Nilüfer Bulut
Kadına yönelik şiddetle gayret etmek için oluşturulmuş İstanbul Kontratı, diğer ismiyle Bayanlara Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Gayrete Ait Avrupa Kurulu Kontratı son devirde Türkiye’de sıkça tartışıldı. Türkiye tarafından imzaya açıldığı birinci gün olan 11 Mayıs 2011’de imzalanan ve 14 Mart 2012 tarihinde onaylanan, 45 Avrupa Kurulu üyesi ülke tarafından imzalanmış olan kontrat hükümet kanadından kimi isimler tarafından gelenekleri tehdit ettiği, aileyi yıktığı ve eşcinselliği yasallaştırdığı biçimindeki münasebetlerle tartışmaya açıldı ve mukaveleden çekilebilineceği söylendi. Son olarak ise 18 Ağustos tarihinde gerçekleşen AKP Merkez Yürütme Heyeti toplantısında bedellendirilen kontrat hakkında AKP sözcüsü Ömer Çelik aile vurgusunu devam ettirirken bayan örgütlerinin görüşlerine açık olduklarını tabir etti.
Pek çok bayan örgütü ve feministler ise mukaveleyi tartışmaya açan telaffuzlara karşı gerek toplumsal medyada gerekse de pandemi şartlarına karşın sokaklarda aksiyonlar yaptılar, broşürler dağıttılar, bilinçlendirme eforları ürettiler. Mukavelenin eksiksiz uygulanmasını talep ettiler. Husus hakkında İstanbul Üniversitesi Bayan Çalışmaları öğrencisi ve birebir vakitte Lambda İstanbul LGBTİ+ Dayanışma Derneği gönüllüsü Niyaz Uslu ve yeniden tıpkı kısmın öğrencisi tez konusu olarak İstanbul Sözleşmesi’ni çalışan M.K İle konuştuk.
İstanbul Kontratı üzerine çalışıyorsun. Tam da senin tez yazma sürecinde mukavele tartışmaya açıldı ve Türkiye’nin geri çekileceği söylendi. Öncelikle bu bahiste neler hissediyorsun?
M.K: Bayana yönelik şiddet konusunda yaptırım yetkisi olan birinci kontrattan bahsediyoruz. İnsan Hakları Kozmik Bildirgesi’nde ‘herkes eşittir’ unsuru yer almasına karşın bayanların bu haklardan dışlanması ne ise şu an yapılan kontrattan çekilme telaffuzlarını bayanların insan haklarının ellerinden alınması olarak görüyorum. Aslında mukavelede yer almayan münasebetlerle açıkça belirtilmesine karşın çeşitli yorumlar katılarak kontratın hedefini saptırma yoluna gidiliyor. Bu söylentileri araştırmayı bile düşünmeyen insan topluluğuna sahibiz. Mukaveleye karşı üretilen sözler aslında bayanın bireyselliğinin ortadan kaldırılmak istenmesidir ve onu denetim altında tutmaya çalışan ve şiddeti yasallaştıran kesitin tabirleridir.
‘HÜKÜMET SIYASETLERINDEKI EKSEN KAYMASI İSTANBUL SÖZLEŞMESİ’Nİ ETKİLEDİ’
İstanbul Sözleşmesi’nin tartışmaya açılmasını neye bağlıyorsunuz?
M.K: Şiddet bir tahakküm aracıdır ve kontrat bayanı hakimiyet altına almak isteyenlerin elini kolunu bağlayan bir mukavele olduğu için tartışmaya açılıyor. Münasebetiyle mukavele hakkında yapılan tartışmalar da şiddete teşvik ediyor. O yüzden mukaveleyi ortadan kaldırmak şiddetin yasal olmasını güçlendirecek.
N.U: Bunun sebebinin hükümet siyasetlerindeki eksen kayması olduğunu düşünüyorum, lakin milletlerarası siyasette yükselen popülist sağ rejimlerin de tesirini aklımda tutarak bunu söylüyorum. AB üyelik süreci sonucunda Türkiye’de insan hakları hareketi 2000’li yılların birinci periyodunda kıymetli gelişme göstermiş, birebir vakitte insan hakları alanında çalışan topluluklar çeşitlenmiş ve güçlenmişti. 2015’ten itibaren Türkiye’nin içerisine girdiği şiddet sarmalı; hayat hakkı, azap yasağının ihlali, barınma, eğitim, sıhhat, seyahat üzere birçok hak ihlallerinin yaşanması, 2016’daki darbe teşebbüsünün akabinde başlayan OHAL devri ve bu süreçte ve sonrasında yaşanan hak ihlallerinin bu bahsettiğim eksen kayması ile alakalı olabileceğini düşünüyorum.
Uzun yıllar CEDAW (BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi) Komitesi üyeliği ve başkanlığı yapan Prof. Dr. Feride Acar, İstanbul Mukavelesi olarak bilinen ‘Kadınlara Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Uğraşa Ait Avrupa Kurulu Sözleşmesi’nin de mimarlarındandı. Kontratın imzalanması sürecinde hükümet temsilcisi olarak Acar’ın bu süreçte yer alması, hem hükümetin o dönemki siyasetine hem de bayana yönelik şiddet konusunda gösterdiği iradesine yönelik fikir verebilir. Zira Acar, 16 yıl BM CEDAW’ın kontrol komitesinin üyeliğinde bulunan, CEDAW Raportörlüğü ve Başkanlığı yapan, bayanlara yönelik şiddet konusundaki global standart olan CEDAW Genel Tavsiye 35’i (GR 35) belirleyen misyon kümesinin lideri olarak çalışan ve bayanlara yönelik şiddet konusunda Avrupa’da temel bir metin haline gelen İstanbul Sözleşmesi’ni yazan uzmanlardan birisi. Mukavelenin kontrol organı olan GREVIO’nun başkanlığına seçilmiş ve iki periyot başkanlık yapmış, milletlerarası kamuoyunda tanınan bir isim. Kurala nazaran taraf devletler GREVIO’ya üç aday adayını önerirler; lakin 2019’da Cumhurbaşkanı’nın GREVIO’ya tek aday olarak Prof. Dr. Aşkın Asan’ı önermesiyle Acar, Aile, Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’na aday adaylığı için müracaat yaptığı halde yani ‘siyasi bir karar’la İstanbul Sözleşmesi’nde sanıyorum, yeni bir periyoda girilmiş oldu. Asan, adaylığının açıklanmasının akabinde yaptığı açıklamada, “Sadece bayan değil, kim olursa olsun birey hakları çok kıymetli. (…) Ne yazık ki kimi kesitler şiddeti önlemeye yönelik çabayı ‘aileyi parçalayacak’ halinde algılıyor fakat katiyen bu biçimdeki algı hakikat değildir.” demiş olsa da gelinen noktada bu gayretin yer yer ‘ailenin korunması’ karşısında konumlandırıldığı ve bu telaffuzun de mesken içi şiddete maruz bırakılan LGBTİ+’ları dışlama potansiyeli taşıdığı açıktır.
Eksen kayması ile tabir etmeye çalıştığım şu ki; Türkiye mukavelenin birinci imzacılarından olmuş, onaylayarak parlamentosundan geçiren birinci ülke olmuş ve hükümet tarafından ‘öncü rol’ oynandığı sıklıkla lisana getirilmiştir. Acar da o periyotta hükümet tarafından tam takviye verildiğini çeşitli platformlarda lisana getirmiştir. O devir başbakan olan Erdoğan, meclise gönderdiği tasarının münasebetinde ülkenin milletlerarası saygınlığına olumlu katkıda bulunacağına dikkat çekiyor. Türkiye’nin çekince koymadan imzalaması, birinci onaylayan ülke olması, bu mukaveleye referansla 6284 sayılı kanunun çıkartılması hükümetin bu husustaki kararlılığını gösteriyor. 2020’ye gelindiğinde ise AB ile olan bağlantılar gerilmiş, çeşitli ülkelerde otoriter ve popülist rejimler bilhassa ulusal siyasetlerde tesirli olmaya başlamışken, Macaristan üniversitelerde ‘Toplumsal Cinsiyet ve Bayan Çalışmaları’ kısımlarını kapatmışken ve birkaç ay evvel İstanbul Sözleşmesi’ni onaylamayacağını açıklamışken, geçen ay Polonya kontrattan çekilmek için yasal süreci başlatmışken, Cumhurbaşkanı Erdoğan da, mukavelenin gözden geçirileceğini gündeme getiriyor ve biz aylardır İstanbul Mukavelesi üzerine konuşuyoruz.
‘AİLEYİ YIKAN MUKAVELE DEĞİL ERKEK ŞİDDETİ’
Mukaveleyi amaç alanların kontratın aileyi yıktığı formundaki telaffuzlarını nasıl değerlendirirsiniz?
M.K: Kontratın içinde aileye dair ne bir tarif ne bir yargı var. Mukavele Türkçeye çevrilirken konut içi şiddet kavramı aile içi olarak çevriliyor. Ancak Viyana Muahedeler Hukuku Sözleşmesi’ne nazaran metinlerin yepyeni lisanları geçerlidir. Hem çeviriden kaynaklanan yanlış yorumlama nedeniyle hem de şiddet mağdurunun boşanmak istemesi nedeniyle aileyi yıkıyor münasebetleri ortaya atılıyor. Lakin şiddetin bulunduğu bir aile sağlıklı bir aile değildir. Ve boşanmaya neden olan aslında kontrat değil; erkek şiddetidir. Erkek şiddetinin neden olduğu aile yıkımını engellemek için şiddet ortadan kalkmalı, şiddeti tedbire ve ortadan kaldırmayı amaçlayan mukavele değil. Maalesef ki hâlâ şiddeti legal gören kültürel yargılarımız var. Fakat insan hakları kelam konusu olunca kültürden bahsedemeyiz. Toplumsal cinsiyete dayalı şiddet bayanın insan hakkı olan ömür hakkının ihlali demektir. Hayat hakkının elinden alınabileceği bir kültür olamaz. Bu, hiçbir formda savunulamaz.
N.U: Bu telaffuz sanıyorum iki temel üzerine heyeti; birincisi boşanma oranlarına ve meskenden uzaklaştırma kararlarına referans verilerek kontratın aile kurumunu tehdit ettiği tabiri ve bayanın fıtratına uygun olmayan davranışlarının aile kurumunu tehdit etmesi. Diyanet İşleri Lideri Ali Erbaş bunu şöyle açıklıyor: “Anne olmayı devreden çıkaran bir bayan ve baba olmayı devreden çıkaran bir erkek tasavvuru, fıtrata, yaratılışa muhalif bir sapkınlıktır ve tarih boyunca bütün inançlar tarafından hem reddedilmiş, hem de lanetlenmiştir.” Mukavelenin aile kurumuna karşı tehdit olarak algılanmasını mukavelenin maksadı ile birlikte düşünürsek, aileyi bir ortada tutan şeyin şiddet olduğu sonucuna varırız ki, bu çıkarım hakikat olmaz. O halde, taraf devletleri şiddeti önlemekle, mağduru korumakla ve güçlendirmekle, şiddet gerçekleştiğinde tesirli soruşturma ve kovuşturma yürütmekle, bütüncül siyasetler üretmekle sorumlu tutan mukavele neden aile kurumuna tehdit olarak algılanıyor? Kontrat, aile kurumunu tehdit etmiyorsa bu algı neden oluşturuluyor?
Bu telaffuzun üzerine kurulduğu ikinci temel ise ekseriyetle ismi anılmadan gaye gösterilen LGBTİ+ hareketi; yasal olmayan birliktelikler, haram kılınan ve aile kurumunun heteroseksist yapısından dolayı lanetlenen bağlara sahip olmakla etiketlenenler. LGBTİ+’lar hem varoluşlarıyla aile kurumuna tehdit olarak algılanıyor hem de aile olmayı talep etme potansiyelleri ile. Ailenin heteroseksist ve ataerkil yapısının korunması motivasyonu bir yandan bayana ve erkeğe roller biçiyor bir yandan da, bu normun dışında kalan birliktelikleri ya da varoluşları marjinalleştirerek gaye haline getiriyor.
‘CİNSEL YÖNELİM VE CİNSİYET KİMLİĞİ SÖZLERI ÖNEMLİ’
Bir başka argüman ise mukavelenin eşcinselliği yasallaştırdığı. Sizce kontratta LGBTİ+’lar lehine ya da aleyhine denilebilecek bir durum kelam konusu mu?
M.K: Mukavele ailede de dediğim üzere LGBTİ+’lar hakkında olumlu yahut olumsuz rastgele bir şey söylemiyor. Yalnızca mukavelenin 4’üncü hususu uyarınca bireylerin ırk, cinsiyet, cinsel yönelim vb. nedenlerle ayrımcılığa uğramasını yasaklıyor. Bu, bizim anayasamızın 10’uncu hususunda de var. Şayet bir farklılığı ayrımcılık yasağının kapsamından çıkarırsak o vakit şiddet o farklılıklara sahip bireylere yöneldiğinde legal olarak kabul görebilir. Şunu da belirtmek isterim; devletler bu kontrata taraf değiller diye bayana yönelik şiddetin önlenmesi ve yok olması için olan yükümlülüklerden artık sorumlu değildir diyemeyiz. Kontrat olsun olmasın devletler bireyin insan haklarını korumakla yükümlüdürler ve bu yükümlülükler kültür, adet vb. nedenlerle ortadan kaldırılamaz.
N.U: Bu söz mukavelenin 4’üncü hususunun 3’üncü fıkrasına atıfla yapılıyor. Bu husus, ayrımcılık yasağını tabir ederken din, lisan, ırk üzere birçok statüyü sıralıyor ve bunların öne sürülerek kimseye ayrımcılık yapılamayacağını taraf devletlerin taahhüt ettiğini söylüyor. Burada geçen ‘cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği’ tabirleri değerli. Türkiye’nin bu mukaveleye taraf olması ve Anayasa’nın 90’ıncı hususu sebebiyle Türkiye bu sözleri iç hukukunda da tanımış oluyor. Kaldı ki yeni anayasa hazırlığı sürecinde ve sonrasında Anayasa’nın 10’uncu hususuna bu tabirlerin açıkça eklenmemiş olması kapsamadığı manasına gelmiyor fakat açıkça tanımıyor. Ayrıyeten kontratın mesken içi şiddet mağdurunu muhafazası, cinsel yönelimi ve cinsiyet kimliği sebebiyle aile içi şiddete maruz bırakılan şahısları de kapsadığını gösteriyor.
Eşcinselliğin legal olmadığı ön kabulünden yola çıkılarak, ayrımcılık yasağını içeren hususun eşcinselliği yasallaştırdığını söylemek KADEM’in tabiriyle şöyledir; “(…)Bu mukavelenin eşcinsel yönelimlerin legalleşmesine sebep olduğunu tez etmek ise en hafif tabirle makûs niyetliliktir.” Makus niyetlilik konusunda ve bu açıklamanın münasebet gösterilerek KADEM ile LGBTİ+’ların yan yana anılmasının mümkün olmadığı konusunda onlarla tıpkı fikirdeyim. Bununla birlikte kontrat konusundaki kararlılıklarını göstermesi açısından değerli bir açıklama yaptıklarını düşünüyorum. Yani elbette kontrat LGBTİ+’ların lehine işliyor. Bilhassa lezbiyen ve trans bayanların maruz bırakıldığı ayrımcılıklara GREVIO’nun 2018 raporunda da dikkat çekiliyor. LGBTİ+’ların aleyhine olan ise kontratın içeriği ile ilgili değil, kontratın manipülasyonu ile mukavele üzerinden maksat haline getirilmeleridir.
‘FEMİNİZM DÜŞMANLIĞI KONUSUNDA LGBTİ+’LAR ARAÇSALLAŞTIRILIYOR’
LGBTİ+’lar son periyotta hükümet tarafından pek çok telaffuzda olumsuz sözlerle maksat alınmakla birlikte LGBTİ+’lara eşitlikçi yaklaşım amaç alınan kümelere karşı da taarruz münasebeti oluşturuyor. İstanbul Mukavelesi ve destekçileri de bu türlü bir mantıkla telaffuzların gayesi oldu. Bir aktivist olarak sen bu durumu nasıl değerlendiriyorsun? LGBTİ+’lara yönelik nefret söylemleri politik maksatların legalleştirilmesi için bir araç olarak mı kullanılıyor yoksa bu söylemler halihazırda varolan bir fobinin işareti mi? Bu durumu nasıl değerlendirirsin?
N.U: Sanıyorum feminizm düşmanlığı konusunda LGBTİ+’lar araçsallaştırılıyor. 2019’da 25 Kasım Bayana Yönelik Şiddete Karşı Memleketler arası Gayret ve Dayanışma Günü sebebiyle Tünel Meydanı’nda toplanan bayanlara polis müdahale etmiş ve Emniyet Müdürlüğü, aslında bayanlara değil bayanların içerisindeki marjinal kümelere ve LGBTİ+’lara müdahale edildiğini açıklamıştı. Bu hadise hem bayanlara yapılan müdahaleyi, LGBTİ+’ların mazeret olarak öne sürülmesiyle yasallaştırıyor hem de bayan hareketine bir manada LGBTİ+ hareketinden uzak durmasını öğütlüyordu. Bu telaffuzlar elbette varolan bir fobinin de işareti fakat bunun ötesine geçerek nefreti beslediğini, halkı kutuplaştırdığını lakin bayan hareketi ve LGBTİ+ hareketin iç içe geçmişliğini etkileyemeyeceğini düşünüyorum.
İstanbul Sözleşmesi’nin değeri sizce nedir?
M.K: Bayanların insan hakkı ihlali olan bayana yönelik şiddet, görmezden gelinmiş bir insan hakkı ihlali. Bu mukaveleden evvel düzenlenen metinler ve bayan hareketlerinin uğraşı ile birlikte bayana yönelik şiddetle çabada son ve en kıymetli metin olarak İstanbul Mukavelesi ortaya çıktı. Bir birikim sonucu ortaya çıkan bu kontrat bayana yönelik şiddeti bayanın insan hakkı ihlali olarak kabul eden ve bundan taviz vermeyen, tıpkı vakitte yaptırım uygulayan birinci mukavele. Ayrıyeten mukavele bayana yönelik şiddetin nedeni olan toplumsal cinsiyeti de tanımlıyor. Ve GREVIO ismindeki taraf devletlerin bayana yönelik şiddeti önlemedeki uygulamalarını izlemek gayesiyle bir sistem oluşturması istikametinden de değerli bir kontrat.
N.U: Bayana yönelik şiddet konusunda hazırlanmış en temel, en kapsamlı ve en ayrıntılı metin. Benim en kıymetli bulduğum yanı ise, bütüncül siyasetlerin uygulanması konusunda devletleri yükümlü kılmasıdır. Bayanların tarihten gelen ezilmişliğini, ikincilleştirilmesini kabul ederek bunun ayrımcılığa sebep olduğunu, bu ayrımcılığın ise şiddetin kaynağını oluşturduğunu saptaması ve bu şiddet sarmalından çıkışı bütüncül siyasetlerde görmesi bence en değerli yanı. Bu doğrultuda Türkiye’de de değerli çalışmalar yapıldı. Birtakım çalışmalardan da geri dönüldü; YÖK’ün Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Tavır Dokümanı üzere. YÖK, 2015’te tüm üniversitelere gönderdiği tavır evrakını 2019 yılında web sitesinden kaldırdı ve toplumsal cinsiyet eşitliği projesini durdurdu. Bunun yanında, kontrat ile iç hukukta yapılan düzenlemeler ŞÖNİM’lerin açılması, lokal idarelerin eşitlik üniteleri kurması üzere birçok alanın önünü açtı. Uygulamada olan eksiklikleri gidermeye odaklanmak yerine mukaveleden çekilmenin gündemde olması sahiden üzücü, bir yanıyla da vakit kaybı. Halihazırda çok kapsamlı bir metin/sözleşme varken, bu kontrata taraf olan devletlerin siyasetlerini izleyen GREVIO varken, GREVIO’nun taraf devletlere tekliflerinin tesiri üzerine ve yaptırım gücü üzerine daha çok konuşabilirdik.
Gazete Duvar
