Lakshmi Supriya
Büyük Maya uygarlığının neden bir vakitler solup gittiği, tarihçiler, arkeologlar ve coğrafyacılar ortasında hâlâ bir tartışma bahsidir. Önde gelen teori, Mayaların 800-1100 yılları civarında bir dizi şiddetli kuraklığa maruz kaldığı istikametindedir. Elde edilen yeni ispatlar, şiddetli tropikal fırtınalar üzere diğer bir neden daha olabileceğini düşündürüyor.
Karayipler’in geçmişe ilişkin iklim kayıtlarını inceleyen araştırmacılar, fırtına aktivitesinin yaklaşık 900’lü yıllara kadar zayıf ve öngörülebilir olduğunu keşfettiler. 900’lerden itibarense fırtınalar daha şiddetli ve öngörülemez bir hale geldi. Scientific Reports mecmuasında geçtiğimiz temmuz ayında yayınlanan bir araştırmaya nazaran, kuraklıkla gayret etmenin yanı sıra, son derece değişken ve ağır fırtınalarla da boğuşuyor olmanın yarattığı gerilim, Mayaları uçurumun kenarına itmiş olabilirdi.
GEÇMİŞTEKİ İKLİMİN YINE YAPILANDIRILMASI
Karayipler’i de içine alan Atlantik kasırga aktivitesi ve uzun vadede nasıl değiştiği, çoğunlukla Atlantik Multidekadal Salınımı (Atlantic Multidecadal Oscillation-AMO) ve El Nino-Güney Salınımı (El Niño–Southern Oscillation-ENSO) üzere okyanus ve atmosfer kökenli sistemlerin davranışlarıyla ilişkilendirilir. Galveston’da bulunan Texas A&M Üniversitesi’nde paleoklimatoloji okuyan ve yeni çalışmanın iştirakçisi olmayan Richard Sullivan, “Öte yandan, fırtınanın davranışlarına dair uzun vadeli müşahedelere sahip olmadan, bu alakalar hakkında kesin olarak konuşmak zor” diyor.
Kasırgaların ve tropik fırtınaların tarihî yahut araçsal kayıtları sadece yüzyıldan biraz daha eskiye dayanıyor. Vakitte daha geriye gidebilmek için, bilim insanları çoğunlukla eski fırtınalar tarafından biriktirilen kum ve çamurda bırakılan anlaması sıkıntı işaretleri deşifre eder.
Bozulmamış haldeki çökeltileri bulmak için kullanılabilecek bir kaynak alanı, çökeltilerin aralıksız olarak biriktiği deniz çukurları olan mavi çukurlar, yani deniz düdenleridir. Genel olarak, çökelme katmanlarında biriken tortular pürüzsüzdür. Ancak büyük bir fırtına geçtiğinde, bu alanlar bir ortaya gelir ve büyük parçacıklar birikir. Bir mavi çukur, yapısı nedeniyle materyal biriktirilebilir lakin bunlar dışarı çıkamaz ve düdenin yapısı, antik fırtınaların kayıtlarını eksiksiz biçimde saklamasına imkan sağlar.
Her ikisi de Bahamalar’da bulunan Büyük Abaco Adası ve Thatch Point’teki üzere mavi çukurlardan alınan tortu çekirdekleri bizlere, Karayipler’de yaklaşık 1500 yıl evvel yaşanan kasırgalara ait kayıtlar sağlamıştır.
Yakın vakitte, Almanya’nın Frankfurt kentindeki Goethe Üniversitesi’nden Dominik Schmitt ve meslektaşları, 2 bin yıl öncesine kadar uzanan geçmişteki fırtınaları yine canlandırdılar. Araştırmacılar, Belize açıklarında bulunan Deniz Feneri Resifi’ndeki Büyük Mavi Çukur’dan 8.5 metre uzunluğunda bir tortu çekirdeği çıkardılar ve incelediler.
Schmitt’in grubu, sonuçları inceledikten sonra, AMO’nun 300’lere kadar geri gidebileceğine dair delillere ulaştı. Schmitt’e nazaran bu, AMO’nun ENSO ile birlikte Karayipler’in güneybatısındaki kasırga aktivitesini biçimlendirdiğine ait istatistiksel bir kanıt sunuyor.
HAVA DEĞİŞTİĞİNDE
Tortular öteki bir şeyi daha ortaya çıkardı. Schmitt, “Güneybatı Karayipler’deki tropikal siklon aktivitesi, genelde daha az etkin (M.S. 100-900) bir durumdan, (M.S. 900’den çağdaş periyoda kadar) daha etkin bir duruma geçiş yaptı” diyor. Bu değişim, Maya uygarlığının düşüşte olduğu devirde yaşandı.
Bir vakitler Yucatán Yarımadası’nın büyük bir kısmını işgal eden Klasik Maya uygarlığı, 800’lü yılların sonlarından itibaren gücünü yitirmeye başladı. Akabinde gelen yüzyılda, Copán (şu anda Honduras’ın bulunduğu bölge) ve Tikal (şimdiki Guatemala) üzere büyük Maya kentleri terk edildi.
İklim değişikliğinin, bu çöküşün esas itici gücü olduğu düşünülüyor. Önde gelen bir teoride, Yucatan Yarımadası’nı kasıp kavuran bir dizi şiddetli ve uzun müddetli kuraklığın, tatlı suya erişimi ve ziraî verimliliği azaltmış olabileceği öne sürülüyor.
Kuraklığa ek olarak, Mayalar sayıları artan ve daha öngörülemez hale gelen Karayip kasırgalarıyla baş etmek zorunda kalmış olabilirler. Büyük Mavi Çukur çökeltisinin çekirdeği, 700 ile 1150 ortasında biriken -15 ila 30 santimetre ortasında kalınlığa sahip- beş olağanüstü kalın katmandan oluşuyordu. Bu katmanlar son derece ağır kasırgalara işaret ediyordu; bir karşılaştırma yapmanız için, 1961 yılında birebir bölgeden geçen ve beşinci kategori bir kasırga olan Hattie Kasırgası tarafından geride bırakılan çökelme katmanı sadece dört santimetre kalınlığındaydı.
Eski kasırgalardan ikisi kuraklık periyotlarında, başkaları ise şiddetli kuraklıklardan çabucak evvel ve sonra meydana gelmişti. Muhtemelen ana karayı vuran bu kasırgalar Mayaların altyapısını yok etti, kıyı sellerine ve mahsul kayıplarına neden oldu ve ağır kuraklık evrelerinin yarattığı çevresel gerilimin üstüne eklendi.
M.S. 900 civarında artan fırtına aktivitesi, Sullivan’ın, Meksika’nın Tulum kıyılarının güneyindeki Muyil isimli Maya bölgesinin yakınlarında bulunan bir çukurdan aldığı tortu çekirdekleri üzerinde yaptığı çalışmayı akla getiriyor. Tekrar de Sullivan sonuçları yorumlarken temkinli davranıyor ve fırtınaların sıklığındaki artışın Klasik Maya uygarlığının çöküşüne mutlaka katkıda bulunduğu manasına gelmediğini söz ediyor.
Bununla birlikte, Sullivan, “Şiddetli kuraklıkla çaba eden ve esasen düşüşte olan bir kültürün, daima ve yıkıcı fırtınalar nedeniyle daha büyük bir gerilime gireceğini hayal etmek sıkıntı değil” diye ekliyor. “Artan kasırga sıklığının, Maya İmparatorluğu’nun çöküşüne yol açmış olması muhakkak mümkün; ancak bu katkının boyutu, hiçbir vakit kesin olarak bilemeyeceğimiz bir şey.”
Yazının orjinali Smithsonian Mag sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar