Wijnand Van Tilburg
Hepimiz can meşakkatine farklı hallerde karşılık veririz. Kimi beşerler yeni bir hobi yahut ilgi alanı bulabilir, diğerleriyse bunun yerine bir paket cips açıp yeni bir Netflix sinemasının dünyasına dalabilir. Can derdi size günlük -ve tahminen de önemsiz- bir tecrübe üzere görünebilir. Bununla birlikte, şaşırtan biçimde, can zahmeti son birkaç yüzyıl içinde pek büyük bir dönüşüme uğramıştır.
İngilizce’de “can sıkıntısı” (boredom) sözünün ortaya çıkışından çok daha evvel, can kahrını anlatan en eski kelamlardan biri, Lucretius’un (M.Ö. 99-55) yazdığı Latince bir şiirde, sırf orada eşit seviyede sıkılmak için kır konutuna kaçan güçlü bir Romalının sıkıcı hayatını anlatıyor.
CHARLES DICKENS İLE TANINDI
İngilizce’de “can sıkıntısını” anlatan kaydedilmiş birinci sözcük, 1829 yılında İngiliz gazetesi The Albion’da yayınlanan (ve açıkçası anlaşılmaz) bir cümlede kullanılmış üzere görünüyor: “Ben daha eski ve farklı bir can zahmeti biçimini takip etmeyeceğim ve methiyeler düzerek stilime yol gösteren yazgısı şımartmayacağım.”
Öteki yandan, bu terim, aristokrat Lady Dedlock’un çeşitli hava şartları, harika müzik ve tiyatro cümbüşleri ve kanıksanmış sahneler nedeniyle “ölümüne sıkıldığını” lisana getirdiği Bleak House (Kasvetli Ev/1853) isimli yapıtında bu terimi kullanan Charles Dickens tarafından tanınır hale getirildi.
Aslında, can kasveti, bilhassa de üst sınıfın hayatını tanımlarken ayrıcalıklı bir toplumsal durumu yansıtarak, Viktorya periyodu İngilizce yazınında istek gören bir tema haline geldi. Örneğin, Dickens’ın roman karakteri James Harthouse (Hard Times/Zor Yıllar, 1854), daima can düşüncesini yüksek düzeydeki terbiyesinin bir göstergesi olarak görüyor, ordudaki süvarilik ömrü boyunca ve birçok seyahatinde can kahrından öteki bir şeyi lisana getirmiyor.
VAROLUŞÇULARIN CAN DÜŞÜNCESI
On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısı ve yirminci yüzyılın başlarında, can ezası, varoluşçu muharrirlerin lisanına düştü. Can külfeti hakkındaki görüşleri, birçok vakit gurur verici olmaktan uzaktı ve sırf görünüşte boş bir varoluşa sahip olan üst sınıfın değil, tüm insanlığın karşısına dikilmişti.
Örneğin, birinci varoluşçulardan biri olan Danimarkalı filozof Søren Kierkegaard şöyle yazmıştı: “Tanrılar sıkılmıştı ve bu yüzden insanları yarattılar.” Ona nazaran, bu, can zahmeti ile ilgili sorunun yalnızca başlangıcıydı. Sonunda Adem ve Havva’nın birinci günahlarını işlemelerine neden olacaktı.
Tam da beklendiği üzere, Kierkegaard can kasvetini tüm kötülüklerin başlangıcı olarak duyuru etti. Öteki birçok varoluşçu da bu olumsuz görüşü paylaştılar. Jean-Paul Sartre, can kahrını “ruhun cüzzamı” diye nitelendirdi ve Kierkegaard ile tıpkı fikirde olan Friedrich Nietzsche, “Yaratılışın yedinci gününde Tanrı’nın yaşadığı külfet büyük bir şair için bir sorun olabilirdi” diyordu.
Arthur Schopenhauer, iş can sorunundan kasvetli olmaya geldiğinde en başarılı olan kişiydi. Ona nazaran, insanın can külfetine ait kapasitesi, hayattaki kesin mana eksikliğinin direkt ispatından diğer bir şey değildi. Çok uygun bir başlık taşıyan makalesi Karamsarlık Üzerine Araştırmalar’da şunları yazdı:
“Eğer insanın tatmin etmesi sıkıntı gereksinim ve zorunlulukların bir bileşimi olduğunu ve tatmin olduğunda bile eline geçen tek şeyin can zahmetine terk edilmek dışında geride hiçbir şeyin kalmadığı bir acısızlık hali olduğunu aklımızda tutarsak, bununla ilgili gerçek gereğince açık olacaktır.”
Varoluşçuların uyardığı üzere, can külfetinin dünyası, hedefsiz bir dünyadır.
CAN DERDI BİLİMİ
Yirminci yüzyıl, bilimsel bir disiplin olarak psikolojinin doğuşuna tanıklık etti. Birçok hisle ilgili anlayışımız yavaş yavaş artarken, can ezası şaşırtan bir halde tek başına kaldı. Can kasveti ile ilgili sonlu ruhsal çalışmaların içeriği spekülasyona ziyadesiyle açıktı ve çoğunlukla deneysel dataları dışlamıyordu.
Bu hesaplar, varoluşçulara kıyasla daha olumlu bir can problemi tablosu çizmiyordu. 1972 yılında psikanalist Erich Fromm, “Belki de günümüzün en değerli saldırganlık ve yıkıcılık kaynağı” diyerek can düşüncesini açıkça kınıyordu.
Öte yandan, son birkaç on yıl içinde, can külfetinin imajı bir kere daha değişti ve onunla birlikte şimdiye kadar gözden düşmüş olan hislere karşı bir takdir de gelişti.
Daha iyi ölçüm araçlarının geliştirilmesi, psikologların can zahmetini daha yanlışsız bir biçimde incelemelerine imkan sağladı ve deneysel formüller araştırmacıların can ezasını tetiklemelerine ve öngörülen davranışsal sonuçlardan çok somut sonuçları incelemelerine yardımcı oldu.
SADECE ÇÜRÜTMÜYOR, ARAYIŞI DA TEŞVİK EDİYOR
Bu çalışmalar, varoluşçuların bizi ikna ettiği üzere, can probleminin sahiden problemli olabileceğini ortaya koyuyor. Kolaylıkla sıkılan insanların depresif ve telaşlı olma ihtimali daha yüksektir, agresif olma eğilimi taşırlar ve hayatı daha nadiren manalı olarak görürler.
Buna rağmen, psikoloji, can derdinin çok daha parlak bir istikametini de ortaya çıkardı. Araştırmacılar, can düşüncesinin hayatta mana arayışını ve keşifleri teşvik ettiğini ve yenilik arayışına ilham verdiğini buldular.
Bu bulgu, can düşüncesinin sırf yaygın değil, birebir vakitte insanların an içerisinde daha ödüllendirici alternatifler lehine ne yaptıklarını yine değerlendirmelerini sağlayan fonksiyonel bir his olduğunu, mesela yaratıcılığı ve prososyal (toplum yanlısı/ç.n.) eğilimleri arttırdığını gösteriyor.
Bunu yaparken, göründüğü kadarıyla, can sorunu davranışlarımızı düzenlememize yardımcı oluyor ve bir getirisi olmayan durumlarda çok uzun mühletle sıkışıp kalmamızı engelliyor. Can külfeti, sırf üst sınıflar ortasında görülen bir hastalık yahut varoluşsal bir tehditten fazla, tatmin edici bir hayat peşinde olan beşerler için eldeki ruhsal cephaneliğin değerli bir kesimi üzere görünüyor.
Bu makalenin aslı The Conversation‘da yayınlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar