Javier Solana*
Yirmi yıl evvel gerçekleşen 11 Eylül terörist akınları dünyayı şok etmişti. “Hepimiz Amerikalıyız”, global bir dayanışma sloganı haline geldi. Batı’nın Soğuk Savaş sonrasındaki yenilmezliğinin bir yanılsama olduğu ortaya çıktı. Birebir vakitte, 1990’lı yıllarda hakim paradigma haline gelen ve Batı’nın ekonomik alandaki egemenliğini teşkil eden globalleşmenin karanlık bir yanı olduğu da açığa çıktı.
Akınların üzerinden yirmi yıl geçtikten sonra, Batı ve daha geniş manada dünya açısından ulaştıkları sonuçları olduğundan daha büyük göstermek sıkıntı. Şiddet yanlısı devlet dışı bir aktör, memleketler arası gündemi fevkalâde bir biçimde belirledi. ABD öncülüğündeki Batı’nın hegemonyası sorgulanmadan kalırken, 1990’ların tek kutuplu periyodu sona eriyor üzereydi ve ABD dış siyaseti ‘teröre karşı global savaş’ ile en temelinden tekrar biçimlendirilecekti.
TÜM BUNLAR NE UĞRUNAYDI?
O devir bağlamında, ABD öncülüğünde gerçekleştirilen Afganistan işgalinin ezici bir memleketler arası dayanak görmesi şaşırtan değildi. 11 Eylül taarruzları cevapsız bırakılamazdı ve El Kaide’ye bu taarruzların planlanması, örgütlenmesi ve hayata geçirilmesi için bir sığınak sağlayan odak Taliban’dı.
Bununla birlikte, Afganistan’da yürütülen savaş büyük bir başarısızlık olarak hatırlanacak. Savaşın yüksek maliyeti ve düşük getirisi bariz bir soruyu gündeme getiriyor: Tüm bunlar ne uğrunaydı? Yirmi yıllık savaşta 48 binden fazla Afgan sivilin yanı sıra en az 66 bin Afgan ve 3 bin 500 NATO askeri öldürüldü. ABD, Taliban ülkeyi geri almak hedefiyle ilerlerken, sadece haftalar içinde yok oluşlarını izlemek için, Afganistan’daki devlet kurumlarını yine inşa etmek hedefiyle 2 trilyon doları aşan ölçüde para harcadı.
Kabil’de tekrar bir Taliban hükümetinin kurulmuş olması, ‘teröre karşı global savaşın’ yanlış yönlendirilen bir efor olduğunun bir diğer delili oldu. Bilhassa bayan ve Afgan kız çocuklar, bir kere daha köktendinci bir rejim altında yaşamanın gerçekleriyle yüzleşmeye terk edildi. Batı’nın şimdiki misyonu, bu üzücü tecrübenin verdiği dersler üzerine baş yormak olmalı.
ÇIKARILACAK DERSLER VAR
Birinci ders, tesirli ve kalıcı bir rejim değişikliği gerçekleştirmek kelam konusu olduğunda, dış kaynaklı askeri bir gücün akılcı bir yol olmadığıdır. Batı, Taliban tehdidine karşı koyabilecek çağdaş, demokratik ve sağlam bir Afgan devleti kurmakta tam manasıyla başarısızlığa uğradı. ABD, 2003’te yaşa dışı biçimde Irak’ı işgal etmesinin akabinde tıpkı tuzağa düştü ve kısa müddet içinde İslam Devleti’nin [IŞİD] tohumlarını ekecek bir isyanla karşı karşıya kaldı. Ve bunu, NATO’nun Muammer El Kaddafi’yi iktidardan indirme konusundaki kararlılığının geride karışıklık içinde ve iç savaşa hazır bir ülke bıraktığı Libya’da yine yaptı.
Kısaca söylemek gerekirse, üstten aşağıya bir ulus inşası modeli, büyük oranda prestijini yitirdi. Bu model, askeri bir güç inşa etmenin ve bir ülkeye kaynak aktarmanın kaçınılmaz biçimde güvenlik, kalkınma ve demokratik bir idare oluşturacağını varsayar. Ne var ki, bir ulus yaratmak halkın takviyesini gerektirdiğinden, sırf ve sırf yasal görülen lokal temsilciler eliyle gerçekleştirildiğinde muvaffakiyete ulaşabilir.
Afganistan’da bu öge mevcut değildi. Batı, komutası altındaki güçlerin pek çok vahşet olayıyla anıldığı Abdul Raşid Dostum üzere savaş ağalarını destekleyerek, kendi ulus kurma uğraşını baltaladı ve Afgan nüfusunun birçoklarını kendine yabancılaştırdı.
Daha genel bağlamda, bir ülkenin var olan kurumlarının basitçe yenileriyle değiştirilebileceği niyeti mantık dışı olarak görülmeli. Devletlerin büyük çoğunluğu, yabancı diktalar tarafından değil, uzun vakit dilimleri içinde ortak çalışma ve uzlaşma yoluyla, etaplı ve içselleştirilerek kurulur. Benzeşmeye çalışmak ve düşünsel çekicilik, güç kullanımı ve baskıdan çok daha güçlü ögelerdir.
DİPLOMASİNİN YERİNİ SİLAHLAR ALDI
Gidişatı daha da makus hale getiren şey, George W. Bush idaresinin, 9 Eylül’ün akabinde Amerika’nın en değerli varlığının temelini oluşturan ve dünyanın geri kalanının gözündeki cazipliğini sağlayan diplomasiyi kaybetmek kıymetine askeri gücü benimsemesi oldu. Berlin Duvarı askeri güç kullanımıyla değil, komünizm altında yaşayanlar Batı’nın ekonomik modelinin isteyebileceklerinden daha yüksek hayat standartları sağladığını fark ettikleri için yıkıldı.
Afganistan’da geçen 20 yıldan çıkarılacak ikinci ders, mahallî bir devlet inşasının bölgesel stratejilerle birleştirilmesi gerektiğidir. Kritik roller oynayan bölgesel oyuncuları dışarda bırakan yaklaşımlar, bilhassa de günümüzün çok kutuplu dünyasında uygulanabilir değildir. Batı tek başına yol alarak değişime uğrayan milletlerarası güç istikrarını kavrayamadı.
Afganistan’ın etrafı boşa giden fırsatlarla doluydu. Çin, savaşın başlangıcında dişe dokunur oranda katkıda bulunacak bir pozisyonda olmasa da global bir güç olarak yükselişiyle faydalı bir ortak olabilirdi. ABD öncülüğünde yürütülen istikrar sağlama eforları ile Afganistan’da bulunan Çin dış yatırımları ortasında kurulacak daha yakın bir uyum, kalkınma projelerinin lokal halka sağlayacağı yararları en üst düzeye çıkarabilirdi.
Misal biçimde, Rusya’nın daha fazla iştirak göstermesi, Kuzey Dağıtım Ağı üzerinden daha fazla kaynağın Afganistan’a ulaştırılmasına imkân sağlayarak, Pakistan üzerinden erişim gereksinimini hafifletebilir ve sonuçta kıymetli bir avantaj sağlayabilirdi. Bunun da ötesinde, ABD silahlarını kullanan ve Pakistan’da büyük bir yatırımcı olan Suudi Arabistan, Pakistan hükümeti üzerindeki tesirini, onu bölgesel sıkıntıların çözülmesinde daha olumlu bir rol oynamaya ikna etmek doğrultusunda kullanabilirdi.
AVRUPA ARTIK NE YAPMALI
Afgan felâketinden çıkarılacak son ders, şahsi stratejik çıkarlarına uygun biçimde marifetlerini geliştirme gereksinimi kendisine hatırlatılan Avrupa’yı ilgilendiriyor. Amerikan dış siyasetinin dünyanın bekçisi olarak hizmet etmekten uzaklaşması, Avrupa’nın, ABD’nin kabiliyet ve siyasetlerine olan bağımlılığı üzerinde daha fazla düşünmesini sağlamalı.
Kabil’den yapılan tahliyeler, neyin tehlikede olduğuna dair kaba bir örnek ortaya koyuyor. Şayet ABD askeri uçakları olmasaydı, Amerika’nın müttefikleri kendi işçisini ülkeden tahliye edemezdi. Ve artık yeni bir Avrupa mülteci krizinin baş göstermesi ihtimaliyle birlikte, Afganistan’da kendi başına hareket etme kapasitesinden mahrum kalmanın bedeli yakında ortaya çıkabilir. ‘Yaparak öğrenme’ ruhu, Avrupa Birliği’ni, istikrarsızlığın meskene daha fazla yaklaşmasını önlemek gayesiyle kritik ehemmiyete sahip bölgelerdeki sivil-askeri operasyonlarını güçlendirmeye yöneltmeli.
Dünya son yirmi yılda büyük ölçüde değişmiş olsa bile, milletlerarası terör sorunu hâlâ tahlile ulaştırılmanın çok uzağında. Örnek olarak [Batı Afrika’da bulunan] Sahel bölgesindeki problemli güvenlik durumu, hepimizi, gelecekte ne tıp bir harekete girişmemiz gerektiğini düşünmeye yöneltmeli. Bununla birlikte, açık olan bir şey var: ‘Daimi savaşlar’, bilhassa de onlara katlanmak zorunda kalanlar kelam konusu olduğunda, sürdürülemezdir. 9 Eylül’ün akabinde hepimiz Amerikalıydık lakin birebir vakitte Afgan olmayı da unuttuk.
*Javier Solana, eski AB Dışişleri ve Güvenlik Siyaseti Yüksek Temsilcisi, NATO Genel Sekreteri ve İspanya Dışişleri Bakanı, Esade Global İktisat ve Jeopolitik Merkezi’nin Lideri ve Brookings Enstitüsü’nün seçkin bir üyesidir.
Yazının özgünü Project-Syndicate sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
