2001’den beri, üniversiteden arkadaşlarıyla birlikte kurduğu Altyazı Sinema Dergisi’nde editör olarak çalışan Fırat Yücel, sinema müellifliği ve sinema eleştirmenliği alanlarında üretim yapar. Sinema tarihi, karşı sinema ve kurgu usulleri üzerine seminerler veren ve 2015’ten bu yana, işin pratik tarafında da üretim yapmaya başlayan Yücel, belgesel kurgular, direktörlük yapar ve kolektif belgesel projelerinde yer alır. Bir yandan da Altyazı’nın özgür sinema gündemine odaklanan yayını Altyazı Fasikül’ün editörlüğünü yapan Yücel ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını, teori ve pratik ortasındaki ilişkiyi ve önümüzdeki günlerdeki programını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Temelinde belgesel ya da kurmaca, ne yaparsanız yapın gerçekliğe bir form vermiş oluyorsunuz. Belgeselin gerçeklikle olan bağlantısı kurmacadan çok uzak değil. İkisinin de hammaddesi gerçeklik, yalnızca belgeselde çoğunlukla oyunculuk kelam konusu olmuyor, set kurulmuyor. Belgeselde dahil olduğunuz hayatlara yönelik etik-politik sorumluluğunuz daha büyük, yaşanmakta olanı kaydederkenki sorumluluğunuz da. Fakat birçok belgeselde performatif bir taraf olduğunu ve canlandırmaya başvurulduğunu da not düşmeli. Bana şahsen belgeselin gerçeklikle olan bağı kısıtlayıcı gelmiyor; tam tersine hayal gücünü tetikleyen bir tarafı var: Alanda yapılmış çekimler, söyleşiler, fotoğraflar, arşiv imgeleri, buluntu imgeler, sesler… Belgeselin hammaddesi çok daha geniş, hasebiyle hayal gücü alanı da daha geniş; bütün bu gereçler kurmacada da kullanılabilir olağan ki, lakin maalesef kurmaca bu kadar özgür bir alan değil; hayal gücünüze ayak bağı olan pek çok beklenti var, karakter, gelişme, drama vs. Belgesel, kurmacaya nazaran daha ucuz, daha erişilebilir ve kısmen daha demokratik bir üretim alanı. Bu yüzden kurmaca bir proje hayal etmeye başladığımda, “parayı nereden bulacağız”, “şu sahne nasıl tasarlanır ki”, “bunca insan niçin bu kadar değerli bir hayale ortak olsun, bunun ne üzere bir politik önceliği, özelliği var” üzere piyasaya tabi pek çok soru başıma üşüşürken ve tereddüt yaratırken, belgeselde tüm bu sorular kısmen daha ‘çözülebilir’ görünebiliyor. Ayrıyeten kurmaca, sonları az çok belirli bir iş kısmına dayanıyor, herkes sürecin belirli bir kesimiyle ilgileniyor. Meğer belgeselin hangi tarafında çalışırsanız çalışın, sürecin bütünüyle olan bağınız çok kuvvetli olmak durumda; münasebetiyle yabancılaşma ögesi daha az ve bu kolektif üretim hali de hayal gücünü besliyor.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada dert yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Şenlikten şenliğe çok değişiyor. “Büyük” belediye şenliklerinde bu türlü hissettiğim oldu zira tüm spot ışıkları kurmacaların üzerine çeken ve belgesellerin tanıtımıyla, seyircisiyle vs. ilgilenmeyen şenlikler bunlar çoğunlukla. Seyirci iştiraki az oluyor haliyle, sonra da “napalım, belgesellere ilgi yok” diyerek üzerlerinden sorumluluğu atıyorlar. Halbuki yeniden kurmaca yarışı olan öteki şenliklerde, birkaç gösterim yapmamıza karşın salonlar doldu. Ya da Documentarist üzere belgesel odaklı şenliklerde de Türkiye imali sinemaların gösterimleri çok ağır geçiyor, hem iştirak manasında hem de sorulan sorular ve tartışma ortamı manasında. Demek ki mümkün. Ben şahsen sorunun, belgesele üvey evlat üzere bakılmasıyla alakalı olduğunu da düşünmüyorum. Sorun bu ana akım şenliklerin her hücresine sinmiş olan politik baskı ve bu baskının içselleştirilmesiyle şenliklere hâkim olan otosansür. İstense bu sinemalar seyircisini bulur, tartışma ortamı da yaratılır, lakin istenmiyor. “Aman bir problemle karşılaşmayalım”ın ötesinde bir bakışları yok bu şenliklerin, göstermelik yapıyorlar belgesel gösterimlerini. Bu “üvey evlat” muamelesi değil, daha beteri, “kötü evlat” muamelesi. Yani depolitizasyonun en ziyan verici hali.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
68’de Arjantinli devrimci sinemacıların ortaya koyduğu Üçüncü Sinema tahayyülünün, bugün güç bela da olsa belgesel sinemada yaşadığını düşünüyorum. Bu tahayyül neoliberal piyasa baskısı nedeniyle büyük oranda kurmacadan ihraç edilirken, belgesel sinemada hâlâ, çekimiyle ve gösterimiyle sinemaları bir hareketlilik alanı olarak gören bakışın yer yer faal olduğunu söyleyebiliriz. Ben de belgeselle, böylesi bir çalışma pratiği ile tanıştım: Birinci belgesel kurgusu pratiğim, Emek Bizim İstanbul Bizim olarak ürettiğimiz Özgürleşen Seyirci sineması. Sokakta hareketleri çeken herkesin kameraman olduğu, sesleriyle, imajlarıyla kesimi olduğu bir sinema bu. Gösterimlerini birer aksiyon olarak gördük, kapanma tehdidi altındaki kültürel alanlardaki gayretlerle ortaklaşarak gerçekleştirdik. Münasebetiyle 68’in yeni dalga pratikleri ve Üçüncü Sinema manifestosundan az biraz bugüne uzanan bir ekolden bahsedebilirsek şayet, kendi pratiğimi oralarda bir yerde düşünmek isterim. Ortak üretim içinde bulunduğum beşerler da bu tahayyüle daha yakın hisseden şahıslar. Her vakit sadık kalamasak da istikamet verici olduğunu söyleyebilirim. Ayrıyeten, bugün buluntu manzara ile üretilen belgeselleri de politik açıdan çok ilham verici buluyorum. Yaptığımız sinemalarda de en fazla bu belgesel ve görüntülerden feyz aldığımızı söyleyebilirim.
‘DİJİTAL PLATFORMLARIN BELGESEL ESTETİĞİNE DAİR OLUŞTURDUĞU KURUMSAL NORMLAR TOPLUMSAL MEDYADAKİ ‘KAOS’TAN DAHA TEHLİKELİ’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesele bilgi taşıma aracından çok, bilgi ve gerçekliği inşa eden araçlardan biri olarak bakmak daha gerçek. Sömürgeleştirilmiş ülkelerde çekilmiş, sömürgecilik tarihinden bahsetmeyen sayısız belgesel var. Bunların rastgele bir bilgi taşıdığını söyleyebilir miyiz? Hayır, daha çok gerçekliği hükümran sınıfın gözünden kuran bir yapıya sahipler. Youtube içeriklerinin belgesel addedilmesi konusundaki kaygı, bence daha çok, “gerçeklik” üzerindeki inhisarın kaybolması hissiyle üretilen bir tasa. Bugün toplumsal medyada rastgele bir sıfatı olmayan bireylerin, birden fazla defa de anonim hesapların ürettiği görüntülerdeki, meme’lerdeki vs. maddi yanlışlar, bilgiyi denetim edenlerin sistematik palavralarından ve sansür aygıtlarından daha mı tehlikeli? Bence değil. Toplumsal medya yalnızca komplo teorilerinden oluşmuyor nihayetinde. Belgesel deyince ise, beyaz, erkek, kapitalist, sömürgeci bakışın öbür coğrafyalara dair bir üstünlük hissiyle ürettiği gerçeklik dayatmalarından, yakıştırmalardan bahsediyoruz. Uzun yıllar boyunca, sömürgecilik aksisi hareketlere ve ikinci dalga feminizme kadar belgesel sinemada baskın olan lisan bu. Ben kendi adıma, toplumsal medyada üretilen, bilhassa de politik saptırma gücü olan işlerden büyük ilham alıyorum. Birçok belgeselin de bu alanda üretilen fikirlerden beslendiğini gözlemliyorum. Toplumsal medya ile ilgili kaygı, herkesin cep telefonuyla çekim yapması falan değil; şirketlerin kullanıcı bilgilerini edinerek tüketim alışkanlıklarını şekillendirmeleri ve devletlerin propaganda orduları kurarak bu alanları zapt etmeleri. Yoksa, toplumsal medya, örgütlenme, tabuların yıkılması ve tarihin tekrar yazımı süreçlerinde toplumsal muhalefet hareketlerinin elindeki kıymetli bir araç. Belgesel sinema da buradan kaygılar üreteceğine (iktidarlar gereğince üretiyor nihayetinde), bu sürecin modülü olmalı. Bana kalırsa, dijital platformların belgesel estetiğine dair oluşturduğu kurumsal normlar toplumsal medyadaki “kaos”tan daha tehlikeli.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağlantısından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Türkiye’nin son 10 küsur yılına bakalım. Çayan Demirel’in 5 Nolu Cezaevi sineması, 2009’da Altın Portakal’da En Uygun Belgesel mükafatına layık görülen iki sinemadan biriydi. Bugün Demirel, yüzde 99 daima engelli raporu olmasına karşın 4 buçuk yıl mahpus cezası aldı, barış süreci devam ederken çektiği Bakur belgeseli münasebet gösterilerek. Bugün belediye değişmesine karşın Demirel’in sinemalarının Altın Portakal’da gösterilmesi düşünülemez, zira sansür devam ediyor temelinde. 2010’da En Yeterli Birinci Belgesel Altın Portakal’ını Reyan Tuvi almıştı, 4 yıl sonra birebir şenlikte Seyahat Direnişi’yle ilgili çektiği belgesel nedeniyle bin bir türlü baskının objesi haline geldi. Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek’e uygulanan sansürün akabinde onlarca belgeselin gösterimi engellendi. Bunun kurmacada bu yoğunlukta olmamasının sebebi, kurmacanın bu konulardan, yani bugün siyasi iktidarın sakıncalı addettiği Türk-Kürt problemi, LGBTİ+ hakları ve toplumsal muhalefet konularından büyük oranda uzak durması. Kurmacada sansür, proje takviye süreçlerinde çoktan tamamlanmış ve üstü kapatılmış oluyor ya da Zer örneğinde olduğu üzere muhakkak sahnelerin kesilmesi suretiyle gerçekleştiriliyor. Halbuki belgesel, bakanlık dayanaklarına daha az tabi olduğu, daha düşük bütçelerle gerçekleştirilebilir olduğu ve evrakı alınmış, sonlandırılması vs. yapılmış ticari gösterimlerdense mahallî ağlardaki gösterimlerle seyirciyle buluştuğu için iktidar aygıtları tarafından denetim edilmesi daha sıkıntı bir alan. Bir uzun metraj kurmaca, salonlarda gösterilene kadar sayısız otosansür ve sansürden geçmiş oluyor, meğer belgeselde durum çok daha karışık. Yani belgeselin ideolojik açıdan güçlü ve tehdit edici olması, belgeselin gerçeklikle olan direkt bağıyla ilgili değil; üretim, dağıtım ve gösterim süreçlerindeki hegemonik uygulamaların dışında bir varlık alanının olmasıyla ilgili. Kurmaca da bu türlü bir varlık alanına, üretim imkanına sahip olsaydı, şu ana kadar Seyahat Direnişi’ne değinen en az 10 kurmaca çekilmiş olurdu. Tahminen yüzlerce Seyahat kurmacası hayal edildi de hayata geçirilemedi. Lakin saydığım nedenlerden ötürü genelde kurmaca ideolojik manada geriden geliyor; siyasi konjonktür ve kanunlara daha tabi bir seyir izliyor.
‘ÖZGÜRLEŞTİRİCİ OLAN ÜRETİMLERİ GÖRMEK İÇİN TAM DA SERMAYENİN TAKVİYE OLMADIĞI YERLERE BAKMAK LAZIM’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi dalı için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Dijital platformların belgesele dayanak olacağını hiç zannetmiyorum. Destekleseler de, tıpkı yurt dışında yaptıkları üzere kendi estetik yönelimlerini dayatan, kendi belirledikleri ideolojik hudutlar içinde dolanan projelere dayanak olacaklardır; yani sipariş üzerinden ilerleyecektir süreç. Bugün Türkiye’de belgesel üretenler için fakat geçim kaynağı manasında bir katkısı olabilir bunun. Belgeselciler yan iş olarak bu çeşit projelerde yer alabilir fakat başka yandan da dijital platformların hiç de güzeline gitmeyecek belgeseller üretmeye de devam ederler diye düşünüyorum. Sermayenin siyasi iktidarla kültürel manada çatışmasını ileri noktalara taşıması tarihte görülmüş şey değil. Aslında bugüne kadar, RTÜK’ün yetki alanında dahi olmayan müdahalelerine verdikleri (ya da vermedikleri diyelim) reaksiyonlardan de belirli. Özgürleştirici olan üretimleri görmek için tam da sermayenin dayanak olmadığı yerlere bakmak lazım.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Bir uzun metraj belgeselin kurgu sürecindeyiz, şimdilik Kürtçe lisanı ve “ev” kavramı üzerine bir belgesel olacağını söylemekle yetineyim. Pandemi nedeniyle bu süreçte çok az çekim yapabildik. Lakin çevrimiçi alanda da “çekim” yapılabileceğinin farkına varmış olduk. Bunun pandemi sonrası üretim biçimlerini de etkileyeceğini düşünüyorum. “Masa başı” diyerek hafife aldığımız sistemler hiç beklenmedik yollara çıkabiliyor.
Gazete Duvar
