Türkiye iktisadı haftaya epey kırılgan başladı. TL, dolar karşısında yüzde 10 paha kaybederken, borsada günün birinci yarısında birinci 100’deki tüm paylar kıymet kaybetti.
Ekonomist Mahfi Eğilmez, ‘www.mahfiegilmez.com’daki ‘Akıl Dışılık Tuzağı‘ başlıklı yazısında, mevcut iktisat siyasetini ve sonuçlarını ele aldı. Eğilmez’in yazısı şöyle:
Rasyonellik; akla, anlaşılmaya, mantığa uygun, dengeli davranış manasına geliyor. Bunun aksisi de yani akla, anlaşılmaya, mantığa uygun olmayan, tutarsız davranışlar da irrasyonellik olarak tanımlanabilir. İstikrar; belirli bir noktada, birebir kararda ve biçimde sürüp gitme, kararlılık, yerine oturma manasına geliyor. İstikrarsızlık; istikrarın tam aksine istikrarsız olma durumu, dengesizlik hali, bir nizamda durmayan, durup oturmamış olan, kararsız manası taşıyor.
Bir ülkede daima irrasyonel kararlar alınıyorsa irrasyonellik istikrar kazanmış olur ve beşerler kendilerini bu duruma uyarlamaya çalışırlar. Buna irrasyonelliği rasyonalize etme aksiyonu diyebiliriz. Bu kademede kararlar rasyonel hale geldiğinde irrasyonellikmiş üzere algılanmaya başlanır. Kur ve faiz üzerinden iki örnek ele alarak bu teorik altyapının uygulamada nasıl kendini göstereceğini açıklamaya çalışayım.
Birinci olarak döviz kuru ya da bir öteki deyişle TL’nin yabancı paralar karşısındaki kıymetini ele alalım. TL, dış kıymetini kaybettikçe bu durum ihracatçının, turizmle uğraşanların, gelirlerinin birçok yabancı parayla olduğu halde masraflarının birden fazla TL ile olanların ve varlıklarını yabancı parayla saklayanların işine gelir. Bu gruptakiler TL’nin dış paha kaybına uğramasını desteklerler. Buna karşılık kur yükselişi ithalatçılar, ithal girdi kullanarak üretim yapanlar, gelirlerinin birçok TL ile olduğu halde masraflarının birçok yabancı parayla olanlar, varlıklarının birden fazla TL ile olanlar ve kur yükselişi enflasyona yol açtığı için halkın büyük çoğunluğunun işine gelmez. Öte yandan TL’nin dış pahasını kaybetmesi ülkenin GSYH’sinin, kişi başına gelirinin düşmesine buna karşılık dış borç yükünün (Dış Borç Stoku / GSYH) oranının yükselmesine yol açarak ülke riskinin artmasına neden olur. Burada rasyonel yaklaşım; ekonomiyi zedeleyen risklerin düşürülmesini sağlayarak ve kur seviyesinin faizle istikrarlı biçimde istikralı bir formda sürdürülmesini sağlamaktır.
İkinci olarak faiz oranlarını ele alalım. Faiz oranlarının enflasyon oranına nazaran düşük olması yabancı para talebini artırarak kurların yükselmesine yol açar. Yabancı para mevduatı ve varlığı olanlar, ihracatçılar, yabancı paraya dayanmayan yatırımlar yapacak olanlar bu durumdan memnun olurlar. Buna karşılık faiz oranlarının enflasyon oranına nazaran yükselmesi kurların düşmesine yol açar ve ithalatçıları, yabancı paraya dayalı yatırım yapacak olanları, yabancı para cinsinden borcu olanları keyifli kılar. Kuru denetlemek için yapılacak daima faiz artırımları tıpkı daima kur artışı üzere firma maliyetlerini üst çekerek enflasyonun hızlanmasına yol açar. Burada rasyonel yaklaşım riskleri azaltarak enflasyonu düşürmek ve bu yolla faizlerin gerilemesini sağlamaktır.
Her iki durumda da rasyonel adımlar atılarak riskler düşürülmeye çalışılmazsa ne kurların yükselmesi ne de faizlerin yükselmesi önlenebilir. Rasyonel yaklaşım yitirildiğinde beşerler bir yandan kendi tahlillerini üretmeye yönelirken bir yandan da hükümete kendi çıkarlarına uygun kararlar alınması yolunda baskı yapmaya başlarlar. İnsanların, kendi tahlillerini üretmeye yönelmesi ve hükümeti kendi taraflarına çekmeyi başarması halinde problemlerin bütün toplum için bir uzlaşıya denk gelecek formda çözülmesi sağlanamaz.
Gerek kurları gerekse faizleri eş anlı olarak düşürebilmek kolay değildir. Bu iki amaç çoklukla birbiriyle çelişir. Bunu başarabilmenin tek yolu her iki sorunun temelindeki ortak kördüğümü çözmek yani riskleri düşürmekten geçer. Riskler düşürülürse toplumun geleceğe ait beklentileri olumlu hale gelir ve birçok gösterge rayına oturur. Türkiye bunu, 2001 krizi sonrasında uyguladığı IMF programıyla başarmıştır.
İrrasyonel yaklaşımların süreklilik kazandığı bir yerde istikrarı daha da bozacak akıl dışı bir davranış beşerler gözünde sürpriz oluşturmamaya başladığında beşerler, irrasyonel adımları olağan kabul etmeye başlar ve kendisini bu yeni duruma uydurmaya çalışır. Bu durumda toplum ‘akıl dışılık tuzağına’ düşmüş demektir. Bu kademede artık rasyonel hareketler sürpriz oluşturmaya başlar.
Türkiye, istikrarsızlığı istikrarlı hale getiren, irrasyonelliği rasyonelleştiren bir yapı içinde görünüyor. Bu durum, tıpkı yastık altı altın ve döviz varlığı üzere ülkeyi krizlerde esnek bir pozisyona getiriyor üzere görünse de aslında ülkenin ileri gitmesinin önündeki en kıymetli mahzuru oluşturuyor.
Gazete Duvar
