Bizans Enstitüsü, Ayasofya’nın mozaiklerini restore ettiği sırada, Amerikalı bir mimar da yapının mevcut mimari durumunu belgelemek için, ailesiyle birlikte İstanbul’a geldi. Bu mimarın, gemi biletlerinden her türlü telgrafa kadar her şeyini arşivlemesi sayesinde, II.Dünya Savaşı başlarken Ayasofya’daki çalışmaların nasıl devam ettiği konusunda bilgi edinebiliyoruz. Mimar Robert Van Nice’in ferdî arşivi bugün Dumbarton Oaks arşivinde bulunuyor. (Görsel: Van Birçok Ayasofya’da)
Massachusetts Institute of Technology’den (MIT) mezun olan Robert Van Kaç, 1935’te Boston’dan ayrılıp ailesiyle birlikte İran’a gitmişti. Isfahan ve Şiraz üzere kentlerdeki anıtların mimarisini belgelemekle uğraşıyordu. Sonradan Bizans Enstitüsü’nün lider yardımcılığını yapan, MIT Mimarlık Fakültesi Dekanı William Emerson ise 1936’da Ayasofya’da keşfedilen mozaikleri görmek üzere İstanbul’a gelmişti. (Görsel: Solda, 1936’da İran’da Van Kaç çifti. Sağda, İstanbul’a gelmeyi kabul ettiğini bildiren, İran’dan gönderilmiş telgraf.)
Dekan William Emerson, Türkiye’de Thomas Whittemore’un yardımıyla Maarif Vekaleti ile görüşüp yapının mimarisinin belgelenmesi için müsaade almıştı. Ayasofya’nın mevcut mimari durumunu belgelemesi içinse o sırada İran’da olan Van Nice’i İstanbul’da görevlendirdi. Temmuz 1937’de gemiyle İstanbul’a ulaşıp Ayasofya’da Emerson ile buluşan Van Kaç, Bizans Enstitüsü’nün çalışmaları devam ederken, Ayasofya’nın mevcut durumunu belgelemeye başladı. Van Nice’in çizimleri 1965 ve 1986’da iki modül halinde yayınlandı.
Van Birçok, bilhassa Ayasofya’nın kubbesinin durumuyla uğraştı ve ölçümler yaparak çizim üretti. Bu süreçte William Emerson ile sistemli olarak mektuplaşarak ona araştırması ve İstanbul’daki hayat hakkında bilgi verdi. Van Nice’in arşivinde 1938’den 1941’e kadar Emerson ile yaptığı yazışmalar yer alır. Van Birçok, Ayasofya’nın kubbe çapını 33 metre olarak ölçmüştü ve dünyanın en büyük üçüncü kubbesi olduğunu yazmıştı. (Görsel: Ayasofya’nın kubbe pencereleri düzeyinden kesiti, 1965)
Van Kaç, Ayasofya çizimlerinin 1965’teki birinci baskısında yardımlarından dolayı Ayasofya Müzesi müdürleri Feridun Dirimtekin, Sami Boyar ve Muzaffer Ramazanoğlu’na teşekkür etmişti. (Görsel: Ali Sami Boyar, Ayasofya, tuval üz.yağlıboya, 39.5×54 cm, özel koleksiyon)
Van Birçok, yapının tarihi boyunca geçirdiği dönüşümleri değil, mevcut durumunu detayıyla belgelemek için çalıştı. Evvelden hazırlanan çizimleri de inceleyen Van Kaç, kimi eski kaynaklarda Ayasofya’nın birtakım kısımlarının hayali formda çizildiğini fark etti. Eski kitaplardaki kusurlu bilgiler hakkında pek çok not çıkardı. (Wilhelm Salzenberg’in 19.yüzyılda hazırladığı kitabında Ayasofya’nın batı cephesi, Krakow Teknoloji Üniversitesi arşivi.)
Onun, Ayasofya’nın mimarisi üzerinde çalıştığı periyotta 2.Dünya Savaşı başladı. Van Birçok ise İstanbul’da kendini inançta hissediyordu. 12 Aralık 1939 tarihli bir mektubunda “…Radyolar ve gazeteler olmasa savaştan hiç haberimiz olmayacak” yazmıştı. (Görsel: Van Nice’in batı cephesi çizimi, 1965)
Van Nice’in Emerson’a yolladığı 11 Haziran 1939 tarihli bir mektup, Avrupa’nın o günlerdeki durumu hakkında bilgi içerir. Bu mektup yazıldığında, Kristallnacht (9-10 Kasım 1938’de gerçekleşen Yahudi pogromu) yalnızca 8 ay evvel gerçekleşmişti. Mart 1939’dan beri Almanya Çekoslovakya’yı işgal etmiş durumdaydı ve Eylül ayında Polonya’yı da ele geçirecekti. Van Kaç ise bu gelişmelere karşın Avrupa’dan rahatça geçmişti. (Görsel: Solda, Kristallnacht’ta Aachen’de bir sinagog; sağda, 27 Kasım 1938 Cumhuriyet haberinin fotoğraf altında, “Paris’teki Alman sefareti katiplerinden birinin bir Yahudi tarafından öldürülmesi üzerine Berlin’de yapılan nümayişlerde harap olan bir Yahudi mağazası” yazılmış.)
Van Nice’in 11 Haziran 1939’daki mektubu şöyleydi: “İstanbul’a dönüş seyahatim sıkıntısız geçti. … Sonları geçmekte hiçbir sorun yaşamadık, Paris her zamanki nezaketiyle bizi karşıladı. … Türkiye’nin Britanya ile müttefik olması, rastgele bir hadisede bizim sorun yaşamayacağımız manasına geliyor ve muhtemelen dünyada olup bitenlere karşın çalışmaya devam edebileceğiz.” Van Nice’in gördüğü nazik Paris, bu mektuptan bir yıl sonra 14 Haziran 1940’ta Naziler tarafından işgal edilecekti. (Görsel: Fransız sanat direktörü Julien Knez’in II.Dünya Savaşı fotomontajlarından, 2015. Caters News Agency.)
2.Dünya Savaşı’na girmemeye çalışan Türkiye, Nazilerin doğuya yanlışsız ilerlemesi karşısında potansiyel bir çatışmaya karşı hazırlıklar yapmaya başlamıştı. Van Birçok ise bir savaş durumunda Ayasofya’nın durumunun ne olacağı konusunda endişelenmeye başlamıştı, bu yüzden her ihtimale karşı çalışmalarını hızlandırmaya çabalıyordu. (Görsel: Van Kaç, Ayasofya kubbesi kesiti, 1965)
Van Kaç, 22 Ağustos 1939’da Emerson’a şunları yazmıştı: “Bugün hava bombardımanı anında nereye saklanılacağına dair tatbikat yapıldı. Kentin üzerinde uçaklar uçarken siviller, evvelce belirlenen sığınaklara yönlendirildi. Bu sırada uçaksavar topları birkaç kere ateş etti. Uçaksavarlardan bir tanesi Ayasofya’nın yanındaki eski Adalet Sarayı’na kurulmuştu.” (Görsel: Ayasofya’nın galeri katında çalışan Van Nice’in masasına kimse dokunmasın diye konmuş, kadro elbiseli korkuluk.)
Van Kaç, savaş durumunda Ayasofya’nın yıkılacağından tasa ediyordu: “Tek bir bombanın bile Ayasofya’ya, İstanbul’un bin dört yüz yıllık tacına ne yapacağını düşünmek içimi ürpertiyor zira burası hava bombardımanında birinci maksat alınacak limana çok yakın. Amerikan konsolosluğu gaz maskeleri almamızı tavsiye etti. Bu yüzden harcama listesinde bu türlü tuhaf bir materyal bulunuyor.” (Görsel: 15 Ağustos 1939, Yeni Sabah gazetesinden bir haber)
Van Nice’in bu mektubunda bahsettiği konsolosluk tavsiyeleri kitapçığı, eşyaları ortasında bulunmuştur. Bu konsolosluk listesinde tek bir ailenin gereksiniminden daha fazla ilkyardım materyali listelenmiş, acil durumda hastanelerin çok kalabalık olabileceği, bu yüzden ‘tüm koloninin’ birbirine yardım etmesi gerektiği tavsiye edilmişti. Kitapçıkta, bilhassa çengelli iğne ve borik asit stoku yapılması önerilmekteydi. (Görsel: Amerikan konsolosluğunun dağıttığı hava bombardımanı önlemleri kitapçığı)
2.Dünya Savaşı Türkiye’nin kapısına gelmek üzereymiş gibi görünse de Van Birçok, Ayasofya’daki işini bırakıp İstanbul’dan ayrılmak istemiyordu. 18 Eylül 1939’da yazdığı bir mektupta şunları yazmıştı: “Yapının yakınına yalnızca birkaç bomba düşse bile, temeller hasar görebilir ve bu hasar yapının çökmesine neden olabilir. Yapının temelleri ne yazık ki şimdi belgelenmiş değil. Binanın çökme ihtimali yaklaştıkça, binada çalışabildiğim her dakika daha değerli hale geliyor.” (Görsel: 2 Eylül 1939’da İkdam Sabah Postası gazetesinde II.Dünya Savaşı’nın başladığını duyuran haber)
Van Kaç bu mektubu yazdığı sırada Amerikalıların birden fazla İstanbul’dan ayrılmaya başlamıştı. Amerikan Konsolosluğu’nun 25 Ağustos 1939 tarihli duyurusu şöyleydi: “Çatışmaların şiddetlenmesi durumunda, Avrupa üzerinden tren yahut buharlı gemilerle yapılan, standart geri dönüş rotası kullanılamayacak kadar tehlikeli yahut kapalı hale gelebilir. Bu durumda konsolosluğumuzun tüm vatandaşların ülkeden çıkışını sağlaması mümkün olmayabilir. Lütfen şu sıra yollar açıkken geri dönüş planı yaparsanız konsolosluğa haber veriniz.” (Görsel: 25 Ağustos 1939 tarihli konsolosluk duyurusu)
Konsolosluktan gelen ihtarlar, Türkiye’de şimdi savaş olmasa da tüm Amerikalıların gerilim hissetmesine neden olmuştu. Van Birçok, İstanbul’a yanında eşi Betty ile gelmişti. Savaş çıkınca Betty’nin öğretmenlik yapması kelam konusu oldu. 29 Ocak 1940’ta yazdığı bir mektupta, Betty’nin Robert Kolej’de küçük çocuklara İngilizce dersleri vermeye başladığını zira daha evvel bu işi yapan öğretmenin savaş dehşetiyle ülkesine geri döndüğünü yazmıştı. (Görsel: 1930’da Robert College)
28 Mayıs 1940 tarihli mektupta şu bilgiler vardı: “Konsolosluk tüm bayanların ve çocukların, yollar açıkken ülkeden ayrılmasını tavsiye etti. 18 Temmuz’a kadar tüm gemilerde rezervasyonlar yapılmış. Savaşın bu istikamete ilerleyip ilerlemeyeceği aşikâr değil lakin hazırlıklar yapılıyor. Konsolosluk tüm Amerikalıların bir ortada kalmasını istiyor. Kira kontratımız da bittiği için tatil periyodunda Robert Kolej’de kalmaya karar verdik. Geri dönüş konusunda telaşım yok. Irak yahut Hindistan üzerinden dönüşümüz muhtemelen ebediyen açık olacaktır. Bombay’dan San Francisco’ya direkt giden bir Amerikan gemisi var.” (Görsel: Van Nice’in Robert College’dan asistanları Ayasofya’da.)
Van Kaç, savaş anında Irak ve Hindistan üzerinden geri dönebileceğini sanırken MIT Mimarlık Fakültesi Dekanı Emerson, Avrupa’daki gelişmeler konusunda giderek endişelenmeye başlamıştı. Türkiye ve Britanya ittifak yapmış olsa bile işlerin süratle değişebileceğini biliyordu. Bu yüzden Britanya’da örgütlenen direniş kümelerine maddi yardım yapıyordu ve Nazilere karşı farkındalık çalışmaları yürütüyordu. (Görsel: William Emerson)
16 Mayıs 1940’ta Emerson, Van Nice’e sarnıçlar konusunda yaptığı araştırmayla ilgili bir mektup yazmıştı. Ayasofya’nın altındaki sarnıçlar ve suyolları ile ilgili bulgularının çok kıymetli olduğunu ve daha evvel çalışılmamış bir bahis olduğunu belirttiği mektubuna el yazısıyla “Dünya başımıza yıkılıyor üzere görünüyor” cümlesiyle imza atmıştı.
30 Temmuz 1940’ta Van Birçok, Emerson’a standart posta hizmetlerinin durduğunu, ülkedeki Amerikalılara acil durumda ülkeden ayrılabilecekleri kadar nakit bulundurmalarının tavsiye edildiğini yazmıştı. Tekrar de Van Kaç çifti, bir yıl daha İstanbul’da kaldılar. Geri dönecek gemi bulamayacak olmalarının ötesinde, Van Nice’in Ayasofya’da yaptığı çizimleri yanında götürmesi mümkün olmayacak üzereydi. Emerson onların dönüşü için rezervasyonlarını ayarlamıştı. Posta çalışmadığı için telgrafla haberleşmeye başlamışlardı. (Görsel: Van Nice’in Ayasofya’daki masasına konmuş güvercin)
1 Haziran 1941 tarihli, geç ulaşmış bir mektupta Van Birçok, son bir aydır Kudüs’te yüz kadar Amerikalı ile birlikte gemi beklediklerini yazmıştı. İstanbul’dan çok ani biçimde ayrılmak zorunda kalmaktan şikayet ediyordu. Betty, öteki Amerikalı bayanlarla birlikte evvelce Beyrut’a gitmişti. 6 Mayıs tarihli bir telgrafta Beyrut Üniversitesi Rektörü, tüm Amerikalıların eşleriyle birlikte kalmalarını tavsiye etmişti. Van Birçok, 24 Mayıs’ta Beyrut’a Betty’nin yanına ulaşmayı planlamıştı. Beyrut’taki rektör ikazının sebebini belirtmemişti fakat Van Birçok, bu yolun da kapanmak üzere olduğunu iddia ediyordu. (Görsel: 30 Ağustos 1941’de Vichy rejiminin askerleri Beyrut yolunda.)
Van Birçok, ivedilikle ülkeden ayrılırken tüm çizimlerini, fotoğraflarını ve notlarını yanına almaya karar vermişti. Tüm bu kargosu İngilizler tarafından incelenip damgalanmıştı, bu sayede bunları gümrükten geçirmekte zorluk yaşamayacağını umuyordu. Fakat deniz seyahati esnasında mühürlü kargosunu açıp yolda çalışamayacak olmasından ötürü üzgündü. (Görsel: Eylül 1941’de Ayasofya’nın minaresine kurulmuş, hava savunma emelli MG 08 makineli tüfek birliği)
Betty, Beyrut’a ulaştığında Basra’dan kalkacak bir Hollanda gemisi için yer ayırmışlardı. Fakat Van Kaç Türkiye’den ayrılırken, İngilizlere karşı cihat duyuru edilen Irak’ta her yer savaş alanına dönmüştü ve Nazilerin Irak rejimine dayanak hedefiyle gönderdiği uçakların bulunduğu kuzey Suriye’deki havalimanlarına bomba yağdırılıyordu. Van Birçok, müsaade verildiği anda Kudüs’ten Filistin’e geçmeye çalışacaklarını yazmıştı. Hudutlar artık kapalıydı. (Görsel: 20 Mayıs 1941’de Van Nice’in Kudüs’ten yolladığı ve Bağdat’ın kapalı olduğunu belirten telgrafı)
Van Nice’in mühürlü kargosu, 16 Mayıs 1941’de Beyrut’taki Amerikan Konsolosluğu tarafından şöyle listelenmişti: İçinde çizimler ve fotostatlar bulunan karton bir çizim kabı; 446 eskiz ve not içeren 9 büyük zarf; resmi yazışmaları içeren büyük bir zarf; 61 fotoğraf içeren büyük bir zarf; arkeolojik ayrıntılar içeren 176 küçük fotoğrafın bulunduğu bir kutu; 98 fotoğraf içeren bir kutu; İran’daki arkeolojik ayrıntıların fotoğraflarını içeren küçük bir zarf; eski binalarda kullanılan çeşitten taşlardan örnekler içeren bir kutu; 196 negatif içeren teneke bir kutu; üzerinde arkeolojik notlar bulunan bir zarf.
Van Kaç çifti Ağustos 1941’de New York’a ulaştılar. ABD ise birkaç ay sonrasında, Aralık ayında Pearl Harbor saldırısının akabinde resmi olarak 2.Dünya Savaşı’na girdi. Van Kaç, savaş periyodunda Stratejik Hizmetler Ofisi’nin arşiv kısmında casus olarak çalıştı. 5 yıl sonra İstanbul’a geri dönüp Ayasofya’daki çalışmalarına devam etti. Ayasofya’nın altından geçen suyollarının belgelenmesi işi ise bugün hala devam ediyor. (Kaynak: Dumbarton Oaks arşivi bloğu, https://icfadumbartonoaks.wordpress.com/ Hazırlayan: Melishan Devrim)
Gazete Duvar
