İSTANBUL – Petrol sanayisinin akabinde dünyayı en çok kirleten ikinci dal olan dokumanın, gezegene verdiği ziyan her geçen gün artıyor. Bu artıştaki en kıymetli hisse “kullan-at” ve “daha ucuza al” yaklaşımı üzerine kurulan süratli moda akımına ilişkin. Bu akımla birlikte dokumacılık dalı, yılda 20’den fazla kreasyonun tanıtıldığı, her hafta yeni bir eserin piyasa çıktığı bir yer haline geldi. Kitleleri daima tüketmeye ve daha ucuza almaya teşvik eden bu sistem, ağır emekçi hakları ihlallerini de beraberinde getiriyor. Bugün Türkiye’de 3 milyon dokumacılık çalışanın sadece 1 milyonu kayıtlı. Yaklaşık 2 milyon emekçi fiziki şartları yetersiz atölyelerde kayıtdışı çalışıyor ve eserleri daha ucuza mal etmek için üretimde kullanılan kimyasallar sebebiyle sıhhatinden oluyor.
KOT KUMLAMAYI YASAKLATTI
Şimdi 15 yaşındayken Bingöl’den İstanbul’a gelen ve Güngören’de bir kot kumlama atölyesinde çalışmaya başlayan Bego Demir de o emekçilerden biri. Demir, çalışırken maruz kaldığı silika tozunun onu hasta edeceğini ve akciğerlerinin yüzde 46.2’sini alacağını bilmiyormuş. Silikozise yakalandığını askerde yapılan bir sıhhat taraması sırasında öğrenmiş ve kot kumlama işinde çalışan yüzlerce arkadaşının da kendisiyle birebir durumda olduğunu görmüş. Tüm bu yaşananlar, kot kumlama personelleri için başlatılacak gayretin temelini oluşturmuş. “Bu bir baht değil” diyerek 2008 yılında Kot Kumlama Personelleri Dayanışma Komitesi’ni kurmuş. Komitenin yürüttüğü uğraş sonucunda, Türkiye’de kot kumlama 2009’da yasaklandı. Meslek hastalığı listesine alınan silikozisin tedavisi fiyatsız verilmeye başlandı. Ayrıyeten 2011 yılında bütün silikozis hastalarına emeklilik hakkı tanındı.
Bego Demir, kot kumlamanın yasaklanması için çaba yürüttüğü sırada “Mücadeleyi kazanalım yasa çıksın sonra konuta gidip huzurla yaşarız ya da vefatı bekleyeceksek de huzurla bekleriz” diye düşünüyormuş. Lakin o denli olmamış. Zira kot kumlama, Türkiye’de yasaklanınca markalar birebir işi diğer ülkelerdeki çalışanlara yaptırmaya başlamış. Bu da Bego Demir için öteki bir çabanın kapısını aralamış.
“Ben geçmişte kot kumlama işinde çalıştığımda bir gün bu işin beni öldürebileceğini bilmiyordum lakin artık biliyorum. Burada yasaklandığı için dünyanın öbür ülkelerinde insanlara bu işi yaptırıp öldürecekler. Bu bilgiyle yaşamam zordu.”
2011’de dokuma emekçileri için global çapta uğraş yürüten Pak Giysi Ağı’na (Clean Clothes Campaign) dahil olmuş ve Avrupa’daki moda markalarını ziyaret ederek kot kumlamanın ziyanlarını anlatmış. Bu efor sonucu 100’den fazla marka, tedarik zincirlerinde kot kumlama eserleri bulundurmayacaklarını duyuru etmiş.
‘TEMİZ GİYSİ, PERSONELIN EMEĞİ SÖMÜRÜLMEDEN ÜRETİLEN GİYSİDİR’
2018’de ise Pak Giysi Ağı’nın Türkiye ayağını kurmuş ve kot kumlama emekçileri için başlattığı çabayı dokuma dalının tamamını ele alacak halde genişletmeye karar vermiş. Dokuma dalını “temiz giysi” üretmeye teşvik etmek için yola çıkan kampanya, “temiz giysi”yi şöyle tanımlıyor: “Çevreye tabiata ziyan vermeden, çocuk personel çalıştırılmadan, personel emeği sömürülmeden, iş sıhhati ve iş güvenliği tedbirleri alınarak, sendikalı personelin ürettiği bir giysi.”
MARKALAR GERÇEKÇİ BULMAYINCA KENDİ MARKASINI YARATTI
Türkiye’de dokuma dalındaki markalarla görüşerek pak giysi üretmelerini istediklerini lakin markaların bu talebi gerçekçi ve uygulanabilir bulmadığını anlatıyor, Bego Demir. Hâl bu türlü olunca pak giysi üretmenin mümkün olduğunu göstermek için iş başa düşmüş. Tarladan elbise dolabına kadar tüm süreçlerde adil ve zararsız bir üretim için kollar sıvanmış ve Türkiye’nin birinci pak moda markası Bego Jeans kurulmuş. “Bu aslında bir projenin birinci adımı. Bu adımda bir marka kurup beşere ve etrafa ziyan vermeden bir eserin üretilmesinin mümkün olduğunu gösterdik” diyor.
Bir markadan çok, bir üretim hareketi olan Bego Jeans, pak pantolonları yüzde 60 daha az su kullanarak üretiyor.
Bego Jeans’te pamuk tarlasından tüketiciye kadar tüm süreçler şeffaf bir biçimde yürütülüyor. Organik pamukla yapılan kot üretiminde hiçbir kimyasal unsur kullanılmıyor, çocuk emekçi çalıştırılmıyor, iş sıhhati ve güvenliği tedbirlerine uyuluyor ve emekçilerin bir ömür fiyatı kazanması mecburî tutuluyor.
‘PANTOLONLARDA KUL HAKKI, İNSAN HAKKI OLSUN İSTEMİYORUZ’
Dokuma bölümündeki pek çok markanın, eserleri daha ucuza mal etmek için üretim yapan atölyelerle kıyasıya bir pazarlığa tutuştuğu biliniyor. Bego Jeans, bu duruma mani olmaya çalışarak üretilen esere bedeli kadar ödeme yapılmasını sağlıyor. 1994 yılından beri dokumacılık kesiminde kesimci ve modelist olarak çalışan ve kendisinin de bir atölyesi bulunan Arif Ayar, pak pantolonların dikileceği atölyelerle görüşmeleri yürütüyor. “Biz atölyeciye gidip ‘bu pantolonu kaç liraya dikersin’ dediğimizde bize vermiş olduğu fiyatın yüzde 40 daha fazlasını verdik. Biz sana bunu veriyoruz sen kâfi ki çalışanlarına adil bir halde dağıt diyoruz. Burada taban fiyattan bahsetmiyoruz, gerçek bir ömür fiyatından bahsediyoruz. Pak pantolon derken her şeyiyle pak yani. Bunun içinde kul hakkı, insan hakkı olsun istemiyoruz. İçinde hem tabiata hem beşere hürmet olsun istiyoruz.”
Arif Ayar
26 yıllık meslek hayatı boyunca hem çok büyük hazır giyim markalarında hem de daha butik üretim yapan atölyelerde çalışan Arif Ayar, dal dinamiklerinin yıllar içinde değiştiğini lakin personelleri amaç alan sömürünün değişmediğini anlatıyor. “Önceden çırak alır, yanlışsız düzgün para vermezlerdi, şiddet uyguladıkları bile olurdu. Şimdiyse kesimde çok büyük firmalar var. Elemanlarının sigortasını yapıyor, taban fiyatını veriyor. Ancak bunlar, kendi bünyelerinde 100 bin kesim eser yaptırıyorsa dışarıda yani merdiven altı diye tabir ettiğimiz yerlerde 300 bin modül eser yaptırıyorlar. İşi ucuza mal etmek için insani olmayan bir pazarlık yapıyor, personelin boğazına çöküyor.”
Fotoğraf altı: Dört farklı model üzerinden üretimi yapılan pak pantolonlar, dönemlere da kreasyonlara da inanmıyor. Kreasyonların, kitleleri tüketime sürüklediğini ve dokuma çöplerini artırdığını savunuyor.
‘KOTUN ÖLDÜRÜCÜ TARAFI TAŞLAMA METOTLARIYLA BAŞLIYOR’
Geçmişte, dayanıklılığı ve kullanım ömrünün uzun olması sebebiyle bir personel kıyafeti olan kot, vakit içerisinde herkesin giydiği bir kıyafet haline gelmiş. 1980’li yıllara gelindiğinde ise, personellere direkt ziyan veren taşlama ve beyazlatma metotları keşfedilmiş. “Kotun öldürücü tarafı buradan başlıyor” diyen Bego Demir, şöyle devam ediyor:
“Tekstilin geçmişine baktığımızda kullanılan unsurların birçoklarının zararsız unsurlar olduğunu görürüz. Ancak süratli moda ile birlikte üretime çok farklı hususlar dahil edilmiş ve eserleri daha ucuza mal etme yoluna gidilmiş. Böylelikle giysilerin kullanım ömrü düşmüş. Aslında markaların istediği de bu. Markalar bir tüketiciye yılda bir tane değil on tane eser satmak ve sattıkları bu eserleri ucuza mal etmek istiyor. Zira ucuz olunca beşerler gereksiniminden fazla alıyor.”
GİYSİLER EVVEL DOLAPTA BEKLİYOR SONRA ÇÖPE GİDİYOR
Bego Demir, Sürdürülebilir bir dünya için muhtaçlığımız kadar tüketmemiz gerektiğini hatırlatıyor: “Ucuz olduğu için alınan giysiler evvel dolapta bekletiliyor sonra çöpe gidiyor. Mesela, Instagram’da kampanyalar görüyorum. ‘15 tane tişört 99 TL’ diyor. 15 tane tişört 99 TL olunca tanesi 10 TL’ye bile gelmiyor. 10 liralık bir tişörte 3 TL harcanmış demektir, zira markalar en az teğe üç kar marjından asla vazgeçmez. Bu 3 TL, kumaşa mı gidecek emekçiye mi?”
“Tüketiciler, dünyayı değiştirebilecek güçtedir. Tüketicilerin gücünü örgütleyip markalara karşı kullandığımızda, markalar önemli adımlar atıyor. Markalar da şunun farkına varmalı: Dünyada kaynaklar giderek azalıyor. Çölleşme, global ısınma, yanan ormanlar, pandemi derken dünyanın sistemini bozup mahvediyoruz. Tüketiciler için gidecek öbür bir gezegen olmadığı üzere markalar için de yoktur.”
Projenin ikinci ayağı iyi örnekleri çoğaltmayı amaçlayan “Temiz Moda Hareketi”ni yaygınlaştırmak ve “temiz giysi” üreten markaların sayısını artırmak.
Gazete Duvar