Aytaç Demirci
“Boğaziçi Üniversitesi misyoner okulu mu?” “Boğaziçi Üniversitesi toprağı Amerikalılara mı ilişkin?” “Boğaziçi Üniversitesi’nin altında zımnî dehlizler mi var?” Türkiye’nin en saygın eğitim kurumlarından birini zirveden tırnağa değiştirecek nitelikte kararlar alınırken bu kurumda yıllarca misyon yapmış, Türkiye ve dünyadaki eğitim tartışmalarını takip eden, yükseköğretimin gereksinimlerine vakıf yüzlerce biliminsanının bir tekine bile danışılmadı. Üniversite topluluğunun bu keyfiyete gösterdiği reaksiyona kulak verilmediği üzere ortalığa atılan ipe sapa gelmez savlarla ağır bir bilgi kirliliği yaratıldı. Saçmalığın kurdelesini kesmek için safrayı savdan ayırmak gerekiyor. Boğaziçi Üniversitesi rektörleriyle yaptığımız söyleşilerle hazırladığımız bu dizi, Boğaziçi Üniversitesi’nin kuruluş kıssasına, üzerine inşa edildiği kıymetlere ve bu bedellerin Türkiye için ehemmiyetine odaklanıyor.
“Robert Kolej misyoner okuluydu, Boğaziçi Üniversitesi de bu misyonerlerin devamıdır” deniyor. Robert Kolej bir misyoner okulu muydu?
Türkiye’de yabancıların kurduğu öteki okullar da var. Robert Kolej’i kuranlar Fransız Calvinistlerin İngiltere’ye geçmiş olanları. “Huguenot” diyorlar onlara. Bunlar Robert Kolej’i kurdukları vakit demişler ki “Biz insan yetiştireceğiz. Dinlerini değiştirmeyi hedeflemiyoruz.” Uygun insan yetiştirme ideolojisi, topluma faydalı insan yetiştirme, çatışmaya girmeyen, insanları seven, tolerans gösteren insan yetiştirme ideolojisi kuruculardan geliyor. Adamlar tek bir koşul koymuşlar; öğretim lisanı İngilizce olacak. Robert Kolej’in kurucuları bir yandan okulun fiziki imkânlarını geliştirmişler bir yandan da eğitim-öğretimin kalitesi üzerinde durmuşlar. Öğrencilerin fiziki, entelektüel, ahlaki yeteneklerini geliştirmenin ve değerliyi değersizden ayırmayı öğretmenin ehemmiyeti üzerinde durmuşlar. Mesela okula ismini veren Christopher Robert’ın doğum günü olan 23 Mart’ta, Kurucular Günü’nde, 1909’da yapılan bir merasimde o zamanki president, Profesör Alexander van Millingen yaptığı konuşmada, “Eğitim öğretimin temel prensipleri; İngilizce lisanında eğitim yapmak, öğrenciye özgürlüğünü yanlışsız kullanmasını öğretmek, öğrencinin ahlaki bakımdan gelişmesini sağlamaktır,” diyor.
Boğaziçi Üniversitesi nasıl kuruldu?
Boğaziçi Üniversitesi Robert Kolej Yüksekokulu’nun Türkiye Cumhuriyeti hükümetine devredilmesiyle kuruldu. 1965 yılında, o vakit Kahire Amerikan Üniversitesi rektörü olan zat İstanbul’a çağrılıyor ve Kolej’in mali durumunun incelenmesi kendisinden isteniyor. Destekleyen bir vakıf var, bu vakfın bir anaparası var ve Robert Kolej bu anaparanın nemasıyla destekleniyor. Görülüyor ki artık “nema” kâfi olmuyor, anaparadan harcanmaya başlanmış. Bu durumun Robert Kolej’in geleceğini tehlikeye düşüreceği anlaşılıyor. Bir değişiklik yapılmasının gerekli olduğu ortaya çıkıyor. Değişiklik de şu, Yüksek kısmın devlete devredilmesi. 1971’de Robert Kolej, Arnavutköy Kız Kolej’ine taşınıyor. Bebek yerleşkesi direkt doğruya devlete devrediliyor.
‘YABANCI LİSANDA ÖĞRETİMİN EMELİ ARTIYI EKSİYİ İNGİLİZCE SÖYLEMEK OLMAMALI’
Amerikalıların bu zaman için bir koşulu var mıydı?
Dönem sırasında bir tek koşul var: Öğretim lisanının İngilizce olarak kalması. 1982’de rektör olduğum vakit, birinci sınıfta hazırlık imtihanı yapılıyor ve hazırlık imtihanında başarısız olan öğrenciler o vakit Türkçe öğretim yapan meslek yüksekokuluna gönderiliyordu, yani iki yıllık ön lisans öğretimine. İngilizcesi kâfi olan öğrenciler de lisans öğretimine yönlendiriliyordu. 1982’den sonra Üniversite’nin bütününde öğretim lisanı İngilizce oldu.
Yabancı lisana, özellikle İngilizceye hâkimiyetin bu kadar kıymetli olduğu bir çağda Boğaziçi Üniversitesi’nin sunduğu bu imkân çok değerli. Ve bugüne kadar Üniversite’nin bu hususa kıymet verdiği anlaşılıyor.
Üniversite eğitim-öğretiminde değerli olan, üzerinde en çok durulması gereken bahislerden bir tanesi yabancı lisanda eğitim. Yabancı lisanda eğitim yapılması kolay değil. Ben bir müddet Cambridge Üniversitesi’nde tahsil gördüm ve 60’lı, 70’li yıllarda İstanbul Türk-İngiliz Kültür Derneği’nde İngilizce ders verilmesi bahsiyle ilgilendim. Benim gördüğüm kadarıyla, 17-18 yaşındaki bir çocuğa, şayet kendisi istekli değilse, yabancı bir lisanı öğretmek çok güç. Birçok üniversitede “Biz İngilizce eğitim yapıyoruz” deniliyor, lakin yabancı lisanda öğretim yapmanın emeli artıyı, eksiyi İngilizce söylemek olmamalı. Temel olan, yabancı lisanı ideolojisiyle, edebiyatıyla anlayabilmek ve onu kullanabilmek. Bu nedenle Boğaziçi Üniversitesi’nde yabancı lisan öğretilmesi için gösterilen gayretin devamlı olması zarurî. Yeni nesiller geliyor. Yeni jenerasyonların kendi sorunları var. Son yıllarda ortaöğretimdeki yabancı lisan öğretimi aksadı. Evvelce muhakkak bir düzeyde İngilizce öğretimi veyahut Fransızca, Almanca vardı. Lakin artık ortaöğretimde yabancı lisan öğretecek öğretmen bulmakta zorlanıyorlar. Bu açıdan, üniversitede yabancı lisanda öğretim yapılacaksa, yabancı lisanın öğretilmesinin üzerinde daha fazla durmak zorundayız.
Yabancı lisanda eğitim verecek öğretmen bulmak bile güçleşiyorken bu uğraş nasıl sürdürülecek?
Boğaziçi Üniversitesi, yabancı lisanda öğretim yapacağım diye Robert Kolej’den devralırken kelam vermiş. Kimi zenginlikler var dünyada. Beşerler o zenginlikleri yaşamalı ve muhafazalı. O zenginlikleri harcamamalı. Tahminen Boğaziçi Üniversitesi’nin bu halde kurulması Türkiye için bir zenginlik. Bunu bir zenginlik olarak görüp korumak lazım. “Boğaziçi Üniversitesi’nin başarısı İngilizcedendi, onun için ben de İngilizce öğretim yapayım” diye çıkarsanız o taklitçilik olur. Onun için kimi hususlarda rahat düşünmek lazım. Daha geniş düşünmek lazım. Ne yapacağını çok iyi düşünmek lazım.
‘BÜTÜN ÜNİVERSİTELER GELECEKLERİNİ PLANLAMAK ZORUNDALAR’
Siz YÖK kurulduktan sonra Boğaziçi Üniversitesi’ne atanan birinci rektörsünüz ve sizin vaktinizde Üniversite, Türkiye’nin artan gereksinimleriyle birlikte büyümeye başladı.
Boğaziçi’nde en uzun müddet rektörlük yapanlardan biriyim. 10 sene vazife yaptım. 1982-92, iki periyot. Rektörlüğü devraldığımda öğrenci sayısı 3 bin civarındaydı, bıraktığım vakit 10 bin civarındaydı. Bence niteliği ön planda tutan bir üniversite için optimum büyüklük 8 bin olmalı. Öğrenci sayısının kademeli olarak 3 binden 10 bine kadar çıktığı devirlerde rektörlük yaptığım için, idari bakımdan, eğitim-öğretimin verimliliği bakımından uygun büyüklüğün 8 bin kişi olduğunu düşünüyorum.
Bunun planlaması nasıl yapılmalı? Bir üniversite optimum büyüklüğünü nasıl tespit eder?
Bütün üniversiteler geleceklerini planlamak zorundalar. “Bugün vaziyet nedir?” değil, “Beş sene sonra, on sene sonra bu üniversite nereye gidecek?” diye planlamak lazım. Öğrenci sayısını 8 bine indirmek de bir plan olabilir. Veya 20 bine çıkarmak da bir plan olabilir. Ancak 8 binin üzerine çıktığınız vakit işlerin zorlaştığını ben kendim gördüm. Öğrenci sayıları çok arttığı vakit öğretim üyelerinin ve rektörün öğrencilerle teması, etkileşimi azalıyor. Ben, Rektörlük binasında girişin altındaki katta ve öğrencilerin rahat ulaşabileceği bir odayı ofis yapmıştım. Benim anlayışıma nazaran, yeni gelen öğrencilerden en kıdemli öğretim üyesine kadar üniversitenin mensuplarının hepsi akademik hayatın bir üyesi. Bu bakımdan, tıpkı hürmet ve ihtimama layıklar.
Boğaziçi Üniversitesi’nde kuruluşundan itibaren artan bir kalite çizgisi var. Eğitim kalitesinin devamlılığını sağlamanın yolu nedir?
Üniversitelerin maksadı öğrencilere belli bir formasyon kazandırmak. Öğrencilere özgür düşünmeyi ve insanlara karşı saygılı olmayı öğretmek. Robert Kolej’in müdürlerinden birisi bir konuşmasında şöyle diyor “Education is not taught, but caught.” Eğitim öğretilmez, alınır, diyor. Bunun için de örnek olmak gerektiğini söylüyor. Onun için ben her öğretim üyesini örnek olarak görüyorum. Beşerler örnek öğretim üyelerinin peşinden aşikâr mevzularda çalışıyorlar ve muhakkak hususlarda kendilerini yetiştiriyorlar. Boğaziçi Üniversitesi, aşağı üst Türkiye’nin en beğenilen, en fazla tercih edilen üniversitesi. Bu on sene devam eder, yüz sene devam eder; onu bilmiyorum. Lakin şu anda bu türlü. Bu kadar kaliteli öğrencinin karşısına siz öğretim üyesi olarak çıktığınız vakit iki özelliği fark ediyorsunuz. Birincisi, kolaylık. Daha çabuk anlayan, daha çok çalışan, daha fazla ileriye gitmek isteyen öğrenci var. Lakin tıpkı vakitte siz onlara daha da ilerisini göstermek için örnek olmak zorundasınız. Şunu da söylemek lazım, dünyanın her yerinde kimin, ne vakit iyi öğretim üyeliği yaptığı konusunda da bir kural yok. İşin bütün inceliği, sizin kendinizi devamlı suretle geliştirmeniz. Öğretim üyesi olarak da, öğrenci olarak da biz hepimiz öğrenmek için üniversitede bulunuyoruz. Öğrenmenin sonu yok. Dünya değiştikçe yeni bilgiler, yeni öğretim teknikleri ortaya çıkıyor. Benim rektör olduğum periyottaki eğitim-öğretim şartları ile şimdiki şartlar birebir değil. O değişime öğrencilerin de, öğretim üyelerinin de kendilerini uydurmaları gerekiyor. Nasıl? Öğrenerek. Öğrenmek için ne lazım? Birincisi, merak etmeniz lazım. İkincisi, yaptığınız işi, öğrenmeye çalıştığınız mevzuyu sevmeniz lazım. İşte bunu öğrencilere aktarabilirsek, yani meraklı olmayı ve sevmeyi aktarabilirsek öğrenci resen öğreniyor. Önü açılmış oluyor.
Yöneticilerin sorumluluğu ne bu durumda?
Boğaziçi Üniversitesi çok seçkin bir üniversite. Bunu özellikle vurgulamak isterim. Bilhassa çok iyi öğrencileri alabilmesiyle bunu sağlıyor. Düzgün öğretim elemanları, iyi laboratuvarlar, iyi futbol alanı öğrencilerin iyi yetişmesi için gerekli, ama temel etken öğrenci kalitesi. Onun için üniversitelerin ne yapıp edip öğrencilerin iyi yetişmelerini sağlamaları gerekiyor. Bunun da birinci koşulu öğrencilere paha vermekten geçiyor. Öğretimin yapılma hali konusunda bütün öğretim üyelerinin tıpkı fikirde olması gerekmiyor. Aslında eski bir laf var, “Müsademe-i efkârdan Barika-i hakikat doğar,” diyor. Yani fikirlerin çarpışmasından gerçek ortaya çıkar. Yani birtakım fikirlerin çarpışması lazım. Onun için her türlü fikre de açık olmamız gerekiyor.
‘SADECE SEÇİM ÖZERKLİK SAĞLAMIYOR’
Üniversite özerkliğinin bu kadar tartışmalı olduğu, üniversite idarelerinin bağımsız hareket edemedikleri bir ortamda bu bahsettiğiniz pahaları öne çıkaran yaklaşımlar nasıl uygulanabilir ki?
Özerklik konusunda öğretim üyelerinin daha bilinçlenmesi lazım. Yalnızca seçim özerklik sağlamıyor. Evvelden, yani 2547 sayılı maddeden evvel üniversitelerin genel sekreterleri vardı. Rektör iki sene için seçilirdi. Her fakülte sırayla rektör adayı verirdi. O rektöre fazla iş düşmezdi. Temel işi yapan genel sekreterdi. Eski Alman sistemi. Amerikan sisteminde president tıpkı vakitte CEO’sudur sistemin. Biz iki sistemi nasıl birleştireceğiz? Mademki günümüzde Amerika’daki sistemlere değer veriliyor, onları mı örnek alacağız? Öbür taraftan da Avrupa’dan gelmiş birtakım geleneklerimiz var. İkisini birbiriyle nasıl birleştiririz, bunu oturup düşünmek lazım. Mümkün olduğu kadar yumuşak geçişler tercih edilmeli. Aksilikleri da düşünelim. Rektör atanmışsa ve misyonunu yapamıyorsa, atayan makam onu vazifeden alabilir. Lakin seçilmiş adam misyondan alınamaz. Zira onu seçen makam öğretim üyeleri. Öğretim üyelerinin de bir ortaya gelip rektörü vazifeden almaları üzere bir gelenek yok. O hâlde, 2547’den evvel olduğu üzere rektörün yetkileri kısıtlı mı olmalı? Bu istikrarları kurmaya çalışmak, imkanları kıymetlendirmek gerekir.
Üniversitenin büsbütün devlet tarafından finanse edildiği bir ortamda bu istikrar nasıl sağlanacak?
Üniversitenin finansmanıyla üniversitenin özerkliği aslında çelişen kavramlar. Üniversiteyi finanse edince devlet “Ben finanse ediyorum, karışacağım biraz” diyor. Devlet açısından bakılırsa ödeneklerin nasıl harcandığını sormak yanlış değil. Üniversiteler ise fazla karışılmasından rahatsız oluyor. Burada hassas bir istikrar var. Hükümetlerin o olgunluğu göstermeleri lazım. Fakat siyasette o denli olgunluk her vakit kelam konusu olmuyor. Burada üniversitelerin bir işlevi daha çıkıyor ortaya. Üniversiteye gelir sağlama işlevi. Üniversite rektörlerinin, birebir vakitte gelir kaynakları bulup, üniversiteye ek gelir sağlamak üzere bir yükümlülüğü var. Bu geliri sağlamadığı sürece özerkliğin korunması talihi da yok. Aksi durumda direkt doğruya hükümete bağımlı oluyorsun.
Boğaziçi Üniversitesi’nin tarihçesi-2
26 Şubat 1939, Pazar akşamı, saat 8.30’da Ulusal Şef İsmet İnönü Ankara Radyosu’ndan “Türk milletinin selam ve muhabbetlerini Amerika halkına bildiren” kısa bir konuşma yaptı.(1) New York Fuarı münasebetiyle Türk-Amerikan dostluğuna değinen Cumhurbaşkanı, İngilizce konuşmuştu. Böylelikle birinci sefer bir Türk önder, dünyaya Türkçe dışında bir lisanla seslenmiş oluyordu. Dünya Savaşı öncesine uzanan ABD ile bu üst seviye yakınlaşma savaştan sonra da artarak devam edecek ve Türk ailelerin Amerikan kolejlerine ilgisi her geçen gün çoğalacaktı.(2) Türkiye’de uzun yıllar İngilizce eğitimin başta gelen adresi olan Robert Kolej 1950’lerden itibaren takımındaki doktoralı öğretim görevlilerini artırmış,(3) 1960’lardan itibaren bu takım bilhassa Amerikan üniversitelerinde doktorasını tamamlamış Türk akademisyenlerle genişletilmişti.(4) Bu sayede Robert Kolej Yüksek Okulu 1971 yılında kaliteli İngilizce eğitim geleneğini sürdürebilecek nitelikte bir takımla Boğaziçi Üniversitesi’ne devrolunmuştu. 12 Eylül askeri rejiminin eseri olan 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu 1981 yılında yürürlüğe girdikten ve üniversitelerin iç işleyişleri doruktan tırnağa Yükseköğretim Kurulu’nun yetki ve kontrolüne terk edildikten sonra Boğaziçi Üniversitesi’nin kaliteli İngilizce eğitim geleneği de büyük darbe almıştı.(5) 1982’de YÖK tarafından Boğaziçi Üniversitesi rektörlüğüne atanan İTÜ İnşaat Fakültesi öğretim vazifelisi Prof. Dr. Ergün Toğrol’un, YÖK’ün kendisine tanıdığı sınırsız yetkilere karşın kısım, fakülte ve üniversite şuralarına istişareden kurumla ilgili tasarrufta bulunmamaya ihtimam gösteren yaklaşımı sayesinde yükseköğretimin merkezileştirilmesi süreci Boğaziçi Üniversitesi’nde görece daha az hasarla atlatılmıştı. Bir yandan devlet tarafından yükseköğretime ayrılan kaynaklar süratle daralırken öğrenci sayılarının kısa müddette üç misline çıktığı Boğaziçi Üniversitesi’nde, İngilizce eğitimin makul bir standardın üstünde tutulması için ağır gayret harcanmıştı.
Ergün Toğrol kimdir?
Prof. Dr. Ergün Toğrol, 1950-1957 yılları ortasında İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) İnşaat Fakültesi’nde lisans ve yüksek lisans eğitimini tamamladıktan sonra Cambridge Üniversitesi’nde yükseköğrenimine devam etmiş, 1963 yılında İTÜ İnşaat Fakültesi’nden doktora derecesini almıştır. 1982 yılında YÖK tarafından Boğaziçi Üniversitesi rektörlüğüne atanan Prof. Toğrol, 1992’ye kadar sürdürdüğü bu misyonu boyunca Avrupa Rektörler Birliği İdare Konseyi üyeliği yapmış (1984-1994) ve Balkan Rektörler Birliği başkanlığında bulunmuştur (1989-1992).
(1) “İsmet İnönü’den Amerika milletine” ve “İsmet İnönü Radyo meskenine onur verdi,” Tan, 27 Şubat 1939.
(2) John Freely, A Bridge of Culture, 279.
(3) John Freely, A Bridge of Culture, 322.
(4) Abdi İpekçi, “Çirkin ve hoş Amerikalılar,” Milliyet, 27 Şubat 1966.
(5) Üstün Ergüder, Yükseköğretimin Fırtınalı Sularında: Boğaziçi Üniversitesi’nde Başlayan Seyahat (Doğan Kitap, 2015), 267-271.
Gazete Duvar