Taliban, ABD güçlerinin çekilmesiyle birlikte yaklaşık bir ay evvel Afganistan’da idaresi ele geçirdi. Afganistan’ın güney komşusu Pakistan’ın ise Taliban ile tarihi ilgileri olduğu biliniyor. İslamabad idaresinin Afganistan ilgisi aslında çok daha eskilere dayanıyor. O denli ki 1979’da Sovyetler Birliği, Afganistan idaresinin daveti üzerine ülkeye asker gönderdiği sırada, Pakistan gerek Soğuk Savaş’taki pozisyonu gerekse öznel durumu gereği çoktan buradaki cihatçılara yardım göndermeye başlamıştı. Mücahitlerin 1990’larda girdiği iç savaşta da taraf tutmaktan çekinmeyen Pakistan, elbet Afganistan sıkıntısındaki en kıymetli rollerden birine sahip.
Lakin tüm bu tarihin bedelini Pakistan halkının epeyce şiddetli bir biçimde ödemek zorunda kaldığı bir gerçek. Ülkenin yıllar boyunca beslediği ve yakın ilgiler kurduğu kümeler yeri geldiğinde namlunun istikametini Pakistan’a doğrulttu. İslamabad, bugün hâlâ Afganistan siyasetinde Taliban ile münasebetler kurarak aktif bir rol oynama niyetinde. Geçtiğimiz günlerde Pakistan istihbarat şefinin Kabil’i ziyaret etmesi ve akabinde kentte Pakistan aksisi düzenlenen şovlar bunun kolay ve yeni bir göstergesi.
Biz de Pakistan’ın bölgedeki siyasetini hangi temeller üzerine kurduğunu, bu motivasyonların temellerini ve tesirlerini konuşmak üzere Pakistan gazetesi The Friday Times gazetesi müellifi Ziyad Faysal ile konuştuk. Faysal, Pakistan’ın Afganistan siyaseti ile Türkiye’nin Suriye siyaseti ortasında büyük bir benzerlik olduğunun altını çizdi. Pakistanlı müellif, ülkesindeki solun tüm bu siyasete karşı tavrının dünden bugüne nasıl olduğunu ve günümüzde Pakistan’da yabancı aksiliğinin nasıl artmaya başladığını anlattı.
‘PAKİSTAN-AFGANİSTAN İLGİLERİ BİR DOSTLUK ÖYKÜSÜ DEĞİL’
Afganistan’daki krizin tarihine baktığımızda komşu Pakistan’ın epeyce kıymetli bir rolü olduğunu görüyoruz. Bazıları dini bağlantıları bazıları ise Pakistan’daki Peştun nüfusu vurguluyor. Siz yakın geçmişe baktığınız vakit Pakistan’ın aldığı pozisyonları nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu pozisyonu nasıl tanımlayabilirsiniz?
Pakistan’ın yöneticileri, ülkelerini ‘sert mahallede güvenlik arayan bir ülke’ olarak gördüklerini gizlemiyorlar. Uzun vakitten beri var olan bir zihniyet bu. Hem Pakistan hem de Afganistan her ikisi de çok etnikli devletler. Her biri başkasını -en azından kısmen- kendi etnik-ulusal sıkıntısının merceğinden görüyor. Bu da sonun her iki yakasında karşımıza çıkan Peştun halkı üzerinde kesişiyor.
İngiliz sömürgecileri tarafından Durand Çizgisi’nde kurulan bu iki ülke ortasındaki hudut, bugün bir yüzyılı aşkın bir tarihe sahip olmasına rağmen sert bir hudut değil. Her iki taraf da birtakım çıkarları bu sonun ötesine taşımakta kendini haklı görüyor. Ve her biri başkasını ‘kendi işlerine gereksiz yere karışan biri’ olarak görüyor. Pakistan sonu anlaşılmış bir hudut olarak görse de, çeşitli Afgan idareleri vakit zaman bunu ‘henüz üzerinde mutabakata varılmamış, uyuşmazlıklara sebep olan bir sınır’ olarak ele aldı. Bu, Pakistan tarihindeki çeşitli yöneticilerinin Afgan egemenlik argümanlarını ‘meydan okuma’ olarak görmesi manasına geliyordu. Her ülke, kendi çıkarlarına uygun gördüğü öbür taraftaki ögeleri da bünyesine katmaya ve desteklemeye çalışmıştır. İki ülke ortasındaki tarih, bir dostluk hikayesi olmamıştır.
Bahsettiğimiz karmaşık duruma bir de -görünürde sonsuza kadar sürecek olan- Hindistan ve Pakistan ortasındaki stratejik rekabeti ekleyin. Doğu sonundaki sayısal ve ekonomik olarak üstün bir rakibin tehdidi nedeniyle, Pakistan’ın siyaset belirleyicileri, Afganistan’ın Hindistan ile tıpkı eksene girmesi durumunda hem doğuda hem de batıda düşman hudutlarla -hatta tahminen iki cepheli çatışmalarla- karşı karşıya kalabileceklerine dair daima telaşla hareket ediyor.
Pakistan yöneticilerinin Afganistan’ı ‘güvenlik arayışı’ merceğinden görmesi bundan kaynaklanıyor. Buna Pakistan’ın Afganistan konusundaki gerçekçi ‘realpolitik’ açısı diyelim.
‘CİHATÇILAR ASLANLAŞTIRILDI’
İşin bir de ideolojik boyutu olduğu kanısındayım. Pan-İslamcı ve siyasal İslamcı eğilimler 1970 sonlarından itibaren Pakistan’da güçlendi, bilhassa de Afganistan’daki ‘cihat’ esnasında ve sonrasında. Bu yüzden Pakistan’ın Afganistan’daki İslamcılara ideolojik bir yakınlığı; seküler Afgan milliyetçilerine karşı ise derin bir kuşkusu olduğunu düşünüyorum. Siyaset belirleyicilerimizin Afganistan hakkındaki görüşlerini katı bir ‘realpolitik’ olarak sunmaktan hoşlandıklarını fark ettim. Fakat birebir pozisyonun ne kadar ideolojik de olduğunu hafife alıyorlar!
Dahası, sağ kanat İslamcı entelijansiya ve ‘kamu’ görüşüne baktığınızda tartışmanın köküne kadar ideolojik olduğunu görüyorsunuz. Afgan Cihadı sırasında Afganistan’daki İslamcılar ‘aslanlaştırıldı’: Hatta ‘Durand Sınırı’nın öteki tarafındaki Allahsız, Hint yanlısı ve seküler milliyetçilere karşı bir siper olan kutsal (belki ‘soylu vahşi’ karaktere sahip) kutsal savaşçılar’ olarak lanse edildi. Bu, buradaki hayli standart sayabileceğimiz bir sağcı görüş.
Tüm bunların, realpolitik ve ideolojik istikametin ABD’nin Afganistan’daki uzun askeri felaketini nasıl beslediğini kestirim edebilirsiniz. ABD’nin bölgeden çekilişi Pakistan’da ‘bir öteki harika gücün yiğit İslamcı gerillaların (bu sefer Taliban’ın) katkısıyla Afganistan’da yeniliş hikayesi’ olarak sunuluyor. İktidar koridorlarında temkinli notlar alanlar olsa da bunlar genel gurur ve coşku seli altında boğuluyor. Beşerler size “Hindistan Afganistan’da yenildi” diyeceklerdir. Pakistan idaresinin koridorlarında ve kamuoyundaki haletiruhiye bu türlü. Seküler eğilimli Peştun milliyetçileri tüm bu anlatıya karşı çıkıyor lakin onların gücü çok vakit evvel İslamcılar tarafından kesildi. Baskın anlatıya karşı tesirli bir meydan okumayı yükseltselerdi şaşırırdım.
‘İSLAMCI KÜMELER YÖNETİCİ SEÇKİNE MEYDAN OKUMALARI ÖNLEMEK İÇİN KULLANILDI’
Sovyetler Birliği’nin Afganistan’daki savaşında ve öncesinde, Pakistan’ın açıkça cihatçıları desteklediği bir sır değil. Hatta sonrasında dahi hayli ‘aşırılıkçı’ sayabileceğimiz İslamcı kümelere yardım etti. Bu dayanağın Pakistan’a daha sonraki periyotta faturası ne oldu? Pakistan halkı bu tavırdan etkilendi mi?
Az evvel konuştuğumuz üzere Pakistan’ın Afgan ‘cihadındaki’ rolü realpolitik ve ideolojik boyutta dayanıyordu. Dahası, Sovyetler Afganistan’a girdiği tarih itibariyle Pakistan’ın askeri rejimleri zati ABD ve antikomünist uğraşlar için -Türkiye’nin Soğuk Savaş’taki pozisyonuna çok emsal bir formda ‘cephe çizgisi ülkesi’ olma konusunda bir yerleşik bir pozisyon inşa etmişti. .
Lakin elbette Sovyet güçlerine kan kaybettirmede muvaffakiyet, daha sonraki periyotta başlayan mücahitlerin iç savaşında şu ya da bu tarafa mavi boncuk dağıtma, mücahitleri bir kenara atmak için Taliban’ı destekleme, ABD’nin terörle çaba müttefiki olmasına karşın Taliban’la yakın bağları muhafaza… tüm bunlar Pakistan siyasetine ve toplumuna çok büyük bir bedele mal oldu.
Bunun en makus yanı, muhtemelen Pakistan’da Afganistan, İran ve öteki yerlerdeki olaylardan cüret alan silahlı ve ısrarcı İslamcı kümelerin büyümesidir. Bu kümeler ekseriyetle Pakistan’ın siyasi yöneticileri ve güvenlik aygıtı tarafından siyasi ve toplumsal mühendislik uğraşlarında kullanıldı: Yönetici seçkine karşı siyasi meydan okumaların ortaya çıkmasını önlemek için kullanıldılar. Ve bu kümelerin kendi hayatları var, her vakit kendilerine söyleneni yapmazlar. Tekrar de görünüşe nazaran hâlâ güzel görülecek ve hatta beslenecek kadar yararlılar.
‘PAKİSTAN’DA KARANLIK GÖRÜŞLERİ İÇİN TABAN BULDULAR’
Dini aşırılıktaki yükseliş, demokrasi, ilerleme, bayan hakları, azınlıkların güvenliği ve genel istikrar kavramlarımıza cepheden bir akın manasına geliyor. Dini militanlık, Pakistan Talibanı bu ülkeye saldırgan bir savaş başlatmasıyla birlikte doruk noktasına ulaştı. Nihayetinde işgal ettikleri bölgelerden püskürtülseler de yok olup gitmiş değiller. Üstelik dahası, bu toplumda çok büyük yaralar bıraktılar.
Daha da berbatı, Pakistan yalnızca etnik olarak çeşitli değil, birebir vakitte Sünni ve Şii Müslümanlar ortasında bariz mezhepsel bölünmelere de sahip. Buradaki çeşitli İslamcı hareketler ve silahlı kümeler, mezhepler ortası ahenk üzerinde fecî bir tesir yarattı. Şu anda, bilhassa Şii Müslümanları gaye alan, en az otuz yıldır devam eden zehirli mezhepçi telaffuzlara ve şiddetli militan ataklara sahibiz. Bu, bugün gerçekliğimizin devam eden trajik bir tarafıdır.
Artık ise yöneticilerimiz bu şiddetin her vakit yalnızca ‘yabancı sermaye’ kaynaklı olduğunu ve Pakistan toplumuyla ‘asgari seviyede ilgili olduğunu’ ya da ‘hiç alakası olmadığını’ vurgulamaya çalışıyorlar. Dünyamızdaki ülkelerin iç müşahede yapması yaygın değildir. Ancak gerçek şu ki, onları kim finanse ederse etsin, bu beşerler Pakistan’da karanlık dünya görüşleri için verimli bir yer buldular. Sovyet-Afgan çatışması sırasında ve sonrasında alınan kararlar için ödediğimiz bedel budur.
Doğal olarak, muazzam bir ekonomik maliyet de oldu: yalnızca terörizm ve çatışmalardan kaynaklanan ziyanlar açısından değil, birebir vakitte son yirmi yılın genel istikrarsızlığı nedeniyle kaçırılan ekonomik fırsatlar açısından da.
‘PAKİSTAN SOLU, ÜLKE DIŞ SİYASETİNİ TENKİTTEN GERİ DURMADI’
Biraz Pakistan solunun tavrına değinmek gerekirse, ülkede sol-sosyalist hareketin Afganistan dışpolitikasından etkilendiğini söyleyebilir misiniz? Mevzu özelinde genel itibariyle ülkenin dini-ideolojik ya da milliyetçi tavra sol nasıl bir reaksiyon verdi?
Standart sosyalist Sol tavır, hükümran sınıfların tüm bu siyasetlerini ağır bir halde sorgulamak olmuştur. Buradaki sol, ABD’nin rolünden emperyalist, yıkıcı ve sorumsuz olarak bahsediyor. Lakin tıpkı vakitte on yıllar boyunca Pakistan yöneticilerini ulusal sorun, dini sorun vb. bahislerde attıkları adımlar hakkında eleştirmekten geri durmuyor. Üstelik Pakistan solu tüm bunları, hesap vermeyen seçkinlerin kendi çıkarlarını müdafaa eforunu sıradan insanların ödediği bedelden başka görme eğiliminde.
Ve fizikî ve ekonomik güvensizlik ortamının -kadınlar ve azınlıklardan sonra- en çok fakirleri ve işçi kitleleri vurduğu mutlaka yanlışsız. Ne de olsa benimsenen siyaset kararlarını fiilen yapan beşerler, kendilerini en makus tesirlerden izole etme bahtına sahip. Bu, nispeten küçük ve sıklıkla kuşatılmış Pakistan Solunun on yıllar boyunca işaret ettiği bir şeydir. Sol, tenkitleri ve bir alternatifi inşa etme eforları içerisindeyken ağır bir bedel ödedi. Solcular, türlü rejim ve onların dini sağ kanat sözcüleri tarafından ‘vatan hainliği yapmak’, ‘yabancıların ajanlığını üstlenmek’ ve ‘yeterince Müslüman olmak’ üzere ithamlarla hücuma uğradı.
Pakistan’ın Afganistan siyasetine yönelik dengeli bir sol eleştirisi mevcut ve bence bu, yöneticiler ve siyaset yapıcıların bile dikkat etmesi gereken değerli noktalara işaret ediyor. Lakin elbette, dinlemeleri pek mümkün değil. Onlar için tehlikede olan çok fazla zenginlik ve güç var.
Genel olarak sol tavır, Afganistan ile barışçıl ve müdahaleci olmayan ilgiler kurulması üzerine tartışma tarafında olmuştur. Pek çok solcu, Pakistan’daki marjinalleştirilmiş etnik-ulusal kümelere farklı düzeylerde sempati duyduğunu da tabir etti. Örneğin, Pakistan’ın Afganistan’a yönelik siyasetinin bedelinin büyük bir çoğunluğunu Peştun halkının ödediğine dikkat çektiler.
Lakin Pakistan’ın güçlü ve sorumsuz seçkinleri daha da sağcı otoriterliğe gerçek dönüş yaptığı için, bilhassa 2017’den beri daha fazla sansür ile karşı karşıyayız. Sol perspektif, toplumsal tartışmamız için hayati kıymet taşıyor, buna karşın bilhassa sansürün ve baskının da gaye tahtasında duruyor.
Bu, genel olarak ilericiler için sıkıntı bir vakittir. Pakistan Solunun saflarında çok cesaretli ve onurlu beşerler var lakin tarihin sırtınıza yüklediği çok yüküne karşı ne yapabilirler ki? Onlarla konuştuğunuzda ümitsizliği ve melankoliyi epeyce somut bir halde hissedebilirsiniz.
‘TÜRKİYE’NİN SURİYE’DEKİ GERİ TEPMEN KAÇMASI OLANAKSIZ’
Kimi uzmanlar tarihi olarak Pakistan’ın Afganistan siyasetini kurarken oynadığı rolü, Türkiye-Suriye örneği ile benzeştiriyor. Bazıları Türkiye’nin, Pakistan’ın Taliban üzere örgütlerle kurduğu tarihi bağı sonucunda yaşadıklarını Suriye’de yaşayabileceğini söylüyor. Siz bu iki örnek ortasında benzerlikler görüyor musunuz?
Evet, Suriye’nin kuzeyindeki çatışmalar tırmandığında benim de aklıma birebir örnek geldi. Bu doğrultuda bence Türkiyeli kardeşlerimizin temkinli olması gereken iki yer var.
Birincisi jeopolitik açı. Görünüşe nazaran Türkiye, stratejik varlık olarak İslamcı milisleri yerleştirmeye her zamankinden daha istekli. Siyaset yapıcılar Pakistan’ın Afganistan’a yaklaşımını belirleyenlere emsal kaygılar tarafından yönlendiriliyor üzere görünüyor. Hasebiyle, Türkiye’nin kendi içinde etnik-ulusal sıkıntıyla ilgili kaygıları olduğunu, ayrıyeten Kuzey Suriye ve ötesine müdahale için güvenlik temelli bir argüman olduğunu görüyoruz. Şöyle söz edeyim: Tüm bunların yaratacağı geri tepmeden kaçmak olanaksızdır. Aslında, Türkiye halihazırda o geri tepme anının içerisinde tahminen de. Elbet ki bu yansıma şu anda Pakistan’daki kadar ağır olmayabilir, fakat vakit verildiğinde bu şeyler nahoş formlarda gelişiyor.
İkincisi, Türkiye toplumunun ve kimliğinin bir bakış açısı var. Pakistan’da, Türkiye topluğunun seküler tabiatının değerinin gittikçe azalmakta olduğuna hatta tahminen sinemanın geriye sarılmaya başlandığına dair yaygın bir görüş var (öyle ki bu, sağ kanat İslamcılarımız tarafından coşkuyla kutlanıyor). Artık Türkiye, kendi toplumunu Suriye’de yaptığı tercihlerden yalıtamaz. Bir ülke kapı komşusundaki dini-militan müttefiklerle kendini maceraya karıştırıyorsa şayet, kendi toplumunun etkilenişi yalnızca ‘doğal’ olarak karşılanabilir.
Suriye’deki siyaset, Türkiye’de halihazırda sürmekte olan süreçleri beslemeseydi hakikaten şaşırırdım -ve bu tam aykırısı de geçerlidir.
Benim naçizane fikrime nazaran, Türkiye siyaset yapıcıları, entelijansiyası ve tüm kesitleriyle Türkiye halkı Suriye siyaseti hakkında düşünülürken Pakistan’ın tecrübesini dikkate almalı. Pakistan’da birden fazla vakit siyaset yapıcıların her şeyi ‘yönetebileceklerini’ düşündüklerini görüyoruz. Çoğunlukla yanılıyorlar. Bir gün bir kişi tesir alanını genişletmek için oynan stratejik oyun oynar. Fakat daha farkına varmadan yaptığınız evvelki siyasi tercihlerin esiri olur.
Umarım ülke olarak Türkiye’nin ve şahane, çeşitli halkının gelecekte bu türlü bir durumdan kaçınma imkanı olur.
Bugün başta Afganistan’ı terk edenler olmak üzere yaşandığı söylenen göç dalgası Türkiye’de şovenizmi gitgide daha şiddetli bir formda körüklüyor. Son periyotta Afganistan’dan kaçan pek çok kişinin sığındığı komşu Pakistan kamuoyunda yabancı düşmanı bir tutum var mı? Yoksa beşerler yaşanan krizde Pakistan’ın rolünü konuşuyorlar mı?
Ne yazık ki yabancı düşmanlığı giderek daha fazla arttığı bir dünyada yaşıyoruz ve Türkiye’den trajik, tasa verici haberler geliyor. Evet, biz de Pakistan’da, Afgan mültecilere yönelik yabancı tersi yaklaşımın artışına tanıklık ediyoruz. Her vakit bu durum bu türlü değildi, bence yabancı düşmanlığı yaklaşık olarak son on yılda tam manasıyla ete kemiğe büründü.
Pakistan, 1980’ler ve 90’lar boyunca çok sayıda Afgan mülteciye konut sahipliği yaptı. 1990’larda bu sayı 3-4 milyona ulaştı. Afganistan’dan mülteci olarak gelenlerin birçok geri dönmüş olsa bile, hâlâ büyük bir nüfusa sahibiz. Birçoğu Pakistan’da doğdu ve bu ülkede derin kökler saldı. Daha evvelce, kaygıların sadece bu kadar çok mülteciye mesken sahipliği yapmanın ekonomik ve toplumsal maliyetleriyle ilgili olduğunu düşünüyorum. Ve bu cins kaygılar elbette anlaşılabilir. Pakistan hiç de güçlü bir ülke değil.
Ve Afganistan siyasetiyle ilgili tüm sıkıntılara karşın, Pakistan’ın kapılarını savaştan yılmış milyonlarca Afgan’a açtığı da inkar edilemez. Bu hafife alınabilecek bir sorun değil.
Lakin son on yılda, bir çeşit savlı Pakistan milliyetçiliği oluştukça ve takınılan tavırlar sertleştikçe, bilhassa kentlerde yabancı düşmanı tutumlara rastlamak kolaylaştı. Afganlar olumsuz özellikler yapıştırıldı, kimileri ‘suç’ yahut ‘terörizm’ ile ilişkilendirildi.
Ne yazık ki, burada birçok sağcı milliyetçi tarafından Afganlara türlü türlü iftira atılıyor, ‘nankör’ oldukları söyleniyor ve Afganların Pakistan’ın misafirperverliğine düşmanlıkla karşılık verdiği işaret ediliyor. Yazgımızın -sadece bugün değil, çok eski vakitlere uzanan bir geçmiş vasıtasıyla- Afgan halkıyla ne kadar derinden iç içe geçtiği göz önüne alındığında bu yabancı düşmanlığı, kentli Pakistanlıların sahip olduğu berbat ve kıymetsiz bir his.
Keşke Pakistan’daki tartışma, ortamı en azından iki ülkenin de ülkü bir komşu olmadığını kabul edecek kadar açık olsaydı; Pakistan’ın iki ülke ortasında daha büyük, daha güçlü olduğunu ve hasebiyle bölgenin döndüğü istikamet konusunda daha büyük sorumluluk taşıdığını kabul etmek gerekir. Ve en değerlisi bu tıp yabancı düşmanlığının, Pakistanlıların gurur duydukları Müslüman kardeşlik ve misafirperverlik prensiplerine alışılmamıştır.
Gazete Duvar
