Seç-izle platformları nedir, nasıl işler?

Bütün dünya üzere Türkiye’de de içerikleri, dijital platformlar vasıtasıyla tüketme eğilimi istikrarlı bir halde artıyor. Bilhassa salgın başlangıcından bu yana ivmesi artan dijital platform üyelikleri ve izleme saatlerinin artışı da birçok medya şirketinin dümenini bu tarafa çevirmesini sağladı.

VOD (seç-izle) konusuna geçmeden evvel üretilen kaliteli cümbüş içeriklerinin yani dizi ve sinemaların çoklukla büyük üretim maliyetleri doğurduğunu akılda tutmak lazım. Bu maliyetin üstüne şirketlerin kâr elde etmesi için de içerikleri mümkün olduğunca farklı hallerde izleyiciyle/kullanıcıyla buluşturması gerekiyor. İşte bu iş mantığıyla içeriğin ömür döngüsünü oluşturan sisteme pencere sistemi (windowing) denir. Bu sistem kısaca izleyicinin hangi ekrandan içeriğin ne vakit gösterileceğine dair genel bir sıralamayı anlatır. Çoklukla bir sinema evvel sinemada gösterilir, sonra DVD satışı yahut dijital izleme başı kiralama (TVOD, aşağıda açıklayacağım) yapılır. Son olarak da açık/ücretsiz kanal yayınlarında gösterilir. Kimi durumlarda sıralama yer değiştirebilir yahut birebir sinema gösterimi ile dijital kiralama birebir anda yapılabilir. Elbette bu sistem lineer ve dijital düzlemlerde daha farklı sıralarla ve yollarla, ülke/içerik hakkı bazlı değişiklik gösterse de temel akış böyledir.

İstediğin vakit, istediğin yerde, istediğin içeriği, istediğin aygıttan, istediğin ölçüde izleme seçeneğini anlatan VOD (Video On Demand) kısaca seç-izle servisi olarak da biliniyor. Olağan ki bu dijital medya iş modeline yönelen şirketlerin büyük bir kısmının cümbüş medyasında yer aldığı da not düşeyim.

GELİR VE İŞ MODELİNE NAZARAN VOD SERVİSLERİNİ NASIL GRUPLAYABİLİRİZ?

VOD servislerini gelir modeline nazaran temelde üçe, iş modeline nazaran de iki farklı kategoriye ayırabiliriz.

1. Abone ol izle: Abonelik temelli seç-izle hizmetlerine verilen isimdir. Bir platformun size sunduğu içeriklere erişmek için çoklukla aylık yahut yıllık abonelik fiyatı ödemeniz gerekir. BluTV, Netflix, TV+ vb. servisler bu iş modeline girer. İngilizce yayın kullanımı SVOD (Subscription Görüntü On Demand) olarak geçer.

2.Reklamlı izle: Sunulan içeriğe erişebilmek için bir fiyat ödemeniz gerekmez. Sayfada yahut görüntü içinde görünen reklamları izleyerek istediğiniz içeriği tüketebilirsiniz. En çok bilinen örnekleri YouTube, Dailymotion ve Tubi’dir. İngilizce yaygın kullanımı AVOD (Ad-Based Görüntü On Demand) olarak geçer.

3.Kirala izle: Kısaca kirala-izle olarak tanımlanır. Her bir izleme için belirli bir fiyat ödemeniz gerekir. Bu model SVOD ve AVOD platformlarındaki kimi içeriklerde kullanılır. Türkiye’de TV+’da ve BluTV’de; global çapta da Google Play Store ve iTunes’da sinema kiralama seçeneğini görebilirsiniz. İngilizce yaygın kullanımı TVOD (Transactional Görüntü On Demand) olarak geçer.

Covid-19 hasebiyle bu üç temel modelin yanına PVOD (Premium Görüntü On Demand) de yavaş yavaş ekleniyor. Bilhassa salgın münasebetiyle birçok ülkede sinemaların kapanması yahut seyirci sayılarındaki kısıtlamalar, sinema üretim ve dağıtım şirketlerini, yeni içerikleri dijital platformlar üzerinden birinci gösterimlerini yapma yolun sevk ediyor. Sinema ve DVD satışı etapları atlanıp direkt dijital mecralarda özel gösterimler yoluyla içerikler izleyicilerle buluşabiliyor. Bu formül şimdi yaygınlaşmasa da Disney bu prosedürün öncülerinden. Geçtiğimiz aylarda, kendi platformu Disney+’da 2020 imali Mulan’ı 30 ABD Doları karşılığı üyelerine sunmuş ve ABD’deki üyelerinin yaklaşık 9 milyonu bu fiyata içeriği izlemişti.

Bu temel iş modellerinin yanı sıra platformları gelir modeli dışında iki farklı kategoriye daha ayırmak mümkün. Platformlar bu hizmetlerini tek başına bir hizmet olarak mı veriyor yoksa öbür bir esere bağlı birer hizmet olarak mı?

1.Tek başına (Standalone) VOD Servisi: Hiçbir ön şarta bağlı olmaksınız üye olunabilen servisleri tanımlar. Reklamla yahut abonelik fiyatıyla çalışması fark etmeksiniz, şayet bir servise üye olmak için yalnızca kullanıcının harekete geçmesi ve içeriklere ulaşması mümkünse bu tıp servisler tek başına bir eser olarak hizmet veriyor demektir. Netflix, BluTV, MUBI üzere servisler bu tarif kapsamına girer.

2.Bağlı (Catch-up) VOD Servisi: Bu tip VOD servislere üye olmak için cebinizde para olması ve abone olmak istemeniz yetmez. Bu servislerin kullanımı diğer bir ön kaideye bağlıdır. Bir öteki temel özelliği ise içeriklerin kullanıma açılmasının da yeniden bir önkoşula bağlı olmasıdır. Örneğin, bir GSM ve STB (TV kutusu) abonesi olmadan ilgili VOD servisine ulaşmanız mümkün olmayabilir. İşte bu tip şartlı üyelik sunan servisler bağlı VOD servisleri olarak tanımlanır.

TÜRKİYE’DEKİ VOD PLATFORMLARI

Artık bu tarifleri biraz daha somutlaştırmak ismine Türkiye’de hangi VOD platformları var, hangi iş ve gelir modeliyle çalışıyor bu çerçeveyi somutlaştıralım.

Tek başına VOD servislerinin en çok bilinenleri bilhassa SVOD olarak çalışan BluTV, MUBI, Netflix, Prime Görüntü, Exxen, TV+, D-Smart Go, Filmboxlive’dır. Her bir servise istediğiniz vakit öteki bir önkoşul olmadan abone olabilir ve sundukları içeriklere bu yolla ulaşabilirsiniz. YouTube da tek başına VOD servisidir yalnız üstte saydıklarım servisten temel farklı reklamlar çalışması (AVOD) olmasıdır.

Bağlı VOD servisleri ise bazen SVOD olarak bazen AVOD olarak karşımıza çıkar. Kanal D, Atv, Show TV, Star TV üzere açık yayın yapan TV kanallarının dijital servisleri, TV akışına bağlı AVOD servisleridir. Bu platformlardaki içeriklere erişmek için çoklukla üye olmak gerekmez fakat içeriklere ulaşmak için öteki bir şartın tamamlanması, yani içeriğin TV yayınının bitmesi bekler. İçerikler evvel TV’de gösterilir, akabinde abonelik olmaksızın, reklamlı formda içeriklere isteyen kullanıcılar istediği vakit istediği aygıtlardan ulaşabilir. Yeni içeriklere dijital platform üzerinden erişim, TV yayın akışına bağlıdır.

Bağlı SVOD servisi olarak da Vodafone TV’ye örnek verebiliriz. Türkiye’de şu an şayet Vodafone eserlerinden rastgele birini kullanmıyorsanız Vodafone TV’ye de abone olamazsınız. Bu eserlerden birini kullanıyorsanız ve abone olmak istiyorsanız da belirli müddetle yahut öteki hizmetleri kullanım durumunuza nazaran abonelik fiyatı ödeyip ödemeyeceğiniz değişiklik gösterir.

Son olarak örneğin BluTV yahut TV+ abonesiyseniz kimi içeriklere kirala-izle (TVOD) yoluyla da erişebilirsiniz. Misal halde Google Play Store ve iTunes’dan da içerikleri kiralayabilirsiniz.

Türkiye’de ismini saydığım bu platformlardan çok daha fazlasını bulmak mümkün. Dünyada da durum Türkiye’dekinden farklı değil hatta VOD platformlarına talep çok olduğu için platform sayısı da oldukça fazla. Dünya çapında bilinen büyük şirketlerin dışında irili ufaklı yüzlerce servisten kelam edebiliriz. O denli ki İngiltere’de tıp ve medikal bahislerin meraklıları için Dr. Karan Medflix isimli bir SVOD platformu bile var.

TÜRKİYE’DE KALİTELİ İÇERİĞE PARA ÖDEME ALIŞKANLIĞI YAVAŞ YAVAŞ YERLEŞİYOR

Türkiye’de VOD platform üyeliklerinin nüfusa nazaran Avrupa ve Kuzey Amerika’yla kıyaslandığında epeyce az olmasını ekonomik sebeplere dayandırabilsek de kültürel tesirin çok daha büyük olduğunu düşünenlerdenim. Yani Türkiye’de kaliteli bir içerik izlemek için para ödemek pek alışılmış bir durum değil. Bunun temel nedeni de en çok izlenen cümbüş kanallarının açık yayın yapması ve reklamla çalışmasıdır. Yani kimse bu kanalları ve içeriklerini izlemek için para ödemez.

Medya içeriklerine yaygın olarak para verme işi Türkiye’de birinci olarak futbol ligi yayıncılığı ve sonrasında da kimi özel cümbüş kanallarıyla başladı. Futbolla başlayan içeriğe para ödeme işi vakitle öbür birtakım spor karşılaşmalarının yayın hakkı satışlarıyla devam etti. STB dediğimiz Digiturk, Tivibu, D-Smart, Turksat Kablo TV üzere kutuların yaygınlaşmasıyla açık kanalların dışında ödemeli TV kanalları (pay TV) da çoğaldı.

20 yıldan uzun müddettir fiyat ödemeden izlemenin mümkün olmadığı en üst futbol liginin neden para ödenerek izlendiğine dair tartışmaların artık teorik tartışmaların ötesinde olmadığını kabul edersek toplum nezdinde bir içeriğe para ödemenin yavaş yavaş yerleştiğini de tespit etmiş oluruz.

Türkiye’de içeriğe para ödemenin tarihi bu kadar kısa ve kısıtlıyken Avrupa ve Kuzey Amerika’daki birçok ülkede para ödemeden rastgele kaliteli bir içerik, televizyon kanalı izlemek neredeyse olanaksız. Yayıncılık sistemi Türkiye’den çok daha evvel bu tarafta evrildiği için de bugünkü SVOD servislerinin bu bölgelerde abone sayısının fazla olması, servis sayısı ve cümbüş medyası sanayisinin de gelişimini sağlıyor. Platformlar, aboneler ve üretilen kaliteli içerikler ortasında birbirini besleyen bir ilgiden bahsedebiliyoruz.

Ülkemizde de son yıllarda gerek müzik gerek dizi-film içeriklerine erişim konusunda abonelik eğiliminin arttığını da açıkça görüyoruz. Bu abone sayılarındaki ve kullanıcı talebindeki artış, yeni VOD platformlarının doğmasını yahut halihazırda var olan şirketlerin hizmet ağına Türkiye’yi eklemesini sağlıyor.

Muhtemelen önümüzdeki 10 yılda Türkiye’de de artık kaliteli içeriğe erişmenin bir bedeli olduğu algısını büsbütün yerleşecektir. Paralelinde yeni platformlar ortaya çıkacak; daha iyi hizmet vererek, daha kaliteli üretimlere girişerek birbirleriyle girecekleri rekabet hem fiyat bazında hem de kaliteli içeriğe erişim noktasında kullanıcıların yararına olacaktır.

PLATFORMLARIN TEMEL İKİ SIKINTISI: ABONE KAZANMAK VE RTÜK’LE KARŞI KARŞIYA GELMEMEK

Bu noktada kullanıcıları ödemeye razı olduğu fiyatlar ve VOD platformları ortasındaki rekabetin yanı sıra hesaba katılması gereken değerli bir başlık RTÜK kontrolü hususudur. Elbette her ülkenin dijital yayın mecralarını denetleyen ve düzenleyen, kendine mahsus maddeleri ve denetleyici kurumları var. Türkiye’yi Batı’dan ayrıştıran temel nokta ise ucu açık yasalar ve maddelerin yetkilendirdiği kurumların çizdiği kontrol çerçevesinin muğlak olması. Bir yandan abone kazanmak, pazar hissesini büyütmek için farklı alanlarda yatırım yaparken bir yandan da “kimseyi kızdırmadan” Türkiye’de dijital medya işi yapmak için tam manasıyla cambaz olmak gerekiyor.

RTÜK, Türkiye’de dijital yayın mecralarına lisans veren ve yayınlarını içerik katalogları bazında kıymetlendiren bir kurum. Temel sorun şu ki RTÜK, kanunla kendine verilen bu yetkiyi nasıl kullanacağına dair yaklaşık 2 yıldır hâlâ bir yönerge yayınlamamış durumda. Yani ne kullanıcılar ne de yayıncılar önlerinde net bir kılavuzla ilerleyemiyor. Natürel ki bu durum, RTÜK’ün kimseye karışmadığı manasına da gelmiyor. Hatırlarsınız, Netflix geçtiğimiz yaz Şimdiki Aklım Olsaydı dizisini iptal etmişti. Yani izleyiciyi, toplumu korumak ve dijital yayıncılık piyasasını düzenleyip denetlemek ile şimdi yayınlanmamış içerikleri sansürlemek ortasında gidip geliyoruz.