1980 yılında Bitlis’te doğan Sidar İnan Erçelik, sanat hayatına birinci olarak oyunculuk yaparak başlar. Çok sayıda mahallî ve ulusal tiyatroda oynayan Erçelik, bunun yanında kitapçılık, bakkal, kuyumcu tezgahtarlığı üzere işler yapar. “2006 yılında tiyatroya devam etmek için İstanbul’a geldim lakin kurallar sonucu tiyatro yapma imkânım olmadı. Bir tanıdık vasıtasıyla kamera gerisinde görüntü asistanı olarak çalışmaya başladım” diyen Erçelik, setlerde, kamera gerisinde çalışmaya başlar. 2010 yılında direktörlük yapmaya karar veren Erçelik, çeşitli kısa sinemalar çeker. Akabinde “Teller” ve “Derman” isimli iki kısa belgesel çeken direktör, 2016 yılında, çalıştıkları fabrikayı işgal eden emekçilerin direnişini anlattığı “Patronsuzlar” isimli orta metraj belgeselini bitirir. Sonra, imali 5 yıl süren birinci uzun metraj gözlemsel belgesel sineması “Rüzgâr Tay”nı 2020 yılı sonlarına hakikat tamamlar.
Son olarak göç sonrası bir ailenin travmayla yüzleşmesi ve yine köklenme arayışlarını anlattığı “Zülfiye Bir Pembe Kask Hikâyesi” isimli bir belgeselin üretim çalışmalarına başlayan Erçelik, bu projesiyle memleketler arası belgesel ağı Close Up’a seçilir. Şu günlerde dayanak arayışındaki şenlik seyahatine devam eden direktörle bir ortaya geldik ve belgesel sinemaya nasıl baktığını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öteki sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Belgesel anlatı, kurgudan geçtiği için gerçeğe değil gerçekliğe sadık kalabilir. Belgeselci biraz da bunun farkına varan ya da varma yoluna girmiş kişidir. Gözlemsel belgesel yapan biri olarak beni asıl kısıtlayan, olmayan şeyleri olacak üzere yazıp bir yerlerden kaynak bulmaya çalışmak. Bu durum beni yapmayı düşündüğüm sinemadan birden fazla vakit el çektirebiliyor. Kaldı ki bana nazaran belgeselde direktör olmamalı. Şayet bir şeyleri yönetmeye başlarsanız kurmacanın kapısını çaldınız demektir. Herz Frank’ın 1978 imali “10 minutes older” isimli kısa gözlemsel belgeseli buna çok iyi bir örnektir. Sineması izlemiş olmama karşın oturup ne anlattığını yazamam zira o öykü fakat kamerayla yazılabilirdi ve usta bunu eksiksiz yapmış.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada kahır yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Belgesel sinema şayet bir üvey evlatlıksa vaktinde bilerek ve isteyerek kabul ettiğim bir durum, yani şikâyetçi değilim. Belgesel bana çok şey öğretti ve öğretmeye devam ediyor. Şenlik üzere hiyerarşi yaratan ve en’lerin belirlendiği yerde görünür olmak da elbette değerli lakin bin bir zorlukla biten, şenlik yüzü görmeden yitip giden sinemalar de var. “Aşk Sinemalarının Unutulmaz Yönetmeni” sinemasında Haşmet (Şener Şen) “Hem kıvıramamak hem dışarıda olmak çok feci bi’şey kaplumbağa çok feci…” der. 30 yılda hiçbir şey değişmemiş. Son yıllarda Venedik ve Cannes’da ödül alan sinemalar Amerikan menşeili inanılmaz bütçeli sinemalar. Yani “Züğürt Ağa”da geçen o harika diyalog üzere: “Dünya tapuları çoktan dağıtıldı” Şenlikler, imkânı ve etrafı olanın öz olduğu yerler haline geliyor. İşte en çok da bu nedenle şenlikler ödül vermekten öte forum ve atölyeler üzere projelerin geliştirildiği, sinemanın konuşulup tartışıldığı yerler olmalı. Yoksa gişe ile ödül hiyerarşisinde top çeviren güdük bir açmazda debelenip dururuz.
‘İÇİNE FAZLACA KURMACA SİRAYET ETMİŞ SİNEMALARA DE BELGESEL DEMEYE BAŞLADIK’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Kurgusal sinema yıllarca biçim açısından belgeselden beslendi ve belgesel de kurgusal sinemadan besleniyor. Sineması bitirdiğimde, yürütücü yapımcım Işılay Yanbaş’ın “Rüzgar Tayı” için, “Artık belgeselin bile kurmaca karakterler ve mizansenlerle -mış üzere yapılarak çekildiği bir devirde, gerçek karakterlerin gerçek anlarını yakalayan bir sinema yaptın” demesi bana bunları düşündürtmüştü. Ancak makûs para iyi parayı kovuyor ve biz içine fazlaca kurmaca sirayet etmiş sinemalara de belgesel demeye başladık. Her ne kadar bu durum belgeselin görünürlüğünü arttırsa da özüne ziyan veriyor. Burada farklı bir nokta var. Kurgusal sinemada, belgesel anlatı biçimi nedense rahatsız edici durmaz zira kurgusalı peşinen bir kandırıkçı olarak görmeye alışmışız. Münasebetiyle belgesel de bir gün samimiyetini öteki bir alana devşirebilir. Benim açımdan yapmayı tercih ettiğim gözlemsel belgeselin öze sadakati sürdükçe her şeyin aslının değerli kaldığı üzere kalacağını biliyorum.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bilgiyi nasıl ve nerede gördüğün önemli… Bilgisel bir belgesel cinsidir ancak belgeselin şahsen kendisi değildir. Belgeselde bilgi bazen bir binanın ne kadar yüksek olduğuyla ilgili sabit bir bilgiyken bazen de insan ruhunun ne kadar karmaşık olduğuyla ilgilidir. “Rüzgâr Tay”nda insanın sevgi tezine dair gözlemsel bir bilgi var mesela. Ben o bilgiyi karakterlerin kıssalarında gördüm ve sineması çekerken aklımda şu vardı. Kamera gözüm, kayıtçısı da hafızam olacak ve döndüğümde bu gördüklerimi bir arkadaşıma anlatır üzere anlatacağım. Üç yıl boyunca karakterlerimi takip ettim. Onlar değişti, hayat değişti, ben değiştim ve bütçesizlik nedeniyle iki yıl süren kurgu etabı sonunda beş yılda “Rüzgâr Tayı” doğdu. Alfred Hitchcock’un “Kurmacada direktör allahtır: Belgeselde ise ilah yönetmendir” kelamını tekrar bu devirde öğrendim ve kerterizim oldu.
‘ALTIN PORTAKAL’DA BELGESELE VE KURMAYACA VURULAN DARBENİN BEDELİNİ EN ÇOK BELGESELCİLER ÖDEDİ’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağlantısından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Egemenden kastın genel manasıyla siyasi iktidarsa birçok vakit bizi hışma uğratacak kadar ciddiye aldığını düşünmüyorum. Senin de dediğin üzere anca “üvey evlat” düzeyinde oyalanan çocuklarız. Lakin Ertuğrul Mavioğlu ve Çayan Demirel’in “Bakur” sineması mazeret edilerek siyasi nedenlerle mahkemelere mahkûm edildiğini ve ceza aldığını da gördük. Bunun yanında Ayşe Çetinbaş, uzun vakittir çok sağlam bir çaba veriyor. Ayrıyeten hışım hükümranın günahı olsa da, biz hakikaten bedel ödeyenlerin ne kadar farkındayız ve onlara ne kadar sahip çıkabiliyoruz? Altın Portakal Sinema Şenliği’nde evvel belgesele sonra kurmacaya vurulan darbenin bedelini en çok belgeselciler ödedi. Siyasi değişimle birlikte şenlik “öze” döndüğünde tekrar birinci unutulan belgesel ve belgeselciler oldu. Bu manada bizim kesim biraz köy yeri üzeredir. Eline fırsat geçtiğinde yapanın yaptığı yanına kâr kalır ve bir mühlet sonra hatırlanmayan bir şeye dönüşür. Bu durum beni üvey benzetmenden öte inançsız hissettiriyor. Yeniden de geçen yıl hem Fırat Yücel’in hem de Altyazı’nın yüzünü belgesele dönmesi pahalı bir haldı.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Sermayedarın kâr emelli hareket ettiğini düşünürsek bu türlü bir ortamda belgeselin özgürleştirmekten çok tek tipleştirmesi aklıma gelen birinci yanıt oluyor. Tekrar de hayat birden fazla vakit öngörülemezdir.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Üç yıl evvel babam tutuklandıktan sonra F tipi cezaevinde iki haftada bir saat görüşme müsaadem vardı. Mavi devlet fayanslı küçük bir hazne içinde, telli bir camdan bakılan telefonlu bir görüşme… Birinci görüşmeye gitmeden evvel babamla ne konuşacağım konusunda kaygılanmıştım. O ruh halimi anlatan “Şimdi Ben Babamla Ne Konuşucam” yazımına devam ediyorum. Bir de Youtube dehlizlerinde dolaşıp Yeşilçam’ın en kıyıda köşede kalmış sinemalarını izliyorum.
Gazete Duvar
