‘İstanbul’un Hayaletleri: Güvencesizliğin Kıyısında Afganlar’* başlıklı araştırmanın bulguları, GAR ve IFEA-Amimo iştirakiyle düzenlenen seminerle paylaşıldı. Seminere araştırma takımından Doç. Dr. Didem Danış, Dr. Deniz Sert ve araştırmacı-yazar Dr. Sibel Karadağ katıldı.
İstanbul’da yaşayan Afgan göçmenlerin garantisiz ömür şartlarını ele alan araştırma, şimdiye kadar bu alanda yapılan en kapsamlı çalışmalardan biri. 2020’nin Temmuz ve Ekim ayları ortasında hayata geçirilen araştırma kapsamında İstanbul’da 50 Afganla derinlemesine ve yarı yapılandırılmış görüşmeler yapıldı. 12’si çevrimiçi 38’i yüz yüze yapılan görüşmeler Zeytinburnu, Esenyurt, Tuzla ve Beykoz semtlerinde gerçekleştirildi.
Çok sayıda Afganistanlı savaş, çatışma, intihar bombaları, hava yolu operasyonları, doğal afetler, işsizlik ve açlık üzere nedenlerle ülkelerini terk etmek zorunda kalıyor. 40 yıldır devam eden bu göç hareketi, çok geniş bir coğrafyayı kapsıyor. “Bugün Pakistan’da yaklaşık 1,5 milyon kayıtlı, 1 milyon kayıtsız; İran’da 1,5-2 milyon kayıtsız Afgan var” diyen Dr. Deniz Sert, 2018’den bu yana Türkiye’ye giriş yapan Afganların sayısında büyük artış olduğunu belirtiyor: “İçişleri Bakanlığı’nın datalarına nazaran 2018 yılında 61 bin 819 kişi İran hududunda yakalanmıştı. 2019 yılında ise -Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği datalarına göre- 170 bin giriş var.”
Araştırma en büyük kayıt dışı bölümü bulundurması ve Avrupa’ya geçmek için uğrak noktası olması sebebiyle kayıtsız, evraksız Afganların en ağır yaşadığı kent olan İstanbul’da gerçekleştirildi. Araştırmacı Sibel Karadağ, İstanbul’da yaşayan Afgan topluluğun en temel özelliklerini şöyle açıklıyor: “Genç, bekar, evraksız, erkek Afganlar.”
Araştırma kapsamında görüşülen Afganların en büyük kısmı 30, kıymetli bir kısmı ise 20 yaşın altında. Bununla bir arada görüşme yapılan şahısların büyük bir kısmı son yıllarda yani 2017-2020 yılları ortasında Türkiye’ye girmiş.
İKİ TEMEL ROTA: HAVA YOLUYLA İRAN, KARA YOLUYLA PAKİSTAN
Göç yollarından itibaren güvencesizliğin en ağır haline maruz kalan Afgan topluluk, birçok vakit bir ayı geride bırakan ölümcül bir seyahat sonucu Türkiye’ye girebiliyor. Araştırmaya nazaran Afganların izlediği iki temel rota var: Maddi imkânları olanlar uçağa binerek hava yoluyla, parası olmayanlar ise Pakistan üzerinden kara yoluyla İran’a geçiyor.
Afgan mültecilerden 28 yaşındaki Ahmad, kendi tecrübesini şu sözlerle anlatıyor: “Parası olan direkt İran’dan sarfiyat, parası olmayansa Pakistan üzerinden kaçak yoldan sarfiyat. Türkiye vizesi almak pratikte imkansızdır, daima red aldım. Onun yerine Tahran’a uçtum. Oradan kaçak İstanbul’a geçtim.”
Araştırmacılardan Dr. Sibel Karadağ, Afganların bir aydan uzun bir vakti kapsayan bir uğraş sonucu kara yoluyla Türkiye’ye gelebildiklerini belirtiyor ve göç rotasını şöyle anlatıyor: “Kabil’e yakın vilayetlerden olanlar daha çok Kabil üzerinden Nimruz’a geçiyor. Nimruz, Pakistan’da kaçakçılık ağlarının merkezinde olan sondaki kent. Nimruz’dan sonra çok daha ölümcül şartların olduğu Baluçistan diye bir bölgeye geçiyorlar. Burada otomobillerden indiriliyorlar ve günlerce süren -yaklaşık 15 gün- bir seyahat başlıyor. Çoğunlukla kum doruklarının üzerinde kum fırtınalarında uyumak zorunda bırakılıyorlar. Akabinde birebir bölgede Chagai dağları denilen, aşması çok sıkıntı bir dağda günlerce, gecelerce yalınayak yürüyorlar. O dağların eteklerinde bulunan pis suların aktığı ırmaklardan su içerek hayatta kalmaya çalışıyorlar. Burada göçebe toplulukların ataklarına uğruyorlar. Eşyaları ve paraları çalınıyor. 15-20 gün süren bir seyahatten sonra İran’a ulaşıyorlar.”
‘BURNUMUZU KAPATTIK İÇTİK, HAYVAN OLSA İÇMEZDİ’
Geçen yıl bu rotayı izleyerek Türkiye’ye giren görüşmecilerden 22 yaşındaki Ali, yol çok uzun olduğu için yanlarına aldıkları su ve yemeğin bittiğini ve Chagai’de pis sudan içmek zorunda kaldıklarını anlatıyor: “Pis sular akıyordu, mecburen içmek zorunda kaldık. İnanın su kokuyordu burnumuzu kapattık içtik. Hayvan o suyu içmezdi.”
Göçmenler İran’a vardıklarında ise Urmiye üzere Türkiye sonundaki kentlere götürülüyor. Sonrasında ise çok güçlü şartları olan Mako dağlarını aşarak Türkiye sonuna yürüyorlar. Dağı aşmaları durumunda dağların eteklerinde kaçakçıların ayarladığı çeşitli konutlara yerleştiriliyorlar. Dr. Sibel Karadağ, göçmenlerin Türkiye-İran sonundan geçerken çok kez ölümcül kurallarla karşı karşıya kaldıklarını şu sözlerle tabir ediyor: “Kolluk kuvvetlerinin açtığı ateşler, o ateşlerden kaçarken dağların eteklerine saklandıklarında hayvanların atakları üzere pek çok olayla karşılaşıyorlar.”
‘BAŞTA 250 BİREYDİK, HUDUDA 130 KİŞİ ULAŞABİLDİ’
Çok sayıda kişinin hayatını yitirdiği göç yolunu bir mülteci şu sözlerle anlatıyor: “En başta 250 bireydik. Türkiye hududuna yalnızca 130 kişi ulaşabildi. Başkalarının durumu ne oldu bilmiyorum.”
Şiddetli kurallar sebebiyle hududu geçmekten vazgeçen mülteciler de oluyor. Lakin insan kaçakçıları mültecilerin geri dönmesine müsaade vermiyor. Raporda, bir görüşmeci bu durumu şöyle anlatıyor: “Bazı yolcular korktu. Türkiye’ye gelmekten vazgeçti, ben bile vazgeçtim. Zira yol durumu sahiden zordu. Kaçakçıya söyledik, paramızı al fakat biz Tahran’a götür. Kaçakçı ‘imkânsız’ dedi. Vazgeçenleri çok dövdüler. Zorladı, konukları taş, sopa ile dövdü ve tekme attı. Bu türlü yaparsanız öteki yolcu bize gelmiyor dedi. ‘Bu sefer kelam sizi Türkiye’ye geçiririm’ dedi.”
Araştırmacı Sibel Karadağ, Afgan topluluğun İstanbul’daki hayatına dair bulguları paylaşmadan evvel “Peki bu türlü haftalar -yaklaşık 30 40 gün- süren ölümcül bir seyahatten sağ kalanlara ne oluyor?” sorusunu soruyor. Karadağ’ın aktardığına nazaran göç yolundaki güvencesizlik, İstanbul’daki ömrün dört bir yanına sirayet ediyor. Afgan topluluk kentin en ağır işlerini en teminatsız şartlarda yapıyor.
HANGİ ŞARTLARDA YAŞIYORLAR?
İstanbul’da yaşayan bekar, erkek Afganlar aylık ortalama 300 lira ödeyerek 15-25 kişilik meskenlerde kalıyor. Bu meskenler, ekseriyetle 1980’li ve de 90’lı yıllarda Afganistan’dan Türkiye’ye gelen, oturma müsaadesi ya da vatandaşlık hakkına sahip Özbekler ve Türkmenler tarafından kiralanıyor. Özbek ve Türkmen topluluk, lisan avantajları sebebiyle Türkiye’de daha ‘ayrıcalıklı’ pozisyonda, çoğunlukla esnaflık yapıyor, restoran, fırın üzere yerlerde çalışıyorlar. Dr. Karadağ, oturma müsaadesi ve vatandaşlığı olan bu şahısların çok büyük komitelerle yeni gelen Afgan erkeklere mesken kiraladığını söylüyor: “Afgan toplumu ortasında süratlice hareket eden tahlil odaklı bir arkadaşlık bağı var. Görüşmecilerimizin bize söylediğine nazaran bu bağ esasen Afganistan’da başlıyor. ‘Bir tanıdığı olmadan kimse buraya gelmez’ lafı görüşmecilerimizin daima söyledikleri bir şey. Konutlara giriş, o konutta yaşayan şahısların referansıyla gerçekleşiyor. Meskenin odalarına ranzalar konuluyor ve her bir odada 5-6 kişi bazen de 8 kişi yaşıyor. Yeni gelenlerle evvelce gelenler ortasında bir hiyerarşi mevcut. Daha uzun vakittir o konutta yaşayan, bir nevi o meskenin reisi oluyor. Konutun mali iş kısmını ve mesken içindeki emek paylaşımına dair düzenlemeyi daha çok reis dedikleri kişi yapıyor. Elbetteki en dezavantajlı olanlar bilhassa 20 yaş altındaki yeni gelen genç küme. Bir görüşmecimiz ‘Evin bütün işlerini bana yaptırıyorlar’ demişti. Bu tıp olaylar da yaşanıyor.”
‘ÇİLECİ VÜCUT EMEĞİ’
Araştırmanın çok değerli bulgularından biri de Afganların çalışma hayatına dair. Afganların hiç bıkmadan, usanmadan, sitem etmeden saatlerce, günlerce çalışmasına “çileci vücut emeği” ismini veren araştırmacılar, bu kavramın Afgan topluluğu tanımlayan ve onları öteki göçmen kümelerinden ayıran çok temel bir özellik olduğunu belirtiyor: “Her türlü ağır şartlara karşın direnç gösteren, şikayet etmeyen, toleransı çok yüksek, çok ağır şartlarda, uzun saatler çalışabilen bir emek gücünden bahsediyoruz. Birkaç şey içeriyor: Çok önemli bir tolerans, çok önemli bir bedensel ve ruhsal direnç.”
İnşaat, dokumacılık, nakliye, otomobil yıkama, nakliyecilik, bahçıvanlık, çobanlık ve kağıt toplayıcılığı üzere işlerde çalışan kayıtsız ya da evraksız Afganlar, sabahın erken saatlerinden itibaren Küçüksu’da bulunan Afgan pazarında 100-150 TL ortasında değişen yevmiye karşılığında iş bulmaya çalışıyor. Sibel Karadağ, Küçüksu’daki Afgan pazarını şu sözlerle anlatıyor: “Taşeron firmaların ustaları geliyor. Yevmiye için bir pazarlık dönüyor ve anlaştıklarını otobüslere bindirerek inşaat alanlarına, dokuma fabrikalarına götürüyorlar. Buralarda günlük 14 saate kadar çıkan çalışma müddetleri var ve bu kadar ağır şartlara karşın her birinin sıklıkla tekrarladıkları şey şuydu; ‘Afgan her işi yapar, iş nerede Afgan orada.”
Araştırmaya nazaran çok ağır kaidelerde ve uzun saatler boyunca çalışan Afganlar, toplumsal aktivitelere katılmıyor. Günlerini sırf çalışarak geçiriyorlar ve çok az olmakla birlikte ayda bir iki kere kriket oynuyorlar.
‘NEOLİBERAL SÖMÜRÜ İÇİNDE MUHTAÇLIK DUYULAN UYSAL İŞ GÜCÜ’
Doç. Dr. Didem Danış’a nazaran Afganları en ağır şartlarda şikayet etmeden çalışmaya iten kuvvetli “tevekkül” hissinin gerisinde, önemli bir mecburiyet var. Kayıtsız ve evraksız Afganların, neoliberal sömürü ve ağır çalışma şartları içinde tam da muhtaçlık duyulan “uysal işgücü”nü oluşturduğunu söyleyen Danış, “Bir çeşit hayaletler aslında, kimse görmüyor onları” diyor.
Afganların, her an hudut dışı edilme kaygısıyla yaşadıklarını ve bu sebeple sömürüye açık hale geldiklerini aktaran Didem Danış, “Sınır dışı edilebilme tehdidi en çok Afganlar için geçerli. Bunun alışılmış ki en değerli sebeplerinden bir tanesi, milletlerarası müdafaaya erişemiyor olmaları” diyor.
Afganistanlıların yaptığı müdafaa müracaatları birçok vakit kayda geçmiyor. Kayıt alınsa bile müracaat yapan mülteciler, çok uzun mühletler karşılık alamama üzere durumlarla karşı karşıya kalıyor. Bu üzere sebepler Afganları müdafaa müracaatında bulunmamaya teşvik ediyor ve müracaatlar çok önemli bir formda düşüyor. 2018 yılında Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’ne 73 bin memleketler arası muhafaza başvurusu yapılırken 2019’da Göç Yönetimi Genel Müdürlüğü’ne yapılan milletlerarası müdafaa müracaatının 5.400’e düştüğü tabir ediliyor.
‘KORUMA ALAMAYACAKLARINA DAİR ÖNEMLİ BİR KABUL VAR’
Doç. Dr. Didem Danış, Afganistanlılar ortasında memleketler arası muhafaza statüsünü alamayacaklarına dair önemli bir kabul olduğunu belirtiyor. Bu sebeple, Afgan topluluk müracaat sürecinden kopuyor. 2019 yılında Türkiye’ye giriş yapan 27 yaşındaki Kemal, bu durumu şöyle özetliyor: “Kayıt olmak hiçbir işe yaramıyor hatta mahzur oluyor. Her şeyden evvel 2-3 üç sene alıyor. Sonuç hiçbir şey. Kimseyi Avrupa’ya göndermiyorlar. Yalnızca boş bir kağıt veriyorlar, ismin soyadın yazıyor. 6 ay sonra onu yeniliyorlar. Tıpkı kağıt tarih diğer. Vakit kaybı. O yüzden kayıt yaptırmadım.”
Evraksız ve kayıt dışı çalışan Afgan topluluk bankada hesap açtırmaktan, sim kart almaya kadar bağlantı kurması gereken tüm kurumlar tarafından dışlanıyor. Çok ağır işlerde çalışmalarına ve çok önemli iş kazaları geçirmelerine karşın sıhhat hizmetlerine erişemiyorlar. Çok önemli durumlarda bile kamu hastanelerinde tedavi olamayan Afganlar, özel sıhhat kuruluşlarına gitmek zorunda kalıyor. Doç. Dr. Danış, bu durumu “total dışlanma” olarak tanım ediyor ve kırılgan, çaresiz durumda olan mültecilerin bu total yalnızlıktan kurtulmak için Türkiye’de vatandaşlık almış Afganistanlılar tarafından kurulan derneklere yöneldiklerini lisana getiriyor: “Özellikle İstanbul’daki Afgan derneklerinin maalesef çok önemli manada göçmenlerin bu kırılganlığını suistimal etme eğiliminde olduğunu görüyoruz. Mesela pek çok Afgan göçmen için en temel sorun başından beri anlattığımız üzere kayıtsızlık. ‘Size ikamet müsaadesi çıkaracağız’ vaadiyle çok sayıda Afganın dolandırıldığını biz bu araştırma sırasında da dinledik.”
‘AFGAN GÖÇMENLER GLOBAL EŞİTSİZLİĞİN BİLLURLAŞMIŞ ÖRNEĞİ’
Bu araştırmayla, bir manada “şehrin hayaleti olan ancak kentin bütün ağır yükünü taşıyan” bir kısmı görünür kılmak istediklerini vurgulayan Danış, “Bizim için Afgan göçmenler bugün dünyada yaşadığımız global eşitsizliğin en bariz, billurlaşmış ve en gözle görülür örneklerinden bir tanesi” diyor.
*Tamamı İngilizce olan araştırma raporuna linkten ulaşılabilir.
Gazete Duvar