Gazete Duvar’ın haber toplantısında, “12 Eylül’ün kırkıncı yılı” dendiğinde bu kadar geride kaldığını duymak garip geldi. Vakit yaşayanlar açısından galiba sayıların ötesinde bir şey. Geçmiş, sayılarla söz edildiği kadar uzak gelmiyor beşere. Meğer 12 Eylül gecesini ortadan geçen kırk yıla karşın bütün detayları ile hatırlıyorum. Üstelik kırk yıl sonra tekrar birebir mahalleye dönüp, o geceyi yaşadığım fırının yüz metre yakınında oturmaya başladım. Fırın da hâlâ çalışıyor hâlâ ekmek üretiyor…
1979-80’de kentin kıyısının başladığı yer bile sayılabilirdi Bayrampaşa Kartaltepe… Türkiye’de ‘gecekondu’ların, yani köyden kente göç edip çalıştıkları fabrikaların etrafına yerleşmeye başlayan personel mahallelerinin birinci örneklerinden birisidir tahminen. Çabucak ardımızda babamın da çalıştığı çamaşır makinesi üreten Hoover fabrikası, sonradan mahallenin içinde kalan, bir vakitler Necmettin Erbakan’ın müdürlüğünü yaptığı Pancar Motor, Grundig durağı, hâlâ tıpkı isimle anılan pil fabrikası Berec ve irili ufaklı yüzlerce torna, dokuma atölyelerinin olduğu bir sanayi bölgesi vardı.
Elbette bu türlü bir bölgede solun tüm renkleri de bulunurdu.
BİR PERSONEL MAHALLESİNDE GENÇLİK ÖRGÜTÜ
Bu emekçi mahallesinin biraz okuyan, biraz ilgili tüm gençleri bir sosyalist örgütün doğal üyeleriydi. Benim içinde bulunduğum sosyalist gençlik örgütünün geniş kapsamlı toplantılarının altmış yetmiş bireyden aşağı yapılmadığını hatırlıyorum. Bugün otogar, İkea, Forum İstanbul hatta Jet Fadıl’ın ünlü dolandırıcılık öyküsünün yaşandığı ‘Caprice Gold’un bulunduğu alan buğday tarlalarının ve bizim de hafta sonları maçlar yaptığımız bir top alanının olduğu bir yerdi. Bizim gençlik örgütümüz bir yıl evvel sıkıyönetim tarafından yasaklanmıştı ancak güya hiçbir şey değişmemiş üzere toplantılarımızı bu alanda yapmaya devam ediyorduk. En değerli faaliyet ‘yayınlar’ın dağıtımıydı. Bakkallara bırakılır, hafta sonunda satılmayanlar geri alınırdı. Bakkalların bu işe çok istekli olduğunu hatırlamıyorum. Galiba solun bölgedeki gücünden çekinmenin de bu ‘gönüllü’ bayilikte biraz rolü vardı.
Solcu öğretmenlerin öğrencileri tiyatrolara götürdüğü, Aziz Nesin, Yoksul Baykurt, Yaşar Kemal kitaplarının değiş tokuş edilerek okunduğu bir periyottu.
1980 yazı bitmiş, okulların açılmasına tahminen bir kaç gün kalmıştı. Yaz tatilinde mahallenin iki fırınından birinde çalışıyordum. En fazla yedi sekiz kişinin çalıştığı küçük bir fırındı. Ancak mahalledeki gençlik örgütü olarak elbette fırına da el atmıştık. Hafta sonları fırında el altından poğaca, simit filan pişirir mahallenin tek futbol alanında gençlere satış yapardık. Işveren görmezden gelmek zorunda kalır, gelirimiz de siyasi faaliyetimiz için azımsanmayacak bir dayanak olurdu.
12 Eylül olduğunda, ‘okumasa da bir meslek sahibi olur’ kanısıyla babamın tercihiyle gönderildiğim sanayi meslek lisesinin birinci sınıfının bittiği yaz periyodunda işte o fırında çalışıyordum.
DARBEYİ BİR EKMEK FIRININDA KARŞILADIK
12 Eylül gecesini sabah mahallenin bütün bakkallarına dağıtılacak ekmeğin hamurunun hazırlanmasına giriştiğimiz o gece yarısı öğrendik. Evvel önde bir cip ardında bir ‘cemse’ asker, fırının önünde durdu. Herhalde adres filan soracaklarını düşünürken aranan adresin biz olduğumuzu anladık! Başlarındaki rütbesini hatırlayamadığım subay, “Türk Silahlı Kuvvetleri’nin idareye el koyduğunu” fırındaki tek ‘yetkili’ olarak gördüğü bana bildiri etti. Gerisinden sertçe, “fırında ekmek üretimini durdurun” dedi. Bu kısım çok aklıma yatmadı fakat zati fırına ekmekleri şimdi sürmemiştik. Subay, fırın sahibinin nerede oturduğunu sordu. Işveren çabucak karşı apartmanın üçüncü katındaydı. Subay ve iki askerle birlikte dairesine çıktık. Kapıyı çaldım lakin devir gece yarısı çalınan kapıların çok güzel karşılanmadığı bir periyottu. Haliyle işverenin gelmesi uzun sürdü. Dehşetle kim olduğumu sordu. Yanıt versem de kapı çabucak açılmadı. Ben “askerler geldi sizi çağırıyorlar ordu idareye el koymuş” deyince “hangisi sağcılar mı, solcular mı” sorusu geldi doğal olarak. “Valla buradalar en iyisi siz sorun” dedim.
Askerler ve başlarındaki subay fırına iki nöbetçi asker bırakıp gittiler. Her ne kadar sabahın köründe fırının önüne gelecek kalabalığı düşünsek de subayın, “ekmek üretimini durdurun “ talimatını tartışacak halimiz yoktu. Fakat iki saat sonra tıpkı subay tekrar bir cemse askerle gelip, “Yahu yanlış anlamışız. Ekmek üretimini artıracakmışsınız” deyiverdi!
‘KADROLAR’ BİRER BİRER KAYBOLUYOR
12 Eylül’ün çabucak akabinde okul başladı. Ve bir kaç öğretmenimizin gözaltına alındığını öğrendik. Etrafımızda bulunan sosyalist örgütlerin takımları birer birer ortadan kaybolmaya başladı. Ama bizim için güya hâlâ bir şey değişmemişti. Her ne kadar eski etkinliğimiz kalmasa da faaliyeti dahada artırarak devam ettirecektik. Bayrampaşa Sanayi Meslek Lisesi’nin torna tesviye kısmında okuyan ikinci sınıf öğrencisiydim. Ortadan kaybolan takımların yerini almamız uzun sürmedi. Halkımız üstün önsezisi ile gelenin nasıl bir şey olduğunu anlamıştı. Bu yüzden etrafımız kısa müddette boşalsa da biz her gece ‘yazılamaya’ çıktığımız, gündüz lise önlerinde ‘kuşlama’ yaptığımız ağır bir sürecin içine girdik. (O vakitler ‘yazılamaya çıkmak’, ‘kuşlama yapmak’ üzere bize özel bir jargon vardı.) ‘Yazılama’ bir elde fırça öbür elde boya kutusu duvarlara cunta aleyhine yazılar yazmaktı. Gecenin karanlığında ana caddeden askeri cemseler geçerken orta sokaklarda yazılama yapmanın heyecanı büyüktü.
‘Kuşlama’ daha da zevkliydi. Patates baskılar yada ilkel bir prosedürle elle dizilen harflerle avuç içi kadar kağıtlara sloganlarımızdan başlayarak bir kaç cümleden oluşan kelamlar yazardık. Fakat alışılmış bunların yüzlercesinin tek elde yapılması bayağı uzun süren bir süreçti. Sonra bu kağıt kesimleri tam okuldan çıkarlarken öğrencilerin üzerine atılıverir, ‘kuş’ üzere süzülerek yere inerlerdi. Bu faaliyetler arttıkça her okulda iki polis, iki asker görevlendirildi. Bazen okula girerken askerler üzerimizi arardı. Lakin elbette okula bunları sokmanın bin türlü yolunu bulmuştuk.
Ortada örgütten ince pelur kağıtlara basılmış yayınlar gelirdi. Bunlardan birinde yazılanları hiç unutmuyorum. “Edirne’den, Kars’a kadar faaliyet yürütüldüğü ve çabanın yükseldiği” söyleniyordu. 17 yaşında bir genç olarak, “herhalde bizim buralarda durum makûs “diye düşündüğümü hatırlıyorum. Yıllar sonra o periyodu bahis edinen bir romanda, roman kahramanının “herhalde bizim bölgede durum kötü” dediği cümleleri okuyunca periyodun ‘ruhunu’ daha iyi anlayacaktım…
Elbette ülkede bir askeri darbe olduğunun farkına varmayan bu ‘faaliyet’ fazla uzun sürmedi. Randevuya gelmeyen bir arkadaşa ne olduğunu anlamaya çalışırken o arkadaş siyasi polisi okula getirdi.
Sansaryan Han, 1970’lerin sonu…
SANSARYAN HAN’IN TABUTLUKLARI
Sansaryan Han, Türkiye siyasi hayatında değerli bir binadır. 17 yaşında bir lise öğrencisi olarak o kapıdan bir akşam üzeri içeri girdiğimde Mihri Belli’den, Deniz Gezmiş’e, Aziz Nesin’den, Vedat Türkali’ye kadar birçok devrimcinin buradan geçtiğini bilmiyordum. En üst katlardaki, binanın üstüne sonradan yapıldığı belirli olan üstü açık bir koridora sıralanmış küçük hücrelere konulmuştum.
Eskiler hücrelerinin küçüklüğünden ötürü buraya “tabutluk” dermiş. Büyük ihtimalle bunlar tıpkı hücrelerdi. Uzandığınızda bir insan uzunluğunu biraz geçiyordu. Genişliği de tahminen yarısı kadardı. Bundan sonrasında uzun uzun ünlü 12 Eylül azaplarını anlatmayayım. Fakat içinde yedi-sekiz kişinin kaldığı konulduğum hücrede yakalandığında gazetelerden ismini okuduğum bir örgüt önderinin birinci tavsiyesini hatırlıyorum. Bana, “Sadık bu akşam seni alırlar. Şayet buradan çıktıktan sonra birinci sola dönersen durum vahim. Şayet koridorda biraz gittikten sonra dönersen biraz daha hafif atlatacaksın demektir” demişti. Elbette gözlerimiz bağlı götürüldüğümüz için bunu arayı hesaplayarak anlayacaktım. Ben durumu uzun koridordan geçerek nispeten hafif atlattım. Randevuya gelmeyen arkadaşın ismini verdiği dört kişi burada yirmi gün kaldık. Gözaltı müddetinin üç ay olduğu o periyot için bu kısa bir müddetti. Ben ‘hafif’ atlatmış sayılsam da geceleri başlayan insan çığlıklarını yirmi gün boyunca dinlemek bir öteki azaptı.
Çoğunlukla genç çocuklardık. Gençliğin verdiği o canlılığı o ortamda bile yansıttığımızı hatırlıyorum. Bir akşam hücreler ortası müzik müsabakası yapmaya karar vermiştik. Ama bizim hücrede değil sesi hoş kimse, şöyle az buçuk iyi marş söyleyebilecek kadar yetenekli kimse bile olmadığı için kendimizi ‘jüri’ seçtik. Müsabakanın galibi kim oldu hatırlamıyorum lakin içeride duran polisler duruma bir müddet sonra üzücü sinirlenmişlerdi. İçlerinden birisi bildiği bütün küfürleri sıralayarak ‘sesimizi kesmemiz’ için bağırdı. Fakat her akşam en ağır azapları yaşayan bu siyasi tutuklulara polis o anda farklı ne yapabilirdi ki?
O yıllarda İbrahim Tatlıses’in “bir mumdur, iki mumdur” diye başlayan türküsü çok ünlüydü ve bütün hücreler, “bir ceryan, iki ceryan bu ne biçim ceryandır memur bey/bir falaka iki falaka bu ne biçim falakadır memur bey” diye bu türküden uyarladıkları bir nakaratı söylemeye başladılar. Polis küfürler ederek gerisin geriye nöbetçi odasına geri döndü.
GAZETECİLİKTE BIRINCI ADIM ŞUBE MUHABİRLİĞİ
Yıllar sonra İstanbul Basın Yayın’ın son sınıfında okuyan bir öğrenciyken yeni çıkacak bir gazetenin haber müdürü nedense bana polis muhabirliğini uygun görmüştü. Yedi yıl sonra birebir kapıdan bir gazeteci olarak ikinci kattaki basın odasına girdim.
Ülkede artık Turgut Özal devri yaşanıyordu. 1983 yılında seçimleri kazanıp başbakan olmasından sonra Özal 87’deki seçimleri de almıştı. Yani bugün ‘demokrat’ olarak hatırlanan darbe eseri iktidarının ikinci devriydi. Şubenin basın odasında başımızda artık emekliye ayrılması gereken yaşlı bir polis dururdu. O vakitler karakollarda yakalanan isimli tutuklular evvel buraya getirilir kayıtları yapılır sonra tekrar karakola götürülürdü. Biz de emniyetin yaptığı basın açıklamalarından ve gelen bu tutukluların öykülerinden haber çıkarmaya çalışırdık.
Bir sabah biraz erken gelmiştim şubeye… Erken dediğim de saat en fazla sekiz buçuk filan olmalı. Basın odasına girerken bir anda yıllar öncesinden aşina olduğum o çığlıklar tekrar yankılandı Sansaryan Han’ın kubbesinden aşağıya hakikat. Olağanda sokakta yürürken bir insan çığlığı duyduğunuzda irkilirsiniz, sese hakikat bakarsınız. Meğer burada bir ofisten başkasına evrak taşıyan memurlar, sabah mesaisine başlamış polisler ya da gece mesaisini bitirip dışarı çıkanlar koridorlarda güya bu türlü bir ses yokmuşçasına yürüyorlardı. Çığlıklar, o yerin ‘doğal’ ve sıradan bir parçasıydı…
GAZETECİLER AZABIN FOTOĞRAFINI ÇEKİYORLARDI
12 Eylül gazetelerinin birinci sayfalarında masaya dizilmiş yayınları, kitapları ve bazen de silahların ardında duran beşerler görürdünüz. Sansaryan Han’da artık siyasi tutuklu olmasa da tıpkı uygulama devam ediyordu. Yakalanan bir mafya kümesinin basın açıklaması vardı. Şubenin bu açıklamasının yapılacağı pencereleri olmayan geniş bir odasına girdiğimde bir masanın gerisinde dizilen yedi-sekiz kişiyi hatırlıyorum. Benden biraz daha deneyimli ‘şube muhabiri’ Sezai, birini işaret ederek, “Bak ilerde ismini çok duyacaksın bu Alaattin Çakıcı” dedi. Benimse dikkatimi daha çok gruptakilerden kimilerinin neden tek ayaküstünde durdukları çekmişti. Adamlar bazen bir ayaklarının, bazen öbür ayaklarının üstünde duruyorlardı. Sezai’ye bu durumu sorduğumda gülerek “Anlamadın mı, falakadan ayakları şişmiş dinlendirmek için evvel birinin sonra başkasının üzerinde duruyorlar” dedi. Azap polis teşkilatında öylesine bir ‘gelenekti’ ki bir dizi gazetecinin önünde sergilenmesinden bile kimse rahatsızlık duymuyordu. Gazeteciler için de kanıksanmış bir durumdu bu.
Bugün 12 Eylül’ün kırkıncı yılında onun verdiği en büyük zararın ne hapishaneler ne azaplar ne de tutuklanan binlerce insan olduğunu düşünüyorum. Küçük bir emekçi mahallesindeki o futbol alanında toplanıp ne okuldan ne de ailelerinden alamayacakları büyük bir politik/kültürel birikimi alan genç çocukların bir öbür dünyaya açtıkları kapıyı kapatarak en büyük berbatlığı yaptı askeri cunta.
Dünya edebiyatından klasiklerin, Yaşar Kemallerin, Aziz Nesinlerin hatta çocuk edebiyatının en hoş örneklerinden Jules Verne kitaplarının “aman kitap olmasın” kaygısıyla yakıldığı, çöplere atıldığı bir periyot yaşandı. Bu öylesine bir boşluk yarattı ki köylerin, kentlerdeki personel mahallelerinin, gecekonduların gençliği için bu açık bir daha kapatılamadı. Yok edilen yalnızca sol örgütler değildi, ülkede büyük bir kültürel boşluk yaratılmıştı. O boşluğu mafya, dini cemaatler, uyuşturucu satıcıları doldurdu. O günlerde siyaset ile ilgilenmeyen yaşıtlarımız için biraz küçümseyerek söylediğimiz “lümpenlik”, bugün bir ‘yaşam biçimi’ haline geldiyse bu 12 Eylül’ün başarısıdır. Amaçladığı ve yarattığı asıl tahribat da budur.
Gazete Duvar
