Salih Gergerlioğlu
ANKARA – Doğu Türkistan’ın Kaşgar vilayetinde doğup büyüyen Dünya Uygur Kurultayı Genel Sekreteri Doç. Dr. Erkin Emet 22 yıldır Türkiye’de yaşıyor. 25 yaşından sonra geldiği Türkiye’de akademik çalışmalar yaparken Çin Devleti tarafından “teröristlik” yapmakla suçlanıp vize verilmediği için doğduğu topraklara gidemeyen Emet’le Çin’deki Uygur Türklerine yönelik baskıları hem de Türkiye’de yaşayan Uygurların meselelerini konuştuk.
‘HER YIL BM’YE RAPORLAR SUNUYORUZ’
1988 yılında Türkiye Türkçesi öğrenmek hedefiyle Türkiye’ye gelen Emet, sonrasında doktorasını da Ankara Üniversitesi’nde yaparak 1992 yılından itibaren bu üniversitede “Güneydoğu Türk Lehçeleri ve Edebiyatları” Ana Bilim Dalı’nda öğretim vazifelisi olarak çalışmaya başladı. 1998’den itibaren Doğu Türkistan STK’lerinde vazife yapan, 2017 yılından bu yana da “Dünya Uygur Kurultayı”nın genel sekreterliğini yürüten Emet, Doğu Türkistan’daki hak ihlalleriyle ilgili her yıl raporlar hazırladıklarını, bu raporları yılda iki kere BM İnsan Hakları Genel Kurulu’na sunduklarını söyledi.
‘5 KARDEŞİMDEN HABER ALAMIYORUM’
Anne ve babası 2011 yılında vefat ettiğinde cenazelerine gidemediğini söyleyen Emet, 5 kardeşinin de şu an orada olduğunu ve 2016’nın sonundan itibaren onlardan da haber alamadığını anlattı. Haber alamadığı için kardeşlerinin de o kamplara alındığını düşünen Emet, “1-2 yıl tutulduktan sonra bırakırlar diye düşündük ancak sonra dolaylı yollardan o kamplara aslında tutuklandıkları için gönderildiklerini öğrendik” diye konuştu.
Emet, “Sincan Halk Teftiş Mahkemesi” dedikleri bir mahkemenin iddianamesinde kendisi hakkında “teröristlik”, kardeşleri hakkında da “teröristle irtibat kurma” ve “ona maddi yardımda bulunma” üzere cürümler üretildiğini ve bunlardan ötürü bir kardeşinin 14 yıl, başka üç kardeşinin ise 11’er yıl kesin karar giydiğini anlattı. “Ben yalnızca bir örneğim” diyen Emet, 2016 yılının sonundan itibaren onun üzere birçok kişinin bölgedeki ailelerinden, sevdiklerinden haber alamadığını anlattı.
‘ÇİN, UZUN YILLARDIR EMSAL SİYASETLERİ UYGULUYOR’
Çin’in, “1949 yılında bölgeyi işgalinden sonra çeşitli ‘yerli milliyetçi hareketler’i bastırmaya çalıştığını” anlatan Emet, “O periyotta Uygurlu birçok entelektüel, sanatçı ve aydın öldürüldü, kaçabilen yurtdışına kaçtı” dedi. 1966 yılına gelindiğinde “kültür inkılabı” ismi altında bir hareket başlatan Çin devletinin hedefinin, “bu bölgeyi asimile etmek” olduğunu savunan Emet, Çin’in bu siyasetle da Uygurların lisanlarını, dinlerini, kültürlerini unutturmaya çalıştığını tabir etti. “1966’dan 1978’e kadar Çin’in Uygur Türklerine karşı baskı siyasetlerinin bu halde devam ettiğini” söyleyen Emet, 1978’de Mao öldükten sonra ise Çin’in, ABD’yle diplomatik alakalarını güçlendirmesiyle birlikte Sovyetler Birliği’ne karşı ABD’yi desteklemeye başladığını ve Mao’dan sonra gelen iktidarın, Doğu Türkistan’da kısmen de olsa birtakım özgürlükleri yine tanıdığını tabir etti. Emet, bu tarihten itibaren, Uygurların gelenek ve kültürlerinin yine canlandığını ve bölgede, kısmi bir aydınlanma yaşandığını belirtti. “1991’de SSCB’nin parçalanması ve oradaki Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan üzere ülkelerin bağımsızlığını kazanmasının Çin’i ürküttüğünü” ve bunun sonucunda 1993’te Çin hükümetinin Uygurca lisanını eğitimden kaldırma kararı aldığını söz etti. 1996’da ise Uygurlu birçok öğretmene aşikâr bir müddet verilerek Çince öğrenmeleri istendiğini ve şayet öğrenmezlerse de işlerinden atılacağının söylendiğini belirten Emet, “Bu uygulamadan ötürü birçok öğretmen işsiz kaldı ve bölgede toplumsal sorunlar ortaya çıktı” dedi. Emet, 2011’e dek Uygurca lisanının evvel aşikâr kentlerin eğitim kurumlarında sonra bütün ilkokul, lise, üniversitelerde yasaklandığını, 2011’den sonra ise Urumçi Katliamı’nın dünya genelinde yarattığı reaksiyonla birlikte kısmi bir formda “seçmeli ders” olarak verilebildiğini belirtti.
‘ÇİN’İN DÜNYAYA AÇILAN KAPILARI DOĞU TÜRKİSTAN ÜZERİNDEN GEÇİYOR’
Emet, 2013’te bugün hâlâ devlet lideri olan Şi Cinping’in iktidara geldiğini ve kendisini “ömür uzunluğu cumhurbaşkanı” yapacak düzenlemelere imza attığını anlattı. 2014’te başlayan “Bir Nesil Bir Yol İpekyolu Projesi”ni Çin’in dünyada hegemonya kurmak hedefi olarak yorumlayan Emet, yeniden bu tarihlerde toplama kampı inşaatlarına başladığını söyledi. Çin’in Doğu Türkistan siyasetlerinde “bölgenin stratejik önemi”nin de belirleyici olduğunu anlatan Emet, “Dünyaya açılan üç kapı da Doğu Türkistan üzerinden geçiyor, Çin’in petrol gereksiniminin yüzde 33’ü, kömür gereksiniminin yüzde 40’ı bu bölgeden karşılanıyor, Orta Asya Petrol Boru Sınırı da bu bölgeden geçiyor. Bundan ötürü bu bölge, önemli bir stratejik değere sahip” dedi.
TOPLAMA KAMPLARINDA AZAP TEZİ
Emet, “toplama kampları artık Çinli yetkililerce de kabul edildi lakin hâlâ “eğitim veriyoruz” diyerek ihlalleri gizlemeye çalışıyorlar” diyerek bu kamplara dair şunları söyledi:
“Üç çeşit kamp var. Birincisi en ağır olanı. Güneş görmeyen yerde 25-30 kişi birlikte kalıyor. Bütün gereksinimlerini o koğuşun içinde karşılıyorlar. Buradakiler devletin ‘tehlikeli insanlar’ olarak gördüğü Uygurlar oluyor genelde. ‘Gelecekte değişebilir’ dediklerini ise orta tartıda kamplara koyuyorlar. Üçüncüsü, bütün dünyaya ‘neşe saçıp dans eden(!)’ gençlerin gösterildiği kamp. Hepsinde çok sayıda azap uygulanıyor. Bunları nereden mi biliyoruz? O kamplardan çıkan insanlardan yabancı ülke vatandaşlığı bulunanlar, kamplardan çıkabildi ve neler yaşadıklarını bütün dünyaya anlattılar. Çin bu siyasetlerini ‘bölgenin istikrarını korumak’ emeliyle gerçekleştirdiğini söyleyerek savunuyor fakat şu an müzik söylediği için, şiir yazdığı için, kitap yazdığı için kamplarda tutulan birçok insan var.”
‘TÜRKİYE’DEKİ UYGURLAR ÖNEMLİ GEÇİM KASVETİ YAŞIYOR’
İçişleri Bakanlığı datalarına nazaran bugün Türkiye’de yaklaşık 23 bin Uygur Türkü yaşıyor. Emet pandemi ve artan Suriyeli göçmen sayısının da tesiriyle önemli geçim ezası yaşayan Uygurlara sivil toplum kuruluşları ve insan hakları teşkilatlarının yardım etmeye çalıştığını söyledi.
‘CAN GÜVENLİĞİMİZ YOK’
2 Kasım 2020 tarihinde meskenine girerken vurulan Yusuf Can’ın sıhhat durumu ve sonrasında verdiği tabirler hakkında da konuşan Emet, “O, kendisini Çin’in vurdurduğunu düşünüyor ancak olağan polis araştırmasına devam ediyor” dedi. Emet bu olayla ilgili şunları anlattı:
“Yusuf Can yaklaşık bir yıl evvel Al Jazeera’ye, Pakistan ve Afganistan’da Doğu Türkistan teşkilatları içinde olduğunu ve Çin’in, eşini, çocuklarını, anne babasını rehin alarak kendisini istihbarat teşkilatları için çalışmaya zorladığını anlatmıştı. Bu vurulma olayından sonra da kendisine telefon ederek durumunu sordum, arttan ve yakın uzaklıktan ensesine, tam hudut bölgesine ateş edilmiş ve şu an uzunluğundan aşağısı felç durumda. O, kendisini Çin’in vurdurduğunu düşünüyor lakin doğal polis araştırmasına devam ediyor, savcılık da sözünü almış ve bugüne kadar net bir sonuç yok. Doğu Türkistan sıkıntısı, Çin’in en büyük sorunlarından biri. Geçmişte, Tibet sorunu daha ön plandayken bugün Doğu Türkistan sıkıntısı Çin için en hassas mevzu olmuş durumda. Münasebetiyle bu tip olaylar olunca ister istemez, bu meseleden kaynaklı olarak Çin’le ilgisi olduğunu düşünüyoruz.”
Birçok Uygur gencinin ruhsal durumunun makus olduğunu söyleyen Emet, “Çocuğunuzu, eşinizi ya da bütün ailenizi alıp hapsediyorlar ve haber alamıyorsunuz, müthiş bir şey bu. Şayet Orta Asya Türk cumhuriyetlerinde, Pakistan’da, Türkiye’de ya da Arap ülkelerinde kalıyorsanız sizin de can güvenliğiniz yok” dedi.
‘TÜRKİYE HÜKÜMETİNİN DAHA CESARETLİ OLMASI GEREK’
Çin’in Uygurlara yönelik siyasetlerine dünya ülkelerinin ve Türkiye’nin yaklaşımını kıymetlendiren Erkin Emet, şunları söyledi:
“Şu an dünyada Çin’e yönelik kâfi baskı yok. Çin ‘Bu benim iç sıkıntım, sen karışamazsın’ diyor lakin insan hakları kozmik bir kavramdır. Yani şayet insan haklarıyla ilgili milletlerarası mutabakatlara imza atmışsanız, bu kurallara uymak ve insan haklarına hürmet göstermek zorundasınız. Bu siyasetlere karşı bir kamuoyu oluşturmak lazım, her ülkede meclis, hükümet ve siyasi partiler, bu meseleye insan hakları bağlamında ehemmiyet vermeli. Çin’e karşı bu adımları atabilmek, kamuoyu oluşturabilmek, ülkelerin iktisadına ziyan vermez, tam aykırısı pekiştirir. Pek çok örneği var dünyada. Almanya’nın Bavyera eyaletinin tek başına Çin’le olan ticareti 70 milyon euro. Almanlar; iki büyük sivil toplum kuruluşunu da orada barındırıyor, hem ticaretini yapıyor hem de insan hakları bağlamında bu sorunla de ilgileniyor. Avustralya, Kanada da o denli. Kanada Meclisi, yapılanları ‘soykırım’ olarak kabul etti. En fazla ticaret yapan ülkeler bunlar, yani ekonomik manada hiçbir şey değişmiyor. Bu bakımdan Türkiye’nin de ses çıkarabilmesi, daha yiğit olabilmesi gerekiyor.”
“Türkiye, Çin için kıymetli bir devlet, büyük bir pazar” diyen Emet, Orta Jenerasyon Demir Yolu’nun, Türkiye üzerinden Avrupa’ya uzandığını, hasebiyle Çin’in, Türkiye’ye muhtaç olduğunu, yani “Çin, Türkiye’yi bu sorun konusunda ikna edemezse bu ‘hayalinin’ de gerçekleşmeyeceğini” belirtti.
‘DAHA EVVEL ‘SOYKIRIM’ DİYEN ERDOĞAN BUGÜN NEDEN SES ÇIKARMIYOR’
Türkiye hükümetinin, 2015 yılından itibaren Çin’le olan bağlantılarını geliştirdiğini söyleyen Emet, “Türkiye, bir taraftan Uygur Türklerinin gönlünü almaya bir taraftan da Çin’le münasebetleri bozmayarak oradan çıkar sağlamaya çalışıyor. Ancak bu yalnızca kısa vadede olabilir, uzun vadede birinden vazgeçmek zorundasın” tabirlerini kullandı. Türkiye’de muhalefet partilerinin bu hususta Meclis’te verdiği önergelerin sadece “muhalif” olmalarından ötürü reddedildiğini belirten Emet, “Eğer bu bir insanlık sorunuysa bütün partiler takviye vermeli, Türkiye’deki zahmet bu” dedi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın, 2009’da Urumçi’de katliam olduğunda bu katliamı “soykırım” olarak nitelendiren bir açıklama yaptığını belirten Emet, “Bugün çok daha berbatı yapılıyor lakin Cumhurbaşkanı hâlâ ses çıkarmıyor” sözlerini kullandı.
Gazete Duvar
