Christopher Schaberg
Nisan ayında, ‘Ingenuity’ (‘Marifet’) isimli helikopter Mars havasına yükselecek ve bu, NASA’nın sözüyle “bir hava aracının diğer bir gezegendeki motorlu ve denetimli uçuşuna yönelik birinci girişim” olacak. Yahut daha kolay bir sözle söylemek gerekirse, Mars yeni bir havaalanı haline gelmiş olacak. Alışılmış ki, daha evvel de pek çok araç Mars’a indi; en son keşif aracı Perseverance ise içinde ‘Ingenuity’ isimli helikopterle birlikte buraya ulaştı.
İndiği bölge, NASA takımı tarafından “Octavia E. Butler İniş Alanı” diye isimlendirildi. (Güneş Sistemi genelinde resmi bölge isimlendirmeleri Memleketler arası Astronomi Birliği tarafından yapılıyor.) Birinci bakışta, bu, (spekülatif kurgu çeşidine yaptığı katkılar nedeniyle) vizyoner bir sanatçı ve (MacArthur Bursu alan birinci bilimkurgu muharriri olarak) çığır açan bir figür olmasından dolayı Butler’a hak ettiği bir hürmet duruşu üzere görünüyor. Bu isim, Perseverance keşif aracının cesaretli misyonunu, entelektüel bağlamda bahadır romanların parlak müellifinin mirasıyla bir ortaya getiriyor. Ayrıyeten, NASA ismine siyah bir bayanı da manalı bir halde onurlandırıyor.
KOLONİLEŞME, ACIMASIZ BİR MİRAS TAŞIYOR
Lakin Butler’ın çalışmaları bağlamında bu isimlendirme ziyadesiyle karmaşık bir hale geliyor. Pek az muharrir, insan egemenliğinin ve gezegen kolonileştirmenin ahlaki ikilemlerinin (bkz. Dawn isimli romanı) ve kolonilerin köleliğin ve öbür jenerasyonlar ötesi şiddet kalıplarının tekrarlanmış kopyaları olarak nasıl fonksiyon gördüğünün Butler kadar farkındadır (bkz. Kindred romanı). Bu nedenle, iniş alanını “Octavia E. Butler İniş Alanı” diye isimlendirmek biraz paradoksal; güya “Ne Dilediğine Dikkat Et” der üzere…
Butler’ı anımsatmanın tek yaptığı, Mars ve kolonileşme bağlamında devam eden tasa verici konuşmaları vurgulamak. Elon Musk, Mars’a ulaşma gereksinimi konusunda kararlıydı. SpaceX’in “Mars & Beyond” başlıklı web sayfası, Musk’ın büyük gayelerinden direkt alıntı yapıyor: “Oraya giderek yıldızların ortasında olmaktan daha heyecan verici bir şey düşünemiyorum.” Bu tutku dolu istek gereğince temiz görünebilir fakat daha en başta, orada olmaya hakkımız olduğunu varsayar; nitekim de, planlanan şey, uzay gemisi ‘Mars Colonial Transporter’ (Mars Koloni [Sömürge] Taşıyıcısı) için kullanılan isimden de anlaşılacağı üzere, onu kolonileştirmektir. Musk, insanların hayatta kalabilmesi için cinslerin “uzay yolcusu” ve “çok gezegenli” bir hale gelmesinin elzem olduğunu savunuyor. Buna rağmen, kolonileştirmek pak bir uygulama değildir: Beşerler, bir mühletten beridir gezegenimizdeki kolonileştirmenin ağır sonuçlarıyla hesaplaşıyorlar.
Musk, dünya dışı sömürgeci zihniyetin tahminen de en dehşetli örneği ve tenkitler için kolay bir gaye: Dünya’daki sistem kaynaklı problemlerden uzaklaşırken kozmosu fethedebileceğini zanneden öteki bir güçlü beyaz çocuk. Andrew Russell ve Lee Vinsel’ın Aeon’daki bir makalede açıkça vurguladığı üzere: “İnsanlık tarihinin bu noktasında, Mars’ın kolonileştirilmesi, insan toplumlarının karşılaştığı ağır problemler karşısında dikkat dağıtıcı bir öge.” Ve Musk’ın, Mars’taki planlarının ‘kolonileştirme’ olarak nitelenmesinden imtina etmemesi de dikkate bedel. Musk’ın bu sözcüğü direkt kullanmadığı vakitlerde bile bu kavram pusuda bekliyor ve acımasız mirasıyla bağlarını koruyor.
GEÇMİŞİN YANLIŞLARINDAN DERS ALMADIK
Ancak uzay araştırmaları kolonileştirme yerine bilimmiş üzere sunulduğu vakit bile rahatsız edici kalıpları tekrar üretme riski taşıyor. NASA’nın resmi görüşünü düşünün: “Mars geçmişte ya da artık hayattan mahrum olsa dahi, ufukta hâlâ çok fazla heyecan mevcut. Şayet bir gün beşerler oraya gitmeyi tercih ederse, biz kendimiz de ‘Mars’taki yaşam’ haline gelebiliriz. Bu ortada, bu olağanüstü gezegen ve harika ortamları hakkında hâlâ öğrenmemiz gereken çok şey var.” David Bowie’yle ilgili ima bir yana, NASA Mars keşfini hem cazip hem de neredeyse kayıtsız kalınacak bir problem olarak görüyor üzere görünüyor (“İnsanlar oraya seyahat etmeyi seçerse”).
Mars’a inen keşif araçları, insan varlığı olmadan da keşif yapmaya imkan sağlıyor ve gelecekteki sahiden de insan yerleşimlerini içerebilecek seyahatler için taban hazırlarken, bu merak uyandırıcı ayrışmayı aşmayı başarıyor. Ve bu ortada, bilim odaklı keşifler göründüğü kadar tarafsız değil. Marina Koren, The Atlantic mecmuasında, Perseverance misyonunu “Doğa bilimcilerin ve öteki kaşiflerin daha yakından çalışmak emeliyle bir sürü örnek toplamak için uzak yerlere seyahat ettiği daha eski bir bilim yapma yolunu andırıyor” diye kıymetlendirdi. Mars’ta şimdi insan olmamasına rağmen, bilim yoluyla bir hak tez etme modeli oluşturuluyor.
Şayet bilim, doğayı manaya arayışıysa, Mars’ın tabiiyetinin değiştirilmesini gerektirir. Farklı bir biçimde söylersek, Mars, çalışmamızı (ve gezegendeki potansiyel yerleşimimizi) makul hale getirmek için Dünya’ya daha fazla benzemek zorundadır. Bu açıdan, Perseverance’tan yollanan çöl fotoğrafları Mars’ın neye benzediğiyle ilgili kolay kayıtlardan ibaret değildir. Bunun yerine, aslında bir biçimde uzun vakittir anladığımız insanlık dışı bir doğayı gösteriyorlar. William Cronon’un yaklaşık 30 yıl evvel izah ettiği üzere, bu cins görünüşte doğal olan görüntüler ebediyen kültürel işler yapar: “Aslında, kendi keşfedilmemiş hasretlerimizin ve isteklerimizin bir yansımasını gördüğümüzde, kolaylıkla, gördüğümüz bu şeyin Tabiat olduğunu hayal ederiz.”
Bu varsayımlara eşlik eden şey, zımnî kaynak rezervlerine, hatta tahminen de ‘şahsi’ ilan edilip sahip olunacak ve diğerlerinden sakınılabilecek mülklerle ilgili fantezilerdir. Mars’ı yaşama elverişli olarak hayal ettiğimizde, araştırmaların bilinçaltında, içten içe bu tıp fanteziler kaynamaktadır. Issız ufuklar ve kayalık topraklar, ustalıkla geliştirilmiş dijital imgeler halinde kesilmiş ve hazırlanmış olsa da, asıl noktayı çok biçimde belirginleştirir: Mars sadece ele geçirilmek için oradadır ve sayısız olasılıkla doludur. Öte yandan, şayet Mars, dünyevi tabiatın insanlardan farklı biçimde kabul edilmiş bir benzeriyse, tıpkı vakitte kendimizi yansıttığımız ve daha şimdiden yerle bir ettiğimiz bir şeydir.
KEŞİFLER NEYE HİZMET EDİYOR?
Sömürgecilik, keşfetmek bağlamında doğal bir dürtü olarak gizlenebilir. Bilim müellifi Ramin Skibba’nın da altını çizdiği üzere, bu tıp misyonları eleştirel bir gözle sorgulayan bir makalede bile, “İnsanlar keşfetmeyi sever. Bu bizim kanımızda var” görüşü belirtilir. Bu tahminen sağduyulu üzere görünebilir ancak aslında her vakit birebir vakitte jeopolitik tercihler de olan detaylı projeleri makul göstermeyi maksatlar. Her iniş alanı, atılan paraşüt, ısı kalkanları ve yüzeydeki öbür enkazlar, Instagram üzerinden paylaşılan sayısız manzara ve uzay rüzgârının görünüşte bir amacı olmayan kayıtları tweetlenirken, uçurulan (ya da kaybolan) her insansız hava aracı ve daha sonra incelenmek üzere toplanan her bir toz kesimiyle, beşerler istediğimiz yere gidebilirmişiz ve gitmeliymişiz üzere davranma alışkanlığını sürdürüyorlar; ‘ne istersek alırız, konuta kartpostallar göndeririz ve çöplerimizi geride bırakırız.’
1956 yılında Arches ulusal anıtının “resminin orta ve ön planında” kendisini bulması üzerine Desert Solitaire’de yazan Edward Abbey, kendisini “[oranın] tek sakini, kullanım hakkı sahibi, gözlemcisi ve bekçisi” ilan etmişti. Bu bakış açısından, Abbey doğayı savunmak için yazmıştı ve karmaşık bir halde, hâlâ kendisinin müdahaleci pozisyonunun farkındaydı. Abbey’nin tefekkürü, her vakit daha en baştan sömürgeciydi; daha evvelce topraklar üzerinde uygulanan hükümet gücüne dayanıyor ve korunuyordu. Ve bu durum yerli nüfusun aleyhineydi.
Bugün, Percy lakaplı keşif aracının Twitter sesinde ve Instagram objektifinde Abbey’nin izlerini sürebiliyoruz. Percy’nin tweetleri ve fotoğrafları, güya keşif aracı kendisini birdenbire Mars’taki Jezero Krateri’nde buluvermiş üzere, görünüşte tarafsız bir tavrı paylaşıyor. Bu toplumsal medya akışları, Mars’ın kolonileştirilmesine, geride kalıntılar bırakmaktan ya da öteki halkların topraklarında yaşamaktan daha ince bir biçimde dahil oluyor. Tartışmaya açık bir formda, Percy’nin sadece bağlantı ve tanıtım uğraşlarından ibaret olan çevrimiçi kişiliği yeniden de bunun üzerinden geçme, onu inceleme, fotoğrafını çekme ve bir şeyler toplama fikrini devam ettiriyor… Neden yaptığımızı sorgulamadan yaptığımız şey, işte bu. Mars’ta bulunan Percy’yi “takip etmek” akabinde gelen her şeyi daha güzel bir hale getiriyor.
Mars, teknolojimiz ve çöplerimiz için gidilecek bir yer olarak normalleştirildikçe ve Kızıl Gezegen’den toplumsal medya bildirimleri beklemeye başladıkça, sahip olduğu statü zihnimizde değişiyor. Gezegen sadece kendini insanlara açmakla kalmıyor, birebir esnada araç-gereçlerimiz ve kabul gören görme ve bağlantı prosedürlerimiz tarafından kolonileştiriliyor. Bunlar, görece çorak bir gezegende ihmal edilebilir izler üzere görünebilir. Percy’ninki üzere misyonlara eşlik eden teknik zekâyı, yeniliği ve azmi inkâr etmek mümkün değil. Lakin birebir vakitte, sonuçları çoğunlukla gözden kaçırılan felsefi temelleri de kabul etmemiz gerekir. Mars’ı kolonileştirmek işte bu türlü başlar. Ve şu anda orada hiçbir hayat tehlikede olmasa, hiçbir halde şiddet uygulanıyor üzere görünmese bile, bölgeleri kolonileştirmeye devam ederken, yanımızda neleri götüreceğimizi önemli bir halde düşünmek için bir mola vermeliyiz.
DÜNYA’YI CEHENNEME ÇEVİRİRKEN BİR KAÇIŞ NOKTASI MI?
Octavia Butler hakkında bir kurs veren meslektaşım Scott Heath’e iniş alanının garip bir halde isimlendirilmiş olduğunu düşündüğümden bahsettiğimde, bana ‘Parable of the Sower’ (‘Ekicinin Kıssası’) romanında Mars’a açıkça atıfta bulunan kısımları hatırlattı. Romanın ana karakteri olan Lauren Olamina, Mars’a kadar sadece orada trajik bir halde ölmek için gelen bir bayan astronota hayrandır. Butler’ın Olamina’sı, “Uzay araştırmaları ve kolonileşmenin, geçen yüzyıldan bize kalan ve ziyan vermekten çok yardımcı olabilecek birkaç şey ortasında olduğuna” inanan, yeni yetme bir peygamberdir. (Yani bu can sıkıcı kavramı savunan sırf Elon Musk değil.)
Butler’ın romanında, yıl 2024’tür ve Dünya, etraf felaketlerinin süratle ağırlaştığı ve aşırılık yanlısı kümelerin cezasız kalarak dehşetli şiddet aksiyonları gerçekleştirdiği, kıyamet sonrası bir endişe görünümüne bürünmüştür. Olamina, Mars’ı “bir bakıma cennet… fakat çok daha yakın, Dünya üzerinde bu türlü bir cehennem hayatı süren insanların ulaşabileceği kadar yakın bir cennet” olarak görüyor. Mars’ın çok daha ötesine, Dünya’da yaşadığımız her şeyin ötesine geçmek istiyor. Varlıkların geçmişte takılıp kalmaları ya da günümüze hükmetmesi için değil, yaklaşmakta olan bir geleceğe ahenk sağlaması emeliyle kökten dinamik bir varoluş fikrini savunan ‘Earthseed’ (‘Dünya Tohumu’) isimli yeni bir din kurmaya devam ediyor. Öykü, kelamda insani ilerleme savını açık biçimde ortaya koyuyor: Romanın anlattığı 21’inci yüzyıl, pek çok açıdan okuyucuların artık “kehanet” dedikleri biçimde eski iktidar yapılarına takılıp kalmış vahim bir distopya.
NASA’nın günümüzdeki uzay araştırmaları, Parable of the Sower’ın vakit çizelgesiyle gizemli biçimde uyumlu olsa da, mutlaka bir uzay seyahati yapmak isteyen Lauren Olamina’nın vizyonunu yansıtmıyor. Nitekim de, Rebecca Onion’un geçen sonbaharda yazdığı üzere, “Earthseed fikrine inanmak için uzay kolonileşmesine inanmak zorunda değilsiniz, hiç sanmıyorum.”
Parable of the Sower açıkça görüldüğü üzere sırf bir roman ve Lauren Olamina da Octavia Butler değil. Buna rağmen, NASA, muharriri onursal biçimde bu maceraya dahil ettiği surece, onun çalışmalarını ciddiye almamız gerekir. Mars’ı kolonileştirme doğrultusundaki ağır yürüyüşü gerçekleştirirken, hangi anlatılara içten içe bağlıyız? Butler’ın geride harap olmuş bir Dünya bıraktığımız Mars keşfine ait 2024 versiyonu, nitekim de benzerini yaşamayı arzuladığımız şey mi?
PAZARLANAN BİLİM VE ÇÖZÜLMEMİŞ PROBLEMLER
Senatör Ted Cruz milyonlarca insanı elektriksiz ve susuz bırakan kutup girdabı esnasında Teksas’a kaçtığında, bu davranış süratle bir skandala dönüştü: Halk tarafından seçilmiş bir yetkili, gereksinim anında halkını nasıl bu kadar yüzsüzce terk edebilirdi? Tuhaf bir tesadüf sonucu, Cruz’un Houston Havaalanı’nda çekilmiş toplumsal medya imajı, Percy’nin Mars’a ulaştığı gün çekilmişti. Meksika’ya makus zamanlanmış bir tatil ve Kızıl Gezegen’e uzun vakittir beklenen bir iniş, her ikisinin de gerçeğini ortaya çıkarcasına birbirine karıştı. Cruz, Octavia Butler romanından çıkmışçasına kendine hizmet eden bir siyasetçi ve duyarsız bir sömürgeci turist; Percy, bilimsel bir kusursuz olduğu oranda, dünya yanarken insanları eğlendiren diğer bir anlamsız internet cümbüşü.
Percy’nin birinci Twitter paylaşımlarından biri, Bill Nye’ın iyimser yorumuyla Mars’tan bir rüzgâr kaydı aktarıyordu: “Bu dünyanın dışından!” Nye’ın coşkusu bulaşıcı ve hisleri gerçek. Fakat bilim şovla bir ortaya geldiğinde ve toplumsal medyadaki beğeni ve takipler uğruna pazarlandığında, kolonileştirmenin bir sonraki evresine geçip geçmediğimizi düşünmemiz gerek. Sömürgecilik en yeni havalı şey olarak tekrar paketlendiğinde, -özellikle de kâfi ayrıcalığınız varsa- uzaktan dahil olmak için eğlenceli bir şey ve beraberinde gelen şiddet dolu geçmişe karşı dikkatli olmalıyız. Artık fırlatılan paraşütün deseninde yazılı olan “büyük şeylere cüret et” kodu deşifre edildiğinde, bunu tekrar düşündüm. Öteki bir toplumsal medya heyecan dalgası, bir kesim daha uzay çöpü ve yaşananların Kızıl Gezegen’in kolonileştirilmesinden diğer bir şey olmadığının bir göstergesi; ismini Dünya üzerindeki sömürgeciliğin akıllardan çıkmayan, çözülmemiş problemlerini çok iyi anlayan siyah bir muharririn ismini taşıyan bir alan.
Octavia Butler, bilhassa de uzayın kolonileştirilmesine dair mümkün geleceklerle ilgili fikir yürütme konusunda usta olabilir ve hatta karakterlerinden kimileri farklı uçlara ulaşmak için bu tıp seyahatleri onaylayabilir. Tekrar de bu imgeleri baht ya da münasebet olarak kullanmak, onun kurgularından biri hakkında kibir kaynaklı bir yanlışa düşmek olur. Uzayın kolonileştirilmesi, Dünya’daki sömürgeciliğin yakıcı problemlerini da beraberinde getirecektir ve büyük ihtimalle çok geç kalana dek bu meseleleri göremeyeceğiz.
Makalenin yepyenisi Slate.com sitesinde yayımlanmıştı. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
