İZMİR – Amasya kent merkezinin 25 km. güneybatısındaki Oluz Höyük’te 2007 yılında başlatılan ve kesintisiz olarak devam eden arkeolojik hafriyatlar, tarihi kıymetinin yanı sıra dinî bir boyut da kazanmaya başladı.
Oluz Höyük kazılarında, 2018 yılında bulunan Pers Sarayı kalıntılarının akabinde bu yıl da Frig Dönemi’ne ilişkin ‘Kubaba Sunağı’ keşfedildi. Daha evvel bu periyoda ilişkin bir dini yapıya rastlanmadığını söyleyen Oluz Höyük Hafriyat Lideri Şevket Dönmez, yerleşimin keşfediliş öyküsünü, Kubaba’nın Anadolu’daki yayılımını ve Kubaba tapınımının Friglerle temaslı olduğunu kanıtlayan ne cins datalara ulaştıklarını anlattı.
Arkeoloji hayatına 1989 yılında Prof. Dr. Veli Sevin’in hafriyat projelerine katılarak başlayan Şevket Dönmez, 1991 yılının sonuna kadar Van Kalesi, Van Kalesi Höyüğü ve Bismil-Üçtepe üzere periyodun kıymetli kazılarında çalıştı. 1991 yılında İstanbul Üniversitesi Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi’nden mezun olan Dönmez, tıpkı anabilim kolunda araştırma vazifelisi olarak akademik hayatını sürdürüyor.
Oluz Höyük Hafriyat Lideri Şevket Dönmez Arkeolojiye Urartu çalışarak başladığınızı biliyoruz. Oluz Höyük’te hafriyat yapmaya nasıl karar verdiniz?
Van Kalesi’ndeki yani Urartu başkentindeki hafriyatlar bana bu çok değerli Anadolu Demir Çağı krallığını ve kültürünü manaya ve tanıma fırsatı verdi. Sonrasında ise Karadeniz bölgesinde çalışmaya başladım. Samsun, Sinop, Amasya ve Tokat’ta yüzey araştırmaları gerçekleştirdim.
Orta Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesitinde yer alan İkiztepe’de Erken Tunç Çağı mezarlığının açığa çıkarılmış olması, bu yerleşmenin Anadolu arkeolojisindeki ehemmiyetini bir kat daha artırdı. Lakin İkiztepe’nin sunduğu bulgular, Orta Karadeniz Bölgesi arkeolojisinin meselelerini çözmeye, bilinmeyenlerini öğrenmeye kâfi olmadı. Ayrıyeten, buradaki arkeolojik bulgular pek çok yeni soruyu da gündeme getirdi. İkiztepe’de Erken Kalkolitik Çağ’ın sonlarında birinci iskân edenler kimlerdi, nereden gelmişlerdi, Hitit Dönemi’nde İkiztepe neden ıssızlaşmıştı ve niye İkiztepe uzun Demir Çağı sürecinde sırf Geç Demir Çağı’nda yerleşim görmüştü? İkiztepe kazılarında 14 yıl bilfiil hafriyat heyetinde misyon yapmış ve çalışmış bir bilim insanı olarak bu soruların karşılıklarının orta Karadeniz bölgesinin kara kısmında ya da öbür bir deyişle kuzey-orta Anadolu’da bulunduğunu ebediyen hissettim. Böylelikle 2007 yılında Amasya yakınlarındaki Oluz Höyük kazısına başladım.
‘OLUZ HÖYÜK’Ü 72 YIL SONRA TEKRAR KEŞFETTİK’
Oluz Höyük’ün keşfediliş kıssasını anlatır mısınız? Bu yerleşimin Karadeniz coğrafyası için kıymeti nedir?
Alman asıllı Amerikalı Arkeolog H.H. Von Der Osten, orta Anadolu ve orta Karadeniz yüzey araştırmaları sırasında, Zile-Amasya yolu üzerinde, Göynücek ilçesi yakınlarındaki, Alman bir aileden ve onların çiftliğinden bahseder. 1926 yılının Ağustos ayının ortalarında 33 yıldır yörede yaşayan bu aileye konuk olan Osten ve takımı, çiftlikte bir gece kalırlar. O geceyi hasta bir formda geçiren Osten, çiftlik sahiplerinin yakın etraftaki arkeolojik yerleşme ve kalıntılarla ilgili verdikleri ihbarları da kendisini iyi hissetmediği için değerlendiremez ve bu durumdan da ıstırapla bahseder. Buna rağmen Amasya’ya giderken Oluz Köyü yakınlarındaki ovada hayli büyük bir höyüğü ziyaret eder. Ben de Osten’in ziyaretinden 72 yıl sonra bölgede yaptığım yüzey araştırmaları sırasında Oluz Höyük’ü tekrar keşfettim ve arkeoloji literatürüne kazandırdım.
280 metre çapında ve ovadan yüksekliği yaklaşık 15 metre olan Oluz Höyük’te bugüne kadar saptanan 10 yerleşme katmanı, Kalkolitik Çağ’dan, Helenistik Devir sonuna kadar yaklaşık 4 bin 500 yıllık uzun bir süreci içeriyor. Bunlar içinde Pers, Frig ve Hitit katmanları dinî özellikleri ile ön plana çıkmakta. Höyük, bugüne kadar açığa çıkan bulguları ile Amasya tarihindeki -mişli geçmiş vakit ögelerini -dili geçmiş vakte dönüştürmeye başlayan çok kıymetli bir merkez.
Kubaba heykelciği kesimi. ‘KUBABA, FRİG HALKININ DİNÎ HAYATININ EN DEĞERLİ FİGÜRÜ’
Geç Hitit bölümünde Kubaba tapınımını bilhassa Karkamış ve etrafında görünüyor. Pekala, kökeni konusunda nasıl bir bilgiye sahibiz?
Kubaba’nın kökeni Anadolu’nun tabiatperest inanç sistemine kadar uzanır. ‘Tabiat Ana’, ‘Doğa Ana’ olarak Neolitik Dönem’de figürinlerle görsel biçimde karşımıza çıkan ana tanrıça, Hitit Dönemi’nde ‘Kubaba’ ismiyle ve aslında çok da değerli olmayan bir tanrıça olarak görünmektedir. Hatta kelam konusu bu devirde rastgele bir betimi yoktur. Frig dini ise çok ilahlı üzere görünse de gerçekte bu durum tartışmalıdır. Rahmet, tabiat ve toprak tanrıçası Matar/Mater (Ana), gücü ve karizmasıyla panteonu domine eder görünümdedir. Kızılırmak havzası, güney-güneydoğu Anadolu ve kuzey Suriye’de ‘Kubaba’ olarak anılan Matar, Frig fotoğraf sanatında betimlenmiş tek tanrıçadır. Kubaba, Frig halkının dinî ömrünün en değerli figürüdür. Anadolu kökenli olmayan ve bu coğrafyaya M.Ö. 13. yüzyıldan itibaren girmeye başlayan Friglerin, Midas Dönemi’ne kadar Kubaba ile ilgili bir tapınımları olmadığı anlaşılmaktadır.
Karkamış kenti, Kubaba’nın tapınım ve büyük hürmet gördüğü Hitit yerleşmelerinin en başında gelmektedir. Erken periyot kazılarında bulunmuş Kubaba kabartmaları, bu duruma işaret eden kıymetli bulgulardır. Gordion ve Karkamış kentlerinin kültürel ve en kıymetlisi de dinî bir etkileşim yaşamış oldukları anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Kral Midas ile tesir alanını Kızılırmak Havzası ve Kilikya Bölgesi’ne yani Geç Hitit coğrafyasına kadar genişletmiş olan Friglerin, Karkamış tanrıçası Kubaba’ya, ‘Mater Kubileya’ olarak tapınmaya başlamış oldukları düşünülebilir.
Kubaba’nın Anadolu’daki yayılımı hakkında arkeolojik datalar bize neler söylüyor?
Neolitik Dönem’in ilkel din anlayışından semavi dinlere uzanan tarihî süreçte büyük hürmet gören ve tapınılan ana tanrıça, her periyotta Anadolu’nun en değerli ve en eski tanrıçası olmuştur.
Friglerin Matar, Mater, Matar Kubileya dedikleri ana tanrıça, Asur Ticaret Kolonileri Çağı, Hitit ve sonrasındaki Geç Hitit coğrafyasında Kubaba, Lykia’da Kybebe olarak isimlendiriliyordu. Eski Yunanların Kybele, Romalıların ise Magna Mater (Büyük Ana) olarak isimlendirdikleri ana tanrıça ile ilgili bulgular son yıllarda daha çok Kızılırmak Havzası ve yakın etrafından geliyor.
‘OLUZ HÖYÜK KUBABA HEYKELCİĞİ FRİG SANATINI YANSITIYOR’
Oluz Höyük hafriyat çalışmaları sırasında ele geçen Kubaba’nın, Ordu’da Konsey Kalesi’nde 2016 hafriyat döneminde bulunan heykel ile benzerlikleri ve farklılıkları neler?
Konsey kalesi, Karadeniz arkeolojisi için askeri ve dinî açıdan çok pahalı bulgular ve bilgiler sağlayan bir yerleşme durumuna geldi. Buraya gerçekleştirilmiş bir hücum sonucunda yangın enkazı içinde kalmış olmaları Şura kalesi bulgularının, günümüze ulaşmalarını sağlamış üzere görünüyor. Konsey kalesinde in-situ bulunmuş olan tahtında oturur durumdaki Kybele, gerçekte Kubaba’nın Yunanlaşmasını da yansıtmaktadır. Bilhassa Anadolu’nun kıyı bölgelerinde M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren gerçekleşmeye başlayan Yunanlaşma ve sonrasındaki Romalılaşma sonucunda Kybele’nin ortaya çıktığını biliyoruz. Bugün yanlış bir biçimde Kubaba ve Matar, arkeoloji ve tarih yazımında birden fazla kere ‘Kybele’ ismiyle tanınıyor.
Oluz Höyük Kubaba heykelciği MÖ 6. yüzyıla ilişkin olup, stilistik açıdan Frig sanatı özellikleri yansıtır. Konsey kalesi Kybele’si ise MÖ 1. yüzyıla tarihleniyor ve Yunan heykel sanatı tesirinde. Kızılırmak havzası Demir Çağı kültüründe Kubaba betimlerinin kent kapıları girişinde yer aldıkları görüyoruz. Boğazköy-Büyükkale, Ovaören ve Kerkenes Dağ’da keşfedilen heykel ve idoller bunun en hoş örnekleri. Şura kalesi Kybelesi’ni Anadolu kültürüne bağlayan en değerli konu tahminen de onun da kent kapısına yakın bir yerde, kenti koruyan özelliği ile bulunmuş olması.
Kubaba heykelciğini tamamlama denemeleri
‘KUTSAL ALAN, ZERDÜŞTİLİĞİN KÖKLERİNE İNMEMİZİ SAĞLADI’
Hafriyatta ele geçen tapınımda Friglerle irtibatlı olduğunu kanıtlayan ne cins datalara ulaştınız?
Oluz Höyük Kubaba Sunağı, 2010 devrinde ortaya çıkmaya başladı. Yapı, kareye yakın bir plan veren kısmıyla dikkati çekiyordu. Hafriyatlar ilerledikçe ön kısmında tabanı taşlarla döşenmiş bir avlusu bulunan değişik planlı bir yapı açığa çıktı. İçindeki taşların yoğunluğu yapının anlaşılmasını güçleştiriyordu. Bu ortada yapıda Kubaba heykelciğinin alt kısmına ilişkin bir modül bulundu. Bu heykelcik kesimi açık bir biçimde Boğazköy Büyükkale ve Ankara Bahçelievler Kubaba heykelleri ile tarz açısından benzerlikler taşıyordu. Yapıya kimlik kazandırma ve işlev belirleme noktasında heykelciğin çok yardımı oldu. Bu bağlamda yapının bir tapınak olabileceğine dair ön kıymetlendirme içeren bir yayın yaptım. Sonrasında yapı üzerinde ve yakın etrafında geliştirdiğimiz ayrıntılı çalışmalarda burasının tapınaktan fazla bir sunak olabileceğini düşünmeye başladım. Yapı bir kapalı yere sahip değildi, kare görünümlü kısmı ise taşlarla dolu masif bir görünümdeydi. Bu da Frigya Bölgesi’nde görülen kaya sunaklarının taştan bir örneği ile karşı karşıya olduğumuzu gösteriyordu.
Kubaba Sunağı’nın çabucak batısına inşa edilmiş olan bir Ateşgede ve erken Zerdüşt Dini Kutsal Alanı, bugün de yaşayan bir dünya dini olan Zerdüştiliğin köklerine inmemize fırsat veriyor. Ayrıyeten Kubaba sunağının etrafında yapılan çalışmalarda ele geçen delinmiş koyun parmak ve aşık kemikleri, kelam konusu yapının kutsallığına ve sunak fonksiyonuna işaret eden çok kıymetli arkeolojik bulgular. Romalı müellif Apuleius, hayatının bir büyü sonucu eşeğe dönüştüğü bir sürecini anlattığı ‘Metamorphoses’ (‘Başkalaşımlar’) isimli yapıtında heykelini şahsen sırtında taşıdığı Romalıların DeaSyria ismini verdikleri Atargatis isimli tanrıça ile ilgili merasimlerde yaşadıklarını anlatır. Pek çok tarafı nedeniyle Kubaba ile özdeşleştirebileceğimiz DeaSyria ile ilgili ayinlerde zikir gibisi şovlar yaparak kendilerinden geçen rahiplerin vücutlarını, kan gelinceye kadar koyunların parmak kemiklerinin bağlanmış olduğu püsküllü kamçılarla dövdüklerinden bahseder.
DeaSyria ayinlerinin Önasya ana tanrıçalarının gelenekselliğinden temel almış olabileceği düşünüldüğünde, Kubaba tapınağı ve yakın etrafında ele geçmiş olan delinmiş koyun parmak kemikleri ile aşık kemiklerinin Apuleius’un şahit olduğu ayinlerin benzerinin Oluz Höyük’te, tahminen de tapınak etrafında gerçekleşmiş olabileceğine işaret ettikleri kanısındayım. Bu bağlamda, Oluz Höyük Kubaba sunağı ve yakın etrafında bulunmuş olan delinmiş koyun parmak kemikleri ile aşık kemiklerinin Kubaba ile ilgili olabilecek ayinlerde kamçılara bağlanıp kullanılmış objeler olabileceği düşünülebilir.
‘HÖYÜKLER TARİHİ SÜRECİN GERÇEK BELGELERİDİR’
Son olarak, Oluz Höyük’te yaptığınız çalışmalarda gelecekte nasıl bir çalışma programı öngörüyorsunuz?
Oluz Höyük hafriyatları, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün hafriyat çalışmalarının 12 aya yayılması projesine dahil edildi. Bu değerli proje ile birlikte hafriyat çalışmalarının bir ivme kazanacağını düşünüyorum. 2009 yılından itibaren Oluz Höyük hafriyat çalışmaları Pers ve Frig devirleri katmanlarında genişleyerek devam etti. Bundan sonraki süreçte Anadolu’da birinci sefer bir Pers yerleşmesi çok geniş alanlarda açığa çıkarılacak ve kalıcı arkeolojik kıymetleri korunarak teşhir tanzim projeleri hazırlanacaktır. Bu süreçte Kubaba Sunağı’nın konservasyon ve onarım çalışmaları da gerçekleştirilecektir.
Oluz Höyük, Anadolu’daki binlerce höyükten biridir. Anadolu höyükleri ister kazılmış ister kazılmamış olsun ülkemizin yaşamış olduğu tarihî sürecin gerçek dokümanlarını barındıran anıtlardır. Bunların kalıcı arkeolojik kıymet taşıyan ögelerini korumak ve gelecek jenerasyonlara aktarmak zorundayız.
Oluz Höyük A açması Gazete Duvar
