Hudut Tanımayan Gazeteciler Örgütü’ne nazaran, basın özgürlüğünde 180 ülke ortasında 173. sırada olan İran, gazeteciler için en sıkıntı coğrafyalardan ve en baskıcı ülkelerden biri olarak kabul ediliyor. Ülkedeki medya kuruluşlarının çok büyük bir kısmı Tahran idaresinin denetimi altında. İdarenin baskıcı siyasetleri sebebiyle çok sayıda gazetecinin yurt dışına çıkmak zorunda kaldığını belirten İranlı gazeteci Peyman Aref, “İran toplumu, uydu yayınları üzerinden gelen seslere odaklandı ve ulusal basın yavaş yavaş tesirini kaybetti” diyor.
Gazeteciliğe üniversite birinci sınıftayken başlayan İranlı gazeteci Peyman Aref, Tahran Üniversitesi Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun. Birebir alanda yüksek lisansı ve doktorası bulunuyor. 2009-2011 yılları ortasında devlete karşı propaganda ve cumhurbaşkanına hakaret suçlamasından ötürü 2,5 yıl mahpus yatan Aref, buna ek olarak ömür uzunluğu meslekten men edilme cezası aldı. 2013 yılında İran’daki ceza kanununda yapılan bir değişiklikle; şahıslara verilen ek cezanın temel cezadan uzun olamayacağına hükmedildi. Bu değişiklikle birlikte gazeteciliğe dönen Aref, 2015 yılında İran’ı terk etmek zorunda kaldı. Şu anda Brüksel’de yaşıyor. BBC Farsça başta olmak üzere çeşitli platformlarda Farsça, İngilizce ve Türkçe makaleler yazıyor. Peyman Aref’le, İran’da basın özgürlüğünün son 20 yılını ve basının maruz kaldığı baskı ve sansür siyasetlerinin iki ülke ortasındaki benzerliğini konuştuk.
Peyman Aref Bilhassa son 20 yılda, basın özgürlüğüne ağır bir müdahale olduğunu ve çok sayıda gazetenin/televizyonun kapatıldığını biliyoruz. Buradan hareketle şunu sormak isterim: Basın özgürlüğüne darbe vuran süreç nasıl başladı?
Bu soruya karşılık vermek için öncelikle 90’ların ikinci yarısına dönmemiz gerekiyor. Bilhassa de Muhammed Hatemi’nin cumhurbaşkanı olarak seçilmesinden evvelki iki seneyi, 1995 ve 1996 yıllarını, ele almamız gerekiyor. 90’ların ikinci yarısından itibaren İran’da yeni bir basın periyodu başlamış oldu. Bu devirde, üniversal pahaları taşıyan, liberal demokratik bir basın yapısı oluşmaya başladı. O yıllarda, bilhassa Kian mecmuası bunu yapıyor ve liberal fikir insanlarının liberal telaffuzlarını İran’a taşıyordu. 97’de Muhammed Hatemi’nin cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra ise yeni bir açılım periyodu başladı, bilhassa basın için. Aşağı üst 2000 yılına kadar devam eden bu periyoda “basın baharı” diyoruz. 2,5- 3 yıl süren bu süreçte birtakım gazeteler beş milyonluk tirajlara ulaştı. Herkesin elinde gazete vardı. Beşerler her gün 3-4 tane gazete alıyordu ve hepsini okuyabilmek için vakit ezası yaşıyordu. Sahiden herkes okuyordu.
BİR GECEDE 80 KURUM KAPATILDI
Pekala, 2000 yılında ne oldu? Basın baharı neden sona erdi?
Siz derin devlet diyorsunuz, biz gerçek güç diyoruz. İdarenin gerçek yüzünden yani demokratik yollarla seçilmiş cumhurbaşkanından değil; ihtilal başkanı Hamaney’den gelen bir müdahaleydi. “Basın düşmanın karargahı olmuş” ya da “Ülkenin düşmanları basına yerleşmiş” söylemi vardı. Bu telaffuzun yaygınlaşmasıyla, yargı erkanı bir gecede 80’den fazla basın kuruluşunu kapatma kararı verdi. Yani, İran’da basın baharı bir gecede sonbahara dönüşmüş oldu. Bunlar, 2000 yılının Mayıs ayında oldu ve o tarihten sonra biz bir daha bahar görmedik.
Bu kapatmalar gazetecilere nasıl yansıdı?
2001’den 2002’den itibaren daha çok web siteleri periyodu başlıyordu. Web siteleri için 3-4 yıl daha olumlu bir durum vardı lakin sonra onlar için de kapatılmaya gerçek bir hal alındı. Yeşil Hareket’ten sonra yani 2009’dan itibaren çok sayıda gazeteci yurt dışına kaçmak zorunda kaldı. Bu da büyük bir problem.
Bu devirdeki ağır baskı sizi de etkiledi ve tutuklandınız değil mi?
2009’da 12 Haziran’da cumhurbaşkanlığı seçimi oldu, seçimden altı gün sonra 18 Haziran‘da ben de tutuklandım. 2,5 yıl sonra tahliye edildiğimde, telefon rehberimin yarısı kadar kişi yurt dışına çıkmak zorunda kalmıştı. Arkadaşlarım, “Geçmiş olsun” demek için arıyorlardı. Biri İngiltere numarasından ulaşıyordu, öbürü ABD’den, bir oburu Kanada’dan. Gazetecilik göç etmek zorunda kalmıştı, aslında.
Medya kuruluşlarının kapatılması ve çok sayıda gazetecinin göç etmesiyle, İran’daki ulusal basın halkın üzerindeki tesirini devam ettirebildi mi?
Gazeteciler İran’dan çıkıp yurt dışına gidince daha çok uydu yayınları görmeye başladık. İran toplumu, uydu üzerinden gelen seslere odaklandı ve ulusal basın yavaş yavaş tesirini kaybetmiş oldu. Zira vatandaş basına itimadını kaybetti. “Basın sansür altında ve doğruyu söyleyemiyor, doğruları yazamıyor, anlatamıyor” kanısı öne çıktı.
Bu da kamu yayıncılığı yapmak için kurulan lakin propaganda yapmaktan öteye gidemeyen devlet televizyonlarının seyirci kaybetmesiyle sonuçlandı, değil mi?
Kamuoyu araştırmalarına baktığımızda görüyoruz ki bugün İran’da devlet televizyonunu izleyenler yüzde 20’nin altında. Baktığımda Türkiye de birebir yolda ilerliyor. O televizyonlarda bugün, herkes oturuyor ve iktidarı onaylıyor, iktidarın yaptığı iyi şeylerden bahsediyor. İran televizyonunda da birebir durum var. Her şey eksiksiz. İç siyaset, dış siyaset harika. İran cennet üzere ancak İran’ın dışı cehennem. Türkiye’deki televizyonlara baktığımızda da birebirini görüyorsunuz. Bu türlü giderse birkaç sene sonra izleyici televizyona olan itimadını kaybedecek. Basını baskı altına almak, muhalif sesleri kapatmak Türkiye’deki mevcut hükümetin çıkarlarını süreksiz olarak koruyabilir. Fakat uzun vadeli baktığımızda bir vakit gelecek ve İran idaresi üzere gözünüzü açacaksınız. Gözünüzü açtığınızda tahminen kamuoyunu kaybetmiş olacaksınız. Ayrıyeten haberleşme ve haber alma özgürlüğünü bugünkü dünyada kısıtlayamazsınız. Haber yolunu bulup gelir. Lakin nasıl gelecek ve kimin vesilesiyle gelecek temel olan sorun bu. Zira bir diğer ülkeden yayın yapan bir basın kuruluşu, sizin ülkenizin çıkarlarını savunamayabilir ve siz kendi ülkenizin iç sistemlerini zafiyete uğratmakla, kamuoyunu yurt dışına teslim etmiş olursunuz.
Bunu biraz daha ayrıntılandırabilir misiniz?
Şayet basın kendi ülkenizde olursa kendi ülkenizden finanse edilir. Satışlarla, abonelik yoluyla, reklamlarla yani iç düzeneklerle finanse edilir. Yurt dışındaki bir devletin bir basın kuruluşu kurduğunu düşünün mesela. Haliyle bu kuruluşu sizin ülkenizin, sizin devletinizin çıkarları üzerine kurmuyor. Mesela İngiltere vatandaşının verdiği vergiler üzerinden kurulan bir basın kuruluşu nihayetinde hangi devletin çıkarlarını korumak zorundadır? İlkesel olarak İran’ın değil, bağlı olduğu devletin çıkarlarını korumak zorundadır elbette. Independent Farsça ve Independent Türkçe’nin yayın haklarını satın alan Suudi Arabistan’ı buna dayanak gösterebiliriz. Aslında bu sıkıntı devletlerle alakalı. Zira hükümetler gelir masraf, rejimler gelir geçer lakin kalıcı olan devlet geleneği. Basına baskı yapmak, gazeteciyi sürgüne göndermek, basının alanını yurtdışına taşımak bugün sizin süreksiz çıkarlarınızın lehine olabilir ancak uzun vadede asla ülkenin temel çıkarlarını korumaz.
Sırf 26 gün yayında kaldıktan sonra kapatılan Olay TV ile ilgili bir tweet attınız ve bu kapanmanın İran’daki örnekleriyle benzeri olduğunu söylediniz. İran’daki meslek hayatınızda basın kurumlarının kapanmasına şahit olan bir gazetecisiniz. Türkiye ile de bağlarınız var, burası üzerine yazıp çizdiğiniz bir ülke. Olay TV ekranının karardığı anları izlerken ne hissettiniz?
O imajla, İran’da 2000’lerde kapatılan gazeteleri hatırladım. Hatta çabucak hemen birebiri şahsen başımıza geldi. Eylül 2002’de eleştirel bakış açısına sahip gazetecilerle toplanıp Gülistan-i İran isminde bir gazete açtık. Hepimiz genç, yüksek motivasyonlu çalışanlardık. Hatta bir anekdot vermek isterim. O devirde Bülent Ecevit başkanlığındaki hükümetin Dışişleri Bakanı Şükrü Sina Güler, İran’a gelmişti. ABD, Afganistan’ı işgal etmiş fakat şimdi Irak’a saldırmamıştı. Bölgesel diplomasi trafiği epey ağırdı. İran Dışişleri Bakanı Türkiye’ye gidiyor, Türkiye Dışişleri Bakanı İran’a geliyordu. İşte o devirde, İran devlet haber ajansı IRNA, Şükrü Sina Gürel’den röportaj alamadı. Zira sekiz saatlik bir ziyaretti, ağır bir programı vardı, sabah gelip akşam dönmüştü. Ancak o gün ben havalimanına gidip Şükrü Sina Güler’den röportaj almayı başarmıştım. Yani çok motivasyonlu, genç bir gazetecilik yürütüyorduk.
GÜLİSTAN-İ İRAN, SADECE 24 GÜN YAYINDA KALABİLDİ
Pekala, gazetenin kapatılması nasıl gerekçelendirildi ya da gerekçelendirildi mi?
Biz de birebir Olay TV örneğindeki üzere bir ay bile yayında kalamadan kapatıldık. Bir gazeteci arkadaşımız bayanlarla görüşerek muta nikahı ile ilgili bir haber hazırladı, çok emek sarf etti. Bu haber, fuhşa özendirme niteliğinde görüldü. Yani Şii fıkıhta yeri olan bir şeyin haberini yapmak kabahat ilan edildi ve gazete kapatıldı. İşte Olay TV’nin kapatılma imajı beni o ana götürdü. Biz de yalnızca 24 gün yayında kalabilmiştik. Eylül başında başladık, eylül bitmeden kapandık. Lakin burada şöyle bir şey var: Muhalif sesler kapatılabilir, yurt dışına sürgün edilebilir fakat susmaz, susturulamaz. Hele ki bu türlü bir haberleşme çağında susturulması mümkün değil. Maalesef idareler bunu vaktinde fark edemiyor.
Gazete Duvar
