Çağdaş hayatı elektrikli ve elektronik araçlar olmadan düşünmek artık imkansız. Klima, buzdolabı, telefon, bilgisayar, aydınlatıcı, kimi oyuncaklar, kamera, şarjlı diş fırçası… Çalıştırmak için direkt bir güç kaynağına bağlamak yahut pilini şarj etmek gereken tüm araç ve eşyalara elektrikli ve elektronik araç (yazının geri kalanında EEE olarak geçecek) deniyor.
En kolay haliyle anlatmak gerekirse plastik türevleri ve çeşitli madenlerin bir ortaya gelmesiyle oluşan EEE’ler etraf kirliliği, insan sıhhati ve iktisat açısından farklı riskler barındırıyor. Memleketler arası Telekomünikasyon Birliği’nin son Global E-Atık İzleme Raporu’na nazaran 2019’da, dünya çapında 53,6 milyon ton (yazının geri kalanında Mt olarak geçecek) e-atık üretildi. Kayıtlara nazaran bu atıkların yalnızca yüzde 17,4’ü uygun halde toplandı ve geri dönüşüme tabi tutuldu. Yani yalnızca 2019’dan arta kalan on milyonlarca ton e-atıkla baş başa kaldık. Üstelik 2014’te 44,4 milyon ton e-atık üretilmişken bu sayının 2030’da 74,7 milyon tona çıkması bekleniyor: 16 yılda e-atık sayısı ikiye katlanacak.
TEBRİKLER: GEÇEN YIL 7,3 KİLOGRAM E-ATIK ÜRETTİNİZ
Tıpkı rapora nazaran yıllık kişi başı e-atık üretim ölçüsü 7,3 kg; hayli argümanlı bir sayı. Şöyle düşünün, birkaç metrelik kablo, bir laptop, bir telefon, tahminen bir kahve makinesi, birkaç tane batarya yalnızca ve yalnızca bir kişinin tüketimi sebebiyle dünya çöplüğüne eklendi. Elbette her kıtada tıpkı ölçüde e-atık üretilmediğini not düşmek gerek. Kıtalara nazaran e-atık üretim ölçüsü şu halde: Asya 24,9 Mt, Amerika 13,1 Mt, Avrupa 12 Mt, Afrika 2,9 Mt, Okyanusya 07, Mt. Kıta bazlı e-atık üretim ölçülerini, nüfusa bölünce Avrupa’da kişi başı 16,2 kg e-atık üretildiği ortaya çıkmış. Avrupa’nın akabinde Amerika (13,3 kg), Asya (5,6 kg) ve Afrika (2,5 kg) geliyor.
Türkiye, bu can sıkıcı tabloda hiç de ‘fena’ bir noktada değil: 2019’da her birimiz ortalama 10,2 kg, toplamda ise 847 bin ton e-atık üretmişiz. Türkiye’de e-atık regülasyonu var olmasına var lakin toplanan ve geri dönüşüme gönderilen e-atık ise yalnızca 125 bin ton olarak kayda geçmiş.
DÜNYANIN E-ATIK ÇÖPLÜĞÜ ASYA VE AFRİKA
Raporda ülke bazlı bilgilere süratlice bakıldığında da görülüyor ki e-atık düzenlemesi olmayan ülkelerin büyük bir kısmı Asya ve Afrika’da. Avrupa ve Amerika’ya nazaran kişi başı e-atık üretme hacmi daha düşük olan bu iki kıta, kendi ürettiği e-atıkla uğraşmanın dışında bilhassa dünyanın “gelişmiş” tarafından gelen atıkların da depolandığı bir merkez haline gelmiş. Bu hususta yürütülen araştırmacı gazetecilik faaliyetlerinin sonucunda öğreniyoruz ki Afrika’daki e-atık denizlerinde fakir yüzlerce insan, bu atıklardaki kıymetli modülleri ve madenleri çıkarmak için çok büyük sıhhat risklerini göze alabiliyor. Sömürgecilik ve erken kapitalizm çağında yer üstü ve yer altı rezervleri Batı’ya taşınan ülkeler, artık de tıpkı ülkelerden gelen tehlikeli ve yok olmayan atıkların üssü olarak kullanılıyor… (Bu işin nasıl yürüdüğüne dair fazladan birkaç bilgi edinmek isteyenlere PBS ve The Verge’deki makaleleri tavsiye ederim)
KAMU, ŞİRKET VE BİREY SORUMLULUĞU
Kamunun en temel sorumluluğu e-atık konusunda ülke çapında bilinçlendirme kampanyaları yapmanın yanı sıra, regülasyonlara nazaran kontrollerini yapmak ve memleketler arası inisiyatiflerle ahenk içinde hareket etmek olmalı. Bilhassa lokal idareler e-atık toplama ve geri dönüşüm konusuna ciddiyetle yaklaşmalıdır. Devletler e-atık düzenlemeleri konusunda yasal yer hazırlama konusunda dünya genelinde berbat olmayan bir performans gösteriyor. E-atık idaresine dair 2014’te 61 ülkede rastgele bir tıp yasal düzenleme varken bu sayı 2019’da 78’e çıkmış. Rapora nazaran de bu regülasyon artışı dünya nüfusunun yüzde 70’ini kapsayacak ülkelerde gerçekleşmiş.
Şirketler, kestirim edebileceğiniz üzere kârlarını maksimize etmek için her yolu mübah gören çağdaş periyodun canavarlarıdır. Abartmıyorum, birçok sahiden de öyledir. Yalnızca bizi nasıl kemirdiklerini her an fark edemeyiz, hepsi bu. Etraf felaketlerine yol açan yahut insanları daha fazla tüketime yönlendirmek için yanıltan şirketler, PR çalışması olarak çevreci birkaç STK’yla işbirliği yapar, bu çalışmalara da devede tüy sayılacak ölçüde fon ayırır. Hepsi bu. Onlar için eserin “doğal hayat döngüsü” olan sürecin aslında planlı eskitmeye açılan kocaman bir kapı olduğunu görürüz.
Eserlerin kullanım mühletleri şimdi tasarım evresindeyken belirlenir. Yedek modülü az yahut kıymetli, servise ulaşılması zordur. Siz daha elinizdeki elektronik aleti güzelce kullanmadan yeni modelini, daha iyisini, daha kolay kullanılabilir olanını piyasaya sürerler ve sizden onu satın almanızı beklerler. Diyelim ki bu pazarlama taktiği sizde işe yaramadı ve eserinizi kullanmayı sürdürdünüz. Bir arıza durumunda size o denli bir tamirat bedeli yahut müddeti söylerler ki yenisini almanın daha mantıklı olduğuna bir saniye içinde karar vermeniz işten bile değildir. Gözünüzün önüne telefondan çok daha çabuk bozulan şarj kabloları, en küçük bir darbede kırılan telefon ekranlarını ve onlara ödemek zorunda kaldığınız paraları getirin. Tam da bundan bahsediyorum.
Ferdi manada bu çağda herkesin yapması gereken temel şey çok açık: Tüketimi azaltmak yahut kullanılan eseri olabilecek en uzun vakit aralığında kullanmaya çalışmak. Bilhassa büyük elektronik mesken eşyaları yahut ofis araçlarının kullanım müddetleri öteki eserlere göre görece daha fazla olsa da bunun ne kadar yetersiz olduğunu yıllık e-atık üretim hacminden anlıyoruz. Milyonlarca ton atıktan bahsediyoruz. Daima daha yenisini, daha iyisini, daha estetik olanını, moda olanını almak yerine elinizdeki eseri kullanmaya devam etmelisiniz. Sahiden de eseri artık elinizden çıkarmak istediğinizde, şayet EEE hâlâ fonksiyonunu yerine getirir durumdaysa bunu atık olarak değil ikincil kullanıma uygun bir araç olarak düşünmelisiniz. Çalışır durumdaki eserleri kendiniz satabileceğiniz üzere STK ve belediyelere de teslim edebilirsiniz.
Kullanmadığınız eşyaları biriktirdiğiniz çekmece yahut kolileri elden geçirirken artık elinizde tutmak istemediğiniz ve rastgele bir çöp kutusuna itinasız attığınız her e-atığın, gerek yokken tükettiğiniz her bir ünite elektronik aygıtın, bütün dünyayı daha makus bir geleceğe bir adım daha yaklaştırdığını unutmayın.
Gazete Duvar
