Osman Çaklı
UŞAK – Rönesans sanatkarlarının tablolarına bahis olan Uşak halıları, 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’da ‘Türk halıları’ olarak kayıtlara geçti. Uşak halısı, Avrupalı sanatkarlar ile öylesine özdeşleşti ki halıyı tablolarında resmeden Hans Holbein ve Lotto Lorenzo’nun isimleriyle anılmaya başlandı. Uşak dokuma halı kültürünün yaşatılmaya çalışıldığı ‘Dokur Evi’nde çalışan bayanlar ile Uşak halısının nasıl böylesine bir üne sahip olduğunu ve Uşak’ta halı dokumacılığının bugün ne durumda olduğunu konuştuk.
RÖNESANS SANATKARLARININ TABLOLARINDA İŞLENDİ
Uşak halısının 16 deseni biliniyor. Bunlardan en çok bilinen iki çeşit, Lotto ve Holbein desenleri. Lotto deseni, devrin ünlü İtalyan ressamı Lotto Lorenzo’nun yapıtlarında Uşak halılarını resmetmesinden ün kazanıp sanatkarın ismini almış. Halı üzerinde işlenen ana tema ejderha, kuş ve hayat ağacının motiflerinden oluşuyor. Bu motiflerin bir ortada kullanılması “ruhun sonsuzluğu ve ölümsüzlük” manasına geliyor. Öne çıkan öteki desen, Holbein’in kıssası de Lotto deseniyle tıpkı. Devrin Alman ressamı Hans Holbein’in tablolarında Uşak halısını sıkça kullanmasından sonra bu çeşit, sanatkarın ismiyle anılmaya başlanıyor. Holbein çeşidinde yer alan motifler ise “yaşamı ve doğurganlığı” tabir ediyor.
Rönesans sanatkarlarından Hans Holbein’nin Framy Elçileri tablosunda görülen Uşak halısı.
ÜNÜNÜ KAYBEDEN UŞAK HALISI DOKUR KONUTUNDA TEKRAR CANLANIYOR
Geçmişten günümüze birçok akademik çalışmaya husus olan Uşak halısı üzerindeki dekorlar, motiflerin sembolize ettiği metaforlar daha birçok araştırmaya bahis olabilecek nitelikte. Fakat Uşak halısı ortadan geçen vakit içerisinde eski ihtişamını ve ününü bugüne taşıyamadı.
Yaklaşık 9 yıldır Dokur Evi’nde sorumlu dokuma mühendisi olarak misyon yapan Ayşe Ceren Uçar, “Dokur Meskeni, klasik kültürü sürdürebilmek için kuruldu” diyor. “Halı dokumacılığının kendi yerinde tekrar hayat bulması için başlatılan projeyle yakın tarihte Uşak halıcılığına son 20 yıla nazaran daha çok sahip çıkılıyor” diyen Uçar, İstihdam edilen bayanların yüzde 90’ının ise daha evvel konut hanımı olduğunu anlatıyor. Ayşe Ceren Uçar, Dokur Evi’nde canlandırılmaya çalışılan kültürün en kıymetli özelliklerinden birisini şu cümle ile aktarıyor: “Burada çalışan bayanlar halı dokumacılığını kendi anne ve anneannelerinden küçük yaşta öğrendi, onların deneyimlerinden yararlanıyoruz.”
.
‘UŞAK HALISI KAPALI DÜĞÜM SISTEMI VE DESENLERİNDEN ÖTÜRÜ ÜNLENMİŞTİ’
Osmanlı padişahı Yasal Sultan Süleyman devrinde değer kazanan Uşak halısı için Azerbaycan’dan nakkaşlar getirildiğini söyleyen Ayşe Ceren Uçar, “Uşak’a has halılar yeni şekilde dokunmaya başlandı” diyor. Osmanlı’ya gelen elçiler aracılığıyla yurt dışına açılan Uşak halısının, Osmanlı saraylarından, Avrupa şatolarına varıncaya kadar halı olmanın ötesinde bir mana kazanarak zenginliğin ve ihtişamın temsili haline geldiğini belirten Uçar, halıların ünlenmesini sağlayan nitelikleri şöyle anlatıyor:
“Uşak halısına o devir bu kadar ün katan özellikler özgün desenleri, renkleri, yün halı olması ve kapalı düğüm sistemi kullanılması… Kapalı düğüm aslında Türk halı dokumacılığında kullanılan prosedürlerden biri olmakla birlikte dokuyan açısından daha çok zahmet demek olsa da halının kalitesini artıran, uzun yıllar güçlü olmasını sağlayan bir prosedür.”
Johannes Vermeer’in Müzik Dersi tablosunda Uşak halısı
‘HALI DOKUMAYI İLKOKULDA ANNEMDEN ÖĞRENDİM’
Dokur Evi’nde çalışan bayanlarından olan Şükran Göktuna, baştan sona her şeyin el emeği olduğunu, fabrikasyon hiçbir şeyin olmadığını söylüyor. Göktuna, ilmek atarak halı dokumayı ise, “zahmetli ve sabır isteyen lakin bir o kadar da keyif veren bir iş” olarak tanımlıyor.
Tekrar Dokur Evi’nde çalışan Hacer Budak ise dokumacılığı annesinden öğrenmiş. Annesinin 10-15 yaşına kadar çırağı olan Budak’ın halı dokuma öyküsü ilkokul yıllarında başlamış. Uşak halısının bugünkü hali ile geçmiş hali ortasında tek bir fark olduğunu, o farkın ise kirman kullanılmaması olduğunu söyleyen Budak, “Geri kalan her şey büsbütün tıpkı. Natürel kökboyalarımız, tezgâhlarımız, ilmek atma şeklimiz…”
Her ne kadar halı dokumacılığı tekrar canlandırılmaya çalışılsa da Dokur Evi’nde çalışan bayanlar dokumacılığın kendi kuşaklarıyla birlikte yok olacağını düşünüyor. Budak, “Teknoloji çağında bu kültürün devam etmesi biraz sıkıntı, üstelik şimdiki jenerasyon çok sabırsız, bizden sonra bu kültür unutulmaya yüz tutacak. Tarihte kalacak sadece…” diyor.
Gazete Duvar
