Üniversal kabul olarak ‘barınma hakkı’ diye bir şey varken fahiş fiyattaki kiralara nasıl alışıldı? Maaşların yarısının kiraya verilmesi bu ülkeye özel bir piyasa şartı mu? Muhit muhit değişen kiralar sosyo-ekonomik olarak bize ne söylüyor?
Yer ve Adalet Derneği’nden, şehircilik uzmanı Yaşar Adanalı, fahiş kiraları “evin gayrimenkulleşmesi, ekonomik getirisinin barınmak üzere kullanım bedellerinin önüne geçmesiyle” ilgili olduğunu söylüyor.
“Konut metalaşmasının sonucu bu. Mesken yatırım aracı haline geldi. Birçok insan banka kredisiyle oturdukları konutun dışında konutlar aldılar. İnşaat bölümü devlet tarafından teşvik edildi, 2000’ler boyunca markalı konut projelerinin sayısı patladı. 2002’de yaklaşık 160 bin konut ünitesi için yapı ruhsatı alınırken bu sayı 2017’de 1.3 milyona çıktı. Neredeyse 10 kat arttı. Stok konut şişti. Fakat bu konutlar barınma problemini en derinden yaşayanlara yönelik inşa edilmediler. Yatırım maksadıyla, adeta dövize, mevduata, pay senedine yatırıma alternatif olarak pazarlandılar.”
‘KAMU AKTÖRLERİ KİRA ARTIŞINI ENGELLEYECEK SİYASETLERİ DEVREYE SOKMUYOR’
Adanalı, İstanbul’da zelzele riskinin de konut piyasasında kiraları üst gerçek çeken bir faktör olduğunu belirtiyor. Muhit muhit değişen kiralar sosyo-ekonomik olarak bize ne söylüyor?
“En temelde inançlı, işimize, kentsel hizmetlere ulaşılabilir, kente entegre yerlerde kiralamak istediğimizde çok yüksek bedellerin bizi beklediğini söylüyor. Yani kentin aşikâr semtlerindeki kiralık konutlar belirli bir gelirin altındaki beşerler için ödenebilir olmanın çok ötesinde. Bu da semt semt sınıfsal ayrışmayı derinleştiren bir durum ortaya koyuyor” diye yanıtlıyor Adanalı.
Pekala dünyada nasıl? Barınma hakkının gaspını yasal olarak engelleyen düzenekler var mı?
Adanalı, dünyanın birçok metropolünde hanelerin gelirlerinin büyük kısmını kiraya yatırmak zorunda kaldıklarını söylüyor lakin istisnai durumların da olduğunu belirtiyor:
“Gayrimenkul fiyatları daima artarken insanların net yararları yerinde sayıyor. Ödenebilirlik, yaşamaya elverişli konut hakkının en temel başlıklarından biri. Farklı ülkelerin koyduğu hudutlar mevcut; işte bir hanenin gelirinin üçte birinden fazlasını kiraya yatırmaması üzere. Yahut kira artışlarını büsbütün yasaklayan kentler de var. Kamu aktörleri kira artışını engelleyecek siyasetleri devreye sokmadığında kentliler piyasanın insafına kalıyor ki piyasanın insafsızlığını anlatmaya gerek yok.”
‘ESKİ KİRACI OLDUĞUMUZ İÇİN KİRAMIZ DÜŞÜK, KONUT SAHİBİ ÇIKMAMIZI BEKLİYOR’
Okul öncesi öğretmeni Nurgül Toprak, Kadıköy Yeldeğirmeni Mahallesi’nde oturuyor. 9 yıldır oturduğu meskenin kirası görece olarak düşük lakin fiyatsız müsaadeye çıkartıldığı için meskene tek maaş girdiğini ve zorlandığını anlatıyor:
“Yeldeğirmeni’nde son yıllarda fiyatlar arttı. Eski kiracı olduğumuz için şu anda biz aslında uygun bir fiyatta oturuyoruz lakin her artırım vakti çok önemli hengameler vererek oturuyoruz. Mesken sahibi öbür artışları emsal gösteriyor. Bir çocuğumuz var. Bir de pandemi nedeniyle fiyatsız müsaadeye çıkartıldım. Şu an konuta tek maaş giriyor. Tek maaşla sağlam, yeni, hoş bir konutta oturmak mümkün değil.”
Toprak, 9 yıldır oturdukları binadan öbür bir meskene taşınmalarının şu fiyatlarla mümkün olmadığını söz ediyor:
“Depreme sağlam, yeni meskene çıkmak isterseniz kiralar 3 bin liradan başlıyor. Meskene giren tek maaşla bu kiraları ödemek mümkün değil. Bu kaideler altında İstanbul’da yaşanabilecek bir durum kalmadı. Biz kent değiştirmeyi düşünüyoruz. Konut sahibinin bize birkaç sene müsaade etmesini rica ettik. Aslında açıkça söylüyor. ‘Siz çıktığınızda 2 bin 500’den aşağı kiraya vermem’ diye.”
‘BU SALGIN BİZE YARAMADI’
Sultangazi’de oturan, tek yaşayan bir kişi Iğdır’dan İstanbul’a çalışmak için geldiğini paylaşıyor. İsmine Süleyman diyeceğimiz kişi 6 aydır işsiz olduğunu, bodrum katında, 25 yıllık eski, rutubetli bir meskende oturduğunu zira kirasının uygun olduğunu anlatıyor lakin buna karşın iki aylık kirayı ödeyemediğini paylaşıyor:
“Bodrum katındayım. 25 yıllık bir bina. Rutubetli, nemli bir konut. Kiram ucuz olduğu için burada kalıyorum. Bu hastalıktan ötürü işten çıkarıldım. Kandırıldım falan. İş bulurum dedim ancak iş de bulamadım. 6 aydır iş arıyorum. Hani o mesleği yaptığım için öteki işlerde vasıfsızım lakin kâfi ki iş olsun. Zira çok iş aradım. Başka işlere de baktım. Amelelik falan ancak nereye gitsem iş yoktu. Bu salgın bize yaramadı. İki kiramı da veremedim. Bakkalda da borç birikti. O denli yani…”
‘KAFKA’NIN YARATTIĞI BÖCEK ÜZERE HİSSEDİYORUM’
Süleyman, elektrik borcu için BEDAŞ’ın geldiğini, elektriğinin kesildiğini ve bir mühlet mumla yönetim ettiğini anlatıyor:
“Elektrik borcumu ödeyemedim. BEDAŞ dinlemedi. Elden taksit yapın dedim. İlla kredi kartı olacak dediler. Olmuşa, ölmüşe deva yok gibisinden terslediler. Ödeyemedim işte. Mumla o denli bekledim. Sonra gidip borç alarak açtırdım. Açtırınca da cezası var. Kredi kartı olsaydı, ödeyebilirdim. Onlar da anlamadılar.”
“Herkes ister yeni bir meskene, hoş bir meskene çıkmayı. Bu kirayı bile ödeyemiyorum. Çalışsaydım ödeyebilirdim. Onu da ödeyemedim. İsim kullanmayın ancak bir gün duyarsınız Nietzsche üzere tımarhanelik olmuşum. Kafka yazmış ya… Kendimi bazen onun üzere hissediyorum. Kafka’nın yarattığı böcek üzere hissediyorum. O böcek benmişim üzere oluyor. Ortada o denli oluyorum. Zira iş yok, bir şey yapamıyorum. Ne bileyim, insanın psikolojisi bozuluyor.”
‘İNSANLAR NASIL BESLENECEKLERİNİ DÜŞÜNÜYORLAR, İNANÇLI KONUTA ÇIKMA İMKANLARI YOK’
ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezi (USGS) datalarına nazaran 2020 yılında dünyada 6 ve üzeri büyüklükte toplam 105 sarsıntı meydana geldi. Bunların 9 tanesi 7 ve üzeri. 2020 yılında tüm dünyada bu sarsıntılarda toplam 198 kişi öldü. Bu ölümlerin 160’ı Türkiye’den. 30 Ekim 2020 İzmir sarsıntısından sonra “Tüm Türkiye’ye sesleniyorum, riskli binalarda oturmayalım” diyen Etraf ve Şehircilik Bakanı, “Yaşadığınız binanın sağlam olduğuna emin olun” diyen AFAD Lideri, “Keşke riskli binalarda oturmak tercih edilmeseydi” diyen Devlet Bahçeli güya okyanus çok bir ülkenin vatandaşlarına seslendiler.
Yaşanabilir, inançlı konut hakkına erişmek bu kadar mı sıkıntı? Sulukule Platformu, Ayazma Mağdurları, İstanbul Kent Hareketleri üzere kent hareketleri içinde çalışan Cihan Uzunçarşılı Baysal “Alay eder üzere bunları söylediler” diyor.
“Bunları duyunca beşerler güya çok şad çatlak binalarda oturmaktan üzere bir durum çıkıyor. 2005’te kentsel dönüşüm kanunları çıkartıldı. 2012’de çıkartılan afet yasasının zelzeleye karşı yasal bir araç olarak kullanılacağı ileri sürülmüştü. Biz ne gördük? Tam bilakis rantı yükselen bölgelerde dönüşüm gördük, fakirin yerinden edildiğini gördük. Mahalleler yıkıldı yerine lüks konutlar dikildi. Sağlam tabanlı mahalleler lüks konut projelerine açıldı. O lüks konutların birçok bugün boş. İstanbul’da 260 bine yakın boş konut var. Daha fazla olduğuna da eminim. Öte yandan çoğunluk niteliksiz konutlara mecbur bırakılıyor. Beşerler nasıl besleneceklerini düşünüyorlar. Meskenlerini yenilemek, inançlı, sağlam konutlara dönüştürmek ya da inançlı konutlarda yaşamak üzere ekonomik imkanları yok.”
‘TOKİ VE KİPTAŞ’TA MÜLKİYET ÖNCELİKLİ’
Baysal, “Konut Bakanlığı”nın kurulması gerektiğini söylüyor:
“Devlet; yerinde dönüşüme, çok berbat durumdaysa yıkılıp yine yapılmasına imkan sağlayacak ucuz kredi sunmalı. Toplumsal konut diye yapılan projelere, işte TOKİ, KİPTAŞ’a baktığınız vakit hepsinde mülkiyet öncelikli. Ucuz, kiralık konut yapılabilir. Mansur Yavaş’ın Ankara’da yaptığı gibi… Bakıyorsunuz başka tarafta geçmediğimiz köprülere, otoyollara milyarlarca para akıtılıyor. Pandemi vaktinde yerin ne kadar kıymetli olduğunu gördük. Konut Bakanlığı kurulup, acilen kentlerde riskli binalar tespit edilmeli. Devlet hava yollarında, köprülerde ziyan ediyor; toplumsal konutlarda da ziyan etsin. Sıkıntı değil. Yapacak iş bu kadar kolay.”
Gazete Duvar