Rosana Şapka, ülkemizin pahalı restoratörlerinden. Her ne kadar “Çocukken fotoğraf derslerinde verilen ödevlerimi daima annem yapardı. Benim çizim yeteneğim hiç yoktu” dese de bugün ikona onarımı alanında hatırı sayılır bir üne sahip. Pek çok meslektaşının tersine ikonalarla ilgisi eğitim hayatında değil, aile konutunda başlamış. Kendisi İstanbul Bulgar Cemaati’nin esaslı bir üyesi. Münasebetiyle “Gözlerimi açtığım ortamda ikonalar daima vardı. Ebediyen ilgimi çekerlerdi” diye anlatıyor.
Rosana Şapka ile kiliseler, sanat yapıtları, ikonalar ve onarım üzerine konuştuk.
Bir restoratör ve konservasyon uzmanı tam olarak ne yapar? Sizi bu mesleğe yönlendiren hangi motivasyonlardı?
Bir konservatör, tarihi ve kültürel varlıkları müdafaa altına alır. Restoratör ise müdafaa altına alınmış bu varlıkların eksik kısımlarını aslına uygun olarak onarır. Tıpkı meslek ismi altında birleşmiştir. Her ikisinin de görevi yapıtların konserve edilerek, restore edilmesidir. Ben üniversite imtihanında tercih olarak evvel mimarlık yazmıştım. Son tercihim olan onarıma girdim. Şaşkındım… Sonra mimar olan akrabamız merhum Ventsislav Kirof ile görüştük, “Bak kızım bu iş sabır ister” dedi. Sabrı öğrendim! Elli defa çizip elli sefer silmeyi öğrendim. Bu tecrübeler yalnızca okulla olmuyor, pratik yaptıkça ediniliyor. Eski eserler ve tarih bahisleri daima ilgi alanımdı. Eski eşyalar beni daima heyecanlandırmıştır. Bu işe başladıktan sonra ise onların ömürlerini uzatmayı daha da çok sevdim.
İşinizi çok severek yaptığınızı biliyorum… Onarımını yaptığınız, kıymetli bulduğunuz hangi işleri söyleyebilirsiniz? Neden kıymetliler?
Her iş benim için kıymetlidir. Bilhassa içinden seçebileceğim bir iş bulunmamakta. Patrikhane’yi de restore ettim, gözden çıkarılmış bir ikonayı da… Ama Patrikhane benim için bir dönüm noktasıydı. Üniversiteden yeni mezun olmuştum. İş ararken bedelli restoratör Bay Dimitri Rayçanovski’nin yanında Fener Rum Patrikhanesi’nde işe başladım. İki sene ikona onarımı yaptım. Daha sonra Bay Rayçanovski, Patriklik Kilisesi’nin onarımında çalışacak takımda olmamı istedi. Böylelikle kilise onarımı işine girdim. Burası çalışılabilecek en bedelli eski yapıtlardandı.
‘PATRİKHANE’NİN ONARIMINDA ÇALIŞMAK BENİM İÇİN DÖNÜM NOKTASI OLDU’
Patrikhane’nin onarımının sizin mesleksel mesleğinizde değerli olduğunu düşünüyorum. Bu süreci, çalışma şartlarınızı, neler yaptığınızı anlatır mısınız?
Patrikhane’nin onarımında çalışmak benim için bir dönüm noktası oldu. O günlerde yeni Patrik olmuş Patrik Hazretleri Bartholomeos inşaat müddetince ebediyen bizi ziyaret ederdi. Devamlı olarak hepimiz ile başka farklı konuşarak, her hususta bilgi sahibi olurdu. Ebediyen nazik, insanları övgü dolu kelamlarıyla onurlandıran bir kişiliktir. Onun riyasetinde çalışmaktan hepimiz memnunduk. Hoş bir tecrübeydi. Fırçayı elime alınca, yaptığım işin okuduğumdan çok farklı olduğunu gördüm. Bu tip inşaat işlerinde çalışma şartları farklıdır. Pek pak bir ortamda çalışamıyorsunuz takdir edersiniz. Lakin, insan o ortama bile alışıyor. Isınma olmayan ortamlarda çalıştığınız vakit çok soğuklar çalışma şartlarını zorluyor. Bu işlerde bayan olmanız da koşulları zorlaştırıyor. Vakit zaman oturacak, yemek yiyecek, tuvalete gidecek pak bir yer arıyor ve bulamıyorsunuz. Örneğin, Beyazıt Kütüphanesi’nde tuvalet olmadığından iskele zirvesinde çalışırken mümkün olduğunca sıvı tüketmemeye çalışırdım.
‘ORİJİNALLİĞİ OLABİLDİĞİNCE KORUMA ETMEK GEREKİR’
Çalışma şartlarınız nitekim zormuş… Pekala, bir nesne ya da yapı onarımı üzerinde çalışırken zorlandığınız bir etap var mı?
Küçük, organik bir eser (ahşap, seramik vs.) evvel incelenir, fotoğrafları çekilir. Kitap da organik eser olmasına karşın bütünüyle farklı bir branş ve bundan ötürü farklı bir eğitim gerektirir. Bu işi doktorluk üzere düşünmek gerekir. İnsanın her bir organı için farklı bir ihtisas gerektiği üzere onarım işi de organik yapıtların onarımı farklı, inorganik (metal vs.) yapıtların onarımı farklıdır. Vakit zaman bunlar da kendi içlerinde bölünürler. Evet, fotoğraflar çekildikten sonra eser incelenir. Varsa evvel böcek delikleri ilaçlanır (tek tek her delik, her aralık kesinlikle şırıngayla ilaçlanır). Bu süreçten sonra eser hava almayacak halde sarılır ve iki gün bekletilir. Akabinde temizleme sürecine geçilir. Üzerindeki vakitle eskimiş olan ve muhtemelen çatlamış olan vernik katmanı uygun temizleyici kimyasal solvent kullanılarak sökülür. Bu çok zevkli bir andır. Daha da heyecan verici olan, alttan çıkan orjinal renkleri keşfedersiniz. Bir de şu var… Eser daha evvel restore edildiyse( ki bu daha beklenen bir ihtimaldir) inilecek olan en eski katmana kadar inilir. Eser bir müzede sergilenecekse, kademeler gösterilir yahut bu vakte kadar gelebilmiş en sağlam katman koruma edilir. Her kademe fotoğraflanır, arşivlenir. Kullanacağınız her gereç geri alınabilir olmalıdır. Aksi takdirde ileriki bir tarihte daha iyi onarım ve konservasyon teknik ve gereçleri ortaya çıktığında işler değişir. Bugün bizim de yaptığımız üzere onlar da muhtemelen bizim kullandığımız materyalleri geri alıp, kendi materyallerini uygulayabilmeliler. Bu kısım çok değerli. Her kullandığınız materyalden emin olmalısınız. Verniği sökerken alttaki boyayı almamalısınız. Özgünlüğü olabildiğince koruma etmek gerekir. Sonra işin dolgu kısmına gelinir. Yapıtın eksik, delik yahut kırık kısımları hazırlanan karışımla doldurularak kot farkı giderilir. Sıra geldi bana nazaran en güç kısma: Özgününe uygun olarak tamamlamak! Bunun için göremediğiniz yerlerin araştırılması gerekir. Bunu yapmazsanız bilmediğiniz işler yapar, yapıtı yanlış biçimde tamamlarsanız bu geri dönülmez bir yanılgı olur. Bu bir seramik kesimi olsa bile o periyoda ilişkin yapıtların nasıl olduğunu, ne tip renkler kullanıldığını; şayet bir ikona ise tasvir edilen Aziz’in elini nasıl tuttuğunu, ne renk kıyafet giydiğini, kıssasını, o periyodun çizim tekniğini bilmeden tamamlanamaz. Bu kısım en güç ve uzun vakit alan kısımdır. Her şey aslına uygun tamamlandıktan sonra tekrar fotoğraflar çekilerek, son denetimler yapılır. Vernik etabına gelinir. Vernik kesinlikle (tekrar söylüyorum) rastgele bir kimyasal solvent ile geri alınabilecek elastik bir gereç olmalıdır. Daha sonrasında eser kurumaya bırakılır. Artık eser sergilenmeye ve korunmaya hazırdır. Her türlü materyal üzere çok nemden ve çok sıcaktan uzakta tutularak bir formda koruma edilir. Şayet bir ortamda sergilenecek ise kesinlikle bir cam separasyon yahut bir muhafaza konmalıdır. Böylelikle insan elinin direkt temas etmesi engellenerek, bakteri üremeden yapıtın ömrü uzar.
İstanbul Ortodoks kiliselerinde ikona üretimi ne vakit canlanmaya başlamış? En bilinen ikona ressamları kimler?
İkona imali Bizans’ta Hıristiyanlığın kabulü ile başlar. “İkonoklast Dönemi”nde daha zımnî sürdürülerek vakit içinde daha da çeşitlenir. Girit, İtalya, Rusya üzere ülkelerden gelen sanatkarlar farklı üsluplar kullanarak ikonalar yapmışlar. Esasen ikona olgusu birinci Mısırlıların lahitleri üzerinde çizilen kral fotoğraflarından örnek alınıp geliştirilmiş, sonradan duvarlara fresk olarak yansımıştır. Lakin taşınabilirlik unsuru güdülerek tekrar ahşap üzerine çizimler başlamıştır. O periyoda ilişkin ikona ressamlarından kimilerini sıralarsak; Dimarhopulos Kostandinos, Frangopulos Kardeşler, İoanidis, Krakovky Severyen, Ksanthopulos, Neofitos Agioritis, Pappas Petros, Tehophanu en önde gelen isimlerden kimileri.
Bir ikonanın aşikâr bir onarım mühleti var mı? İkonaların yıpranmış olmasından kelam edersek ne üzere tahribatlardan kelam etmiş oluruz?
Bir ikonanın onarım mühleti gördüğü ziyan ile ilintilidir. Münasebetiyle müddet yapıtın ne kadar harap olduğuna bağlıdır. Bende onarımı en uzun sürmüş olan ikona Agia Katerina İkonası idi. Bir şahsa aitti ve onarımı altı ay sürmüştü. İkonaların üzerindeki tahribatları rahatlıkla “vandalizm” olarak isimlendiriyorum. Bu ne yazık ki çok sık rastlanan bir durum. Herkes onarım işinden anlamadığı halde bu işe kalkıştığından bazen yanlış gereç ile “restorasyon” yapabiliyorlar. Kiliseyi tamir eden inşaatçılar bile bazen kulaktan dolma gereç kullanarak ikonaları temizlemeye kalkıyorlar. Maalesef bu durum önemli ziyan veriyor. Genelde insan uzunluğu düzeyine yakın olan her şey ebediyen ziyan görür. İnsanoğlu dokunur, öper… Münasebetiyle yapıtta bakteri ve aşınmalar oluşur. Bu da yapıta vakit içinde ziyan vermeye başlar. İnsan uzunluğunu aşan yerler hep daha az ziyan görür. Kiliselerde yahut özel şahıslarda çok tahrip olmuş ikonalar gözden çıkartılır. Bu değişik bir ritüel…Şöyle anlatayım. İkonalar Patrikhane’ye götürülür, burada bir odada biriktirilir. On senede bir tüm Ortodoks dünyasına dağıtılan kutsal yağın yapıldığı kazanın altına yakılan ateşin içine atılır. Hazırlanan yağın içine türlü çiçek ve baharatlar atılır. Bir gün elimize gözden çıkarılmış olan Aziz İliya İkonası geçti. Bir tanıdığım ikonanın yakmaya götürüldüğünü, buna kıyamadığı için toparlayabilip toparlayamayacağımızı sordu. Ben hiçbir yapıtı gözden çıkaracak bir tabiata sahip olmadığım için kolları sıvadım. Ve kurtarmayı başardım!
Sanat yapıtlarının korunması için ne yapılmalı? Türkiye’de buna elverişli ortam var mı?
Sanat yapıtlarını korumak için öncelikle bilinçlenmek gerekir. Türkiye bu bahiste bu tip eserler için “cennet” olduğundan daha çok bilinçlenmek gerekir. Ülkemiz çok varlıklı bir tarihe sahip. Bunların hepsini muhafazaya almak, şuurlu konservasyon, onarımdan sonra yapılacak hakikat sergileme alanları ülkemizi çok daha alımlı bir hale getirecektir.
Merak ettiğim bahislerden bir tanesi şu, örneğin boyaları aşınmış, yer yer renkleri birbirine geçmiş bir tablo için neler yapılabilir?
Öncelikle bir ikonanın mum katmanları, lekeleri ve mum katmanlarına çökmüş tozun alınarak, yapıtın nefes almasını sağlanır. Katmanlanmış kısım bazen bisturi üzere mekanik aletlerle müdahale gerektirebilir. Bazen de aşikâr solventler kullanılarak, boya katmanına ziyan vermeden paklık yapılır. Bu süreçler esnasında kesinlikle dökümantasyon yapılmalıdır (ilk hali ve sonraki halinin resmedilmesi). Emelimiz gelecek jenerasyonlara azami bilginin aktarılması. Eserler belli periyodlar ile korunmalıdır. Dönemin aşılması işlerin daha makus duruma düşmesine neden olacaktır. Bu nedenle adım adım gidersek, öncelikle yapıtların yapıldığı maddeyi tanımak gerekir. Eser bir bütün olarak düşünülmelidir. Her kesimi bu bütüne aittir. Eser için çevresel şartların ne olduğu üzerinde durulması son derece değerlidir. Yapıtta sonradan eklemeler ne kadar az ise o kadar pahalıdır. Üzerinde yapılmış olan ufak değişiklikler bile büyük ehemmiyet taşır. Kullanım maksadı her tarihe nazaran farklı olabilir. Yapıtın geçirdiği fizikî ve kimyasal değişim onun tarihini oluşturur. Bir sanat yapıtı doğar, birtakım gerilimler geçirir ve ölür. Maalesef bu bir gerçektir ki bizim eserler üzerinde onarım çalışmaları yapmamız yapıtın bozulmasını büsbütün ortadan kaldırmaz, yalnızca ömrünü uzatır. Tarihi yapıtların onarılmasında farklı uzmanların ve farklı uzmanlık alanlarının olması koşuldur. Temizleme basamağından sonra özel tedavi (fümigasyon safhası) gelir. Bundan sonra sağlamlaştırma (Eser kendini taşıyamayacak durumda ise) yoluna gidilir. Bütün bu süreçlerin sonunda onarım safhası devreye girer. Eksikler tamamlandıktan sonra (orijinal renklerine göre) vernikleme yapılır ve kurumaya bırakılır.
Şu anda bir onarım çalışmanız var mı?
Şu anda üzerinde çalıştığım üç adet ikona var. Onların onarımı bitince bir kilisenin yedi adet ikona onarımı yapacağız. İnşaat işi her vakit olmuyor. Bu sıra ekseriyetle küçük nesne onarımı yapmakla meşgulüm. Son derece de keyif alıyorum.
Gazete Duvar