İZMİR – Koleksiyonerlerle söyleşi serimize tüm dünyada çok az bulunan “şeker elekleri” ile devam ediyoruz. İlkokul çağlarında pul biriktirmeye başlayan Hale Okçay’ın bu tutkusu, yıllar sonra satın aldığı bir nesnenin “şeker eleği” olduğunu öğrenmesiyle birlikte öteki bir tarafa evrilmiş.
Şeker eleği ile ilgili çalışmalarını sürdürmeye devam eden ve şimdilerde koleksiyonunu anlattığı bir kitap hazırlığı içinde olan Ege Üniversitesi Sosyoloji Kısmı emekli öğretim üyesi Prof. Dr. Hale Okçay, 30 yıllık koleksiyon serüvenini Gazete Duvar okurları ile paylaştı.
‘KOLEKSİYONER İÇİN TOPLADIĞI OBJENİN MANALI BİR KIYMETİ OLMALI’
Koleksiyoncu kimdir? Sizce herkes koleksiyoner olabilir mi?
Bireyler çocukluktan itibaren nasıl bir sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik etrafta yetişiyorsa; kimliği ona nazaran şekilleniyor ve bu da neyi /neleri biriktirdiğine dair bir altyapı oluşturuyor. Elbette herkesin koleksiyoner olmasını bekleyemeyiz. Koleksiyoneri toplayıcıdan ayıran en değerli olgu, toplayıcının sistematize olmaktan mahrum olması ve ortalarında fonksiyonel bir bağ kuramamasıdır. Meğer koleksiyoner için topladığı objenin bütünlük içinde manalı bir kıymeti ve yerinin olması gerekir. Aşikâr bir nizam, tarih, paha, tasnif üzere kriterler koleksiyoncunun el araçlarıdır. Toplayacağı eser için emek, vakit ve para harcaması; araştırıp bilgilenmesi, bilgilendikçe derinleşmesi koleksiyonculuğun yapı taşlarını oluşturur.
Prof. Dr. Hale Okçay Münasebetiyle rastgele bir objenin değişim pahasının koleksiyon nesnesi olduktan sonra az ya da çok oranda yükseldiğini koleksiyonerler iyi bilirler. Mesela benim babamdan öğrendiğim ve kızıma aktardığım üzere kuşaklararası bir uğraş olduğundan da kelam edilebilir. Özetle, klasik arabadan, futbolcu kartlarına, toprak altı nesneden tabloya, gazoz kapağından kartpostala, gemi maketinden tropik böceklere kadar her şeyin koleksiyonu yapılabilir.
‘KOLEKSİYONCULUK GEÇMİŞİM ÇOCUKLUĞUMA DAYANIYOR’
Sizin koleksiyonerlik öykünüzü nasıl başladı?
Benim koleksiyoncu geçmişim çocukluğuma dayanıyor. Babamın varlıklı bir “pul” ve “ilk gün zarfları” koleksiyonu vardı. Ben de ilkokul çağımda küçük bir pul defterine, maşamla kendi pullarımı yerleştiriyordum. Bunu yaparken kimi özel tabirleri de öğreniyordum. Kartpostal, plastik nikah şekeri kutuları biriktirmek, 1968 yılında birinci kere gördüğüm kağıt peçeteleri biriktirmek koleksiyonculuğumun temellerini atan unsurlardı. Kağıt peçete koleksiyonuma ortaokulda edindiğim pen friendlerle dünyanın birçok yerinden peçete gelmeye başladı. Gençlik dönemimde biraz beklemeye geçtim ve bu koleksiyonu kuzenlerime devrettim. Yıllar sonra bu koleksiyonum daha da artmış olarak bana geri döndü ve hala da devam ediyorum.
Eğitim, iş, evlilik derken biraz dinginleşen hevesim bir gülabdan ile tekrar başladı, Bugün bir öbür ilgi alanım da gülabdan ve opalinler. Çocukluğumda bayramlarda konuğa likör ve çikolata ikram edilirdi. Ben o minik likör kadehlerine hayrandım. Evlenirken getirdiğim birkaç likör kadehi, bugün üç yüzü geçkin bir koleksiyonun altyapısını oluşturuyor. Gezdiğim kentlerden topladığım magnetleri ve bir arkadaşım için toplamaya başladığım, fakat sonra resen gelişen kibritlerden oluşan koleksiyonlarımı saymıyorum bile. Onları öbür sohbetlerimizde anlatırım.
‘O GÜN BENİM DÖNÜM NOKTAM OLDU’
Pekala, sizi gümüş şeker elekleri biriktirmeye iten neydi?
Yaklaşık otuz yıl evvel Selçuk’da bir antikacıyı gezerken bir nesne dikkatimi çekti: Minik bir kepçe üzere fakat delikli gümüş bir nesne. Sorduğumda dükkan sahibi, “Bu bir çay süzgecidir” dedi. İlgimi çektiği için satın aldım ve o bir mühlet öylece kaldı. Enteresan ki; o periyotta Cumhuriyet Gazetesi, Pazar Mecmua diye bir ek çıkarıyordu. Bir pazar günü gazeteyi okurken bir röportaja rastladım. Bir büyükelçi eşinin yaklaşık yirmi kadar bu nesnelerden koleksiyonu olduğunu ve bunlara “Şeker Eleği” denildiğini öğrendim. O gün benim dönüm noktam oldu; okuyup araştırıp bu yoldan yürüyecektim. Şeker eleği aşkım bu türlü başladı. Almak, okumak, araştırmak ağır akademik hayatta çok kolay olmasa da yavaş yavaş bu günlere geldik. Artık bu bahiste bir kitap hazırlığım sürüyor.
. ‘ŞEKERİN KIRILARAK KULLANILMASI TÜKETİMİ ZORLAŞTIRIYORDU’
Merak edenler için şeker eleklerinin tarihçesini anlatır mısınız?
Şeker kaşığı / eleği terimine birinci defa 1609 yılında Fransa’daki kayıtlarda rastlanıyor. Şekerin sanayi öncesi iri topaklar halinde satılması, kırılarak kullanılması tüketimi zorlaştırıyordu. Avrupa saraylarında ve Aristokrat ailelerin mutfaklarında oldukça güç bir durum bu. İşte bu muhtaçlık şekerin kırılarak, tatlı ve meyvelerin, daha sonra pastaların üzerine elenmesi için, minik çukur delikli kepçe formunda araçların üretilmesine yol açıyor. Saraya mutfak eseri üreten zanaatkarlar sarı ve beyaz altın sonra gümüş ve sonraki devirlerde gümüş alaşımla bu minik kaşıkları üretiyorlar.
17. yüzyılın sonlarında bu nesnelerin hem zeytin hem de şeker kaşığı olarak da fonksiyon gördüğünü biliyoruz. 1729’da birinci sefer yemek kadrosu kataloglarında bu şeker kaşığı yer alıyor. Kaşıklardaki yuvarlak form bir zenginlik göstergesi. Hükümdara kaşık yapmak askerlik kadar itibarlı bir meslek o devirde. İngiltere ve Hollanda’da çay çok tüketildiği için bu kaşıklar çay süzmek için de kullanılıyor. 18. yüzyılda en büyük üreticiler Paris, Strasbourg ve Nantes’da bulunuyor. Akabinde İsviçre’de imalat başlıyor. Kutulanarak armağan verilmesi o periyotta çok değerli sayılıyor. Kaşığın / eleğin süslenmesi çok değerli. Yuvarlak form motifler ekseriyetle floral desenler, dönen desenler, istiridye formu da estetik olarak kabul görüyor. Sap kısmı bezeniyor ve sapın ardında eserin kaydı yer alıyor. Mühründe ise ustaya ve esere ilişkin bilgiler var. Doğal sapın ucunda aile ismi ve armasının olması da kaşığın kimliğini oluşturuyor. Bu da nesnenin pahasını yükseltiyor.
19. yüzyılın sonuna gelindiğinde şeker kaşıklarının fonksiyonu artık yavaşça sona eriyor. Zira endüstriyel şeker üretimi yani çağdaş şeker fabrikaları şekeri partikül haline getirip piyasaya sürüyor. Bu elekler aristokratik bir eser ve sanat ve koleksiyon nesnesi olarak kültür tarihinde yerini alıyor. Nesneler altın çağında 60 ila 120 gram yükünde 22–25 cm uzunluğunda üretiliyor. Daha sonraları daha hafif ve daha küçük eserlere de rastlıyoruz.
. ‘ANTİKA PAZARLARINDAN ALIYORUM’
Türkiye’de az sayıda olan bu nesnelere siz nasıl erişiyorsunuz?
Benim bir tesadüf sorucu sahip olduğum birinci modülden bu yana yurt dışına çıktığım her seferde antika pazarlarında dolaştığım vakitlerde rastlıyor ve alıyorum. Türkiye’de, Fransa’dan Osmanlı Sarayı’na geldiğini düşündüğüm çok az sayıda eserin varlığından haberdarım lakin akıbetinden haberdar değilim. Birkaç adedini buradan aldım fakat çay süzgeci olarak sattılar, ben de sesimi çıkarmadım. Giderek bulunması güç zira. Bilen ve koleksiyonu için alım yapanlar, zati hudutlu üretilmiş nesnenin deveranını ortadan kaldırıyor.
‘HEPSİ GÖZÜMÜN ÖNÜNDE OLSUN İSTİYORUM’
Koleksiyonlarınızı nasıl koruma ediyor, bakımlarını nasıl yapıyorsunuz?
Koleksiyonlarımın tümünü konutumda koruma ediyorum. Hepsi gözümün önünde olsun istiyorum fakat fiziki koşullarım buna pek elvermiyor. Opalinlerim, camlarım, şeker eleklerim, çay süzgeçlerim, tabaklarım, horozlarım, tekke şamdanlarım konutun türlü yerlerinde uslu uslu duruyorlar. Likör kadehlerim orta ara çıkıp sonra yeniden kutular içinde bekliyorlar. Bakımları ise sırf bana ilişkin. Biraz toz hassasiyetim olduğu için camlı dolaplarda tutuyorum. Şeker eleklerim ve öbür gümüş nesneler senede iki sefer özel bir gümüş cilası ile parlatılıyor. Ağır çalışma hayatım onlara gereken ihtimamı göstermemi biraz engellese de emeklilik hayatım için iyi bir yoldaş olacağa benziyorlar. Daha geniş bir meskenim olsaydı, görsel açıdan daha rahat bir sergileme bahtım olurdu. Şimdilik bir kısmını uyutup bir kısmını uyandırarak ilerlemeye uğraş ediyorum.
‘ÜYELERİMİZİN ÇOK GENİŞ BİR KOLEKSİYON YELPAZESİ VAR’
İzmir’de koleksiyonerlerin biriktirdikleri nesneleri paylaşabileceği bir platformda yer alıyor musunuz?
İzmir’de 2000’li yılların başında bir küme koleksiyoncu dostumuz İstanbul’daki Koleksiyon Kulüp’den ilham ve dayanak alarak İzmir Koleksiyon Kulübü’nü kuruyor. Ben de on yıldır bu kulübün üyesiyim. Her ay toplanarak gerek kulüp üyesi dostlarımız gerekse mevzuyla ilgili konuklarımızın sunumlarıyla bilgileniyor, sohbet ediyoruz.
“En son ne buldun” saatimizde son olarak koleksiyonumuza eklediğimiz parçayı üyelerle paylaşıyoruz. Üyelerimizin çok geniş bir koleksiyon yelpazesi var, bu da bizleri çok çeşitli alanlarda bilgi sahibi olmaya sevk ediyor. Lakin İzmir’in nevi şahsına münhasır yapısıyla, gerek nesne çeşitliliği ve gerekse sayı olarak üyemiz olmasalar da birçok koleksiyoncuya da konut sahipliği yaptığını bilmekteyiz.
. ‘TÜM KOLEKSİYONLARIMIZI KIZIMA EMANET EDECEĞİZ’
Bir nesil sonra koleksiyonunuzun sahipsiz kalma tehlikesiyle karşı karşıya kalacağını düşünüyor musunuz? Koleksiyonlarınızın akibeti konusunda neler söylemek istersiniz?
Benim ve eşimin koleksiyonları yıllara dayanan bir birikim. Daima hayalimiz, bir küçük “Okçay Müzesi” açmaktı. Objelerimizi meraklıları ile paylaşmak, bir kültür transferi sağlamak istiyorduk. Fakat bugün geldiğimiz noktada bu hayalimizi gerçekleştirmek neredeyse imkansız görünüyor. Kızım doğduğundan beri koleksiyon sözüyle büyüdü. Çocukken kendince koleksiyonlar yaptı ve biz de destekledik. Şu esnada minimalist bir hayatı tercih etse de; içine bu “merak böceğinin” kaçtığına inanıyoruz. İleride tüm koleksiyonlarımızı ona emanet edeceğiz, umarız korumak ve sürdürmek onun da meşgalesi olacaktır.
Gazete Duvar
