İZMİR – Bir iktidar aracı olarak insanlık tarihi boyunca kararını sürdüren şiddet, toplumsal hayatta her alanda karşımıza çıkıyor. Birisinin başkasına bağırması, onu ömür alanından kovması, ‘öteki’ne yapılan kelamlı ya da fizikî baskıların her biri şiddeti içeriyor. Lakin bu söyleşimizin konusu savaş ve katliamların beşerde bıraktığı yaralanma izleri.
Pekala, geçmişte beşerler şiddeti nasıl algılıyordu? Bu kadim sorun yaşadığımız dünyada daima var mıydı? Şiddet olgusunun tarih öncesindeki ispatları üzerine konuştuğumuz Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Kısmı Lideri Prof. Dr. Yılmaz Selim Erdal, uzun müddettir insan kalıntıları üzerine yaptığı çalışmalardan yola çıkarak elde ettiği bilgileri paylaştı.
‘CANLILARDA ŞİDDET BEKLENENDEN DAHA FAZLA’
Öncelikle şiddetin tarifiyle başlayalım…
Şiddet, diğer bir bireye, kümeye, insanın kendisine ya da öbür canlıya uygulanan baskılardır. Ruhsal baskıların beşerde nasıl iz bıraktığını direkt fizikî olarak göremiyoruz. Bizim burada bahsedeceğimiz şiddet yüklü olarak fizikî şiddet olacak.
Şiddetin kökeni konusunda çok derin tartışmalar var. Natürel bu tartışmalar yalnızca insan yahut beşere ait kalıntılar üzerinden yapılmıyor. Birebir vakitte etoloji dediğimiz hayvan davranışları üzerinden yapılan çalışmalarla sürdürülüyor. Bu çalışmaların sonucunda bize en yakın olan primatlardan, başka canlılara kadar birçok canlı kümesinde, kümenin içinde kendi üyelerine uyguladığı şiddetin var olduğu gösterildi. Buradan yola çıkarak da canlılarda şiddetin beklenenden daha fazla olduğu anlaşıldı.
‘12 BİN YILDAN ESKİ OLAN İNSAN KALINTILARI TÜRKİYE’DE DE AZ’
İnsanın beşere uyguladığı şiddetin en eski izlerine dair neler söyleyebilirsiniz?
İnsanların uzak geçmişinde yer alan ataları hareketli, göçer topluluklar olduğundan ölülerini gömdüklerine ait bir iz yok. Bu nedenle doğal yollarla fosilleşen ve araştırmalarda ele geçen fosillerin sayısı son derece sonlu. Bunların kıymetli bir kısmı da bilhassa daha iyi korunan, daha iyi fosilleşmiş olanlar, kafatası ve çene kemiklerinden oluşuyor. Şiddete maruz kalmış ya da kafatasında şiddetin izlerinin gözlendiği örnek sayısı da epeyce sonlu. Az sayıda örnek üzerinden şiddetin varlığını söylemek ve emniyetli bir formda frekans verebilmek imkansız üzere. Yani elimizdeki az sayıda fosilden yola çıkarak 2.5-3 milyon yıllık insanlık tarihinde şiddet davranışını her tarafıyla açıklamak sıkıntı.
Bununla birlikte başka insan cinsleriyle kıyaslandığında Neandertallerdeki yaralanmaların ağır olmasından yola çıkarak onların, Homo Sapiensler tarafından şiddete maruz bırakıldıkları ve yok edildiklerine dair yorumlar var. Bu görüş Homo Sapiens merkezli bir yaklaşımın yansıması üzeredir. Neandertallerdeki yaralanmaların kazalardan mı yoksa arbedelerden mı kaynaklandığı, yaralanmaların şiddetle münasebeti ve sıklığı bugünkü datalarla belirsizliğini koruyor.
12 bin yıldan daha eski olan insan kalıntıları dünyada olduğu üzere Türkiye’de de az. Pınarbaşı’ndan dört iskelet ve Antalya’daki Beldibi ve Belbaşı mağaralarından ele geçen birkaç kemik kesimi dışında Mezolitik/Epipaleolitik insanları hakkında pek bir şey bilmiyoruz. Hengameye dayalı yaralanmaların olup olmadığına ait toplum seviyesinde şiddetin izlerini araştırabileceğimiz kâfi sayıdaki örnekler, ölülerin yerleşimle alakalı alanlara gömüldüğü avcı-toplayıcı ve sonraları besin üretimine geçen yerleşik toplumlarla birlikte ortaya çıkıyor.
‘ARKEOLOJİK MANADA DELILLER SİLAHLARLA BAĞLANTILI’
Pekala, şiddete dair arkeolojik bilgiler neler olabilir?
Arkeoloji, gereç kültürden yola çıkarak geçmişi aydınlatmaya çalışıyor. Arkeologların elinde epey fazla gereç kültür kalıntıları bulunuyor. Bunlar ortasında silahlar, surlar, hendekler, insansız bölgelerin varlığı, büyük yangın katmanları üzere datalar hengame, savaş üzere durumların mevcudiyetini tartışmada en sık kullanılan bilgi alanları. Silahların mevcudiyetinden yola çıkarak şiddetin de bu popülasyonlarda yaygın olduğunu düşünebiliriz. Alışılmış ok uçları üzere arkeolojik objeler de arbedede olduğu üzere avlanmada da kullanılmış olabilir. Yani İsviçre çakısı üzere çok emelli aletlerin hangi emelle kullanıldığını belirlemek biraz sıkıntı. Münasebetiyle yerleşik yaşama geçene kadar arkeolojik manada ispatlar daha çok silahlarla kontaklı. Lakin silahların sıklığı, gerilimin artışına ait ipucu oluşturmakla birlikte, bunların şiddet maksatlı kullanıldığının ispatlarını silahlardan edinmek imkanlı değil. Arkeolojik bilgiler şiddet ve bunun oluş biçimi hakkında yalnızca dolaylı bilgiler sağlar.
Yerleşik yaşama geçişle birlikte arkeolojide şiddetin mevcudiyetini tartışacak bilgiler hayli artış gösteriyor. Silahlardaki teknolojinin gelişimi ya da sayılarındaki artış şiddetin olabileceğine ait ipuçları sağlıyor. Tekrar arkeolojik ispatlar ortasında bu periyotta oval biçimli sapan taşları var. Bilhassa Geç Neolitik’te Anadolu’da sapan taşlarının çok yaygın olması, gerilimin var olduğuna ve bunun da şiddetle çözümlendiğine ait ipuçları olarak bedellendiriliyor. Bir yerleşimin bilhassa yangın üzere nedenlerle terk edilmesi, ardında şiddetin olduğunu gösteriyor. Surların inşasının da ekseriyetle dışarıdan gelen tehditlerle bağı bilinir. Bunları en temel deliller olarak sayabiliriz. Fakat arkeolojik yani dolaylı datalarla bunları çözmek mümkün değil. Şiddeti anlamak istiyorsak öncelikle şiddete maruz kalan ya da şiddeti uygulayan bireylere direkt yönelmemiz gerekiyor.
‘ŞİDDETİN İZLERİNİ GÖSTEREN EN KIYMETLI DELIL İSKELET KALINTILARI’
.
Yani şiddetin direkt delillerini veren insanın kendisine…
Evet, şiddetin izlerini direkt gösteren delillerden bir oburunu, tahminen de en değerlisini iskelet kalıntıları oluşturuyor. Zira şiddeti yaratan ve ona maruz kalan özne insan. Münasebetiyle biz şiddeti uygulayan ya da maruz kalan vücudu detaylı olarak tahlil edersek şiddetin daha direkt delillerini bulabiliriz. Bunların en kıymetlileri kemiklerdeki yara izleridir.
Yaraların biçimi, iyileşme durumu, topluluktaki sıklığı, iskeletteki dağılımı üzere birçok açıdan ayrıntılı bir halde tahlili; bize onlara neden olan durumlar hakkında kıymetli ve direkt bilgiler sağlar. Güzelleşmemiş yara izleri, şiddetin izlerini gösteren bulgulardan birisi. Bu tıp yaralanmaların değerli bir kısmı hengame, savaş ve katliam üzere durumlarla ilgilidir. Kaza sonucu ölen insan sayısı çok fazla değildir. Hayat biçimine nazaran daha az sıklıkta ve yara rastgeledir. Bu yaralar, mevt esnasında kalan vakit dilimini gösterir. Güzelleşmemiş yaraların sıklığı, biçimi ve dağılımı şiddetin oluş biçimi hakkında değerli bilgi kaynağıdır.
Natürel her şiddet ya da kaza sonucu oluşan yara mevtle sonuçlanmaz, iyileşir. Savaşa girersiniz, kolunuz bacağınız kesilir lakin hayatta kalırsınız. İşte o vakit iyileşmiş yaranız vardır. Lakin şayet yaranın silahlardan kaynaklandığının açık emareleri yoksa neden kaynaklandığını söyleyemeyiz. Ancak bir balta kesisi izi varsa, bunu şiddetin göstergesi olarak düşünebiliriz. Ya da mevtle sonuçlanmış baştaki bir kesi izini şiddetin bir modülü olarak tanımlayabiliriz.
Yaralanmaların toplumdaki sıklığı da değerli. Kaza ile olan yaralanmalar çoklukla düşük sıklıkta ve iskelet üzerinde spesifik izler bırakır. Lakin sıklık yüksekse, şiddete dair kıymetli bir gösterge olabilir. Yaralanmaların birey üzerindeki dağılımı yaralanmalara neden olan şiddetin biçimi hakkında bilgi verir. Örneğin iskelette sol tarafta karşılaşılan yaralar, sağ eli baskın olan bireylerle yüz yüze, göğüs göğüse uğraş ettiklerinin delili olarak kullanılır. Hakikaten kılıç, sopa, topuz, asa başı üzere silahların kullanıldığı savaşlarda yer alan bireylerde sol taraftaki yaralar her vakit sağ taraftakinden daha fazladır. Ok ve çift elle tutulan silahların izleri ise daha rastgele üzeredir. Yani biz arkeolojik datalarla birlikte iskeleti yanlışsız bir biçimde okursak, yaralanmaların ne kadarının şiddetten kaynaklandığını yüksek bir doğrulukla saptayabiliriz.
‘YARALANMALARIN TEDAVİSİ ŞİDDETİN BİR PARÇASI’
.
Mezarlarda yaptığınız incelemelerde karşılaştığınız şiddetin ya da iyileştirme gayretlerinin izlerinden bahseder misiniz? Yaralanmaların tedavisini de şiddetin bir modülü olarak düşünebilir miyiz?
Bilhassa yaralanmaların çok ağır olduğu toplumlarda birebir vakitte tedavi etmeye çabaladıklarını biliyoruz. Bu eforları, şiddetin yaygın olduğu toplumlarda daha fazla görüyoruz. Örneğin İkiztepe’de 700 iskelet inceledik. Erkeklerin yüzde 43’ünde yaralanmalar var. Ve yara izleri İkiztepe’den ele geçen silahlarla büsbütün örtüşüyor. Yani mızrakları, yara izine oturttuğunuzda tam denk geliyor. Yara izine sahip olanlardan 17’si aldığı silah darbeleriyle ölmüş. Fakat, aldığı darbelerden sonra iyileşenler epey yüksek sıklıkta.
Yaralılar ortasında 5 bireyde ‘trepanasyon’, ismi verilen cerrahi müdahalelerin izleri mevcut. Trepenasyon, yaşayan şahıslara uygulanır, beyefendisine ve beyin zarına ziyan vermeksizin kafatasından yuvarlak, kare, üçgen ya da oval bir modül çıkartılır. Kafatası delinir. İkiztepe’de dört şahıstaki cerrahi müdahale, kafatasından alınan yaralanmalarla bağlı. Yani bu bireylerde yaranın etrafı kesilerek müdahale edilmeye, bireyler yaşatılmaya çalışılmış. Bu da bize İkiztepe’deki yaralanmaların hem savaştan kaynaklandığını hem de bu şiddetin sonucundaki birtakım yaralanmaların iyileştirilmeye çalışıldığını gösteriyor. Münasebetiyle her vakit şiddetle bağlantılı olmasa da yaralanmaların tedavisini de şiddetin bir kesimi olarak düşünebiliriz.
‘YERLEŞİK AVCI-TOPLAYICILARDA DAHA FAZLA YARA İZİ VAR’
Erken insan topluluklarında şiddetin arttığı ya da azaldığı periyotlar var mı? Mesela tarıma geçişle bir arada şiddet artmış mıdır?
Yerleşik hayat, tarım, özel mülkiyet, artı eser üzere kavramlarla birleştirilerek tarım toplumlarında şiddetin arttığını öneren araştırmacılar var. Bununla birlikte, Anadolu üzerine yaptığım araştırmalarda tarıma geçişle birlikte şiddetin arttığını gösteren bilgilere ulaşamadım. Hatta beşerler daha çok tarım ve tahıl eserlerine ağırlaşmak zorunda kaldığından arbedelerden kaynaklı yaralanmalar azalırken, kazalardan kaynaklanan yaralanmaların arttığı görünüyor. Hasebiyle yerleşik avcı-toplayıcılarda, tarımcılara oranla daha fazla yara izleri var.
Bunlardan ne kadarının kazalardan, ne kadarının küme içi ve kümeler ortası hengame ya da savaşlarla bağlı şiddete, ne kadarının ise merasimlerden kaynaklandığını belirlemek de imkanlı değil. Fakat bilinen o ki, Erken Neolitik topluluklarında yaralar var ve bunların birden fazla iyileşmiş. Vefatla sonuçlanan az sayıda yara izleri var. Kırık parmaklar ve kaburgalar, kafatasındaki depresyon yaraları en yaygın olanları…
Şu ana kadar yaptığım müşahedelere nazaran, Kalkolitik Dönem’in sonlarında Anadolu’da merkezi otorite teşkil edilene kadar organize olmuş bir şiddetin, yani savaş ve katliamın izleri yok. Şeflik sistemi ortaya çıkıp bir yönetici sınıfı ve dikey bir hiyerarşinin, yani sınıflı toplumların ortaya çıkışıyla gerilim ve münasebetiyle şiddet artıyor. Üretim-dağıtım-tüketim ilgilerinin birileri tarafından denetim edilmesi, bu üretimde faal olanların gereğince hisse alamaması da gerilime neden oluyor. Güçlü zayıfladığı vakit, otorite bozulmaya başladığında, toplum içerisinde biriken şiddet, savaş ve hengameler halinde tezahür ediyor.
‘ÖLÜLER AÇIKTA BIRAKILARAK KURDA-KUŞA YEM EDİLİYOR’
Kalkolitik Dönem’le birlikte organize bir şiddetten bahsettiniz. Pekala, bu periyotta şiddet ile iktidarın varlığı ortasındaki alakası nasıl?
Metalurji, uzak aralı göçler, sınıflı toplumlar, savunma sistemleri, savaşlar, ticaret, siyasal hudutlar, etnik kümeler üzere günümüzde tartışılan birçok olgu Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı’nda köken almış üzeredir. Bu devirde İkiztepe, Arslantepe, Bademağacı, Karataş, Demircihöyük, Titriş Höyük, Laodikeia, Küllüoba üzere birçok yerleşmede savaş ve katliam üzere organize şiddetin izleri mevcut. Yaralanmaların çok ağır ve bu yaraların birçoklarının silahla bağlı olması, toplu mezarlar, birtakım iskeletlerde hayvanların ısırık izlerinin olması, birçok yerleşmede karşımıza çıkan bir savunma sistemlerinin bulunması, büyük yangınlar ve yerleşmelerin terk edilmesi organize şiddetin belli bir vakit diliminde karşılaştıkları bir durum olduğunu gösteriyor.
Örneğin Arslantepe’de merkezi otorite oluşturulmuş, saray ve tapınaklar etrafında kümelenmişti. Toplumun içerisinde de yöneticiler ve halkın besbelli bir halde ayrıldığı sınıflı bir toplum yapısı kelam konusu. Arkeolojik bilgiler sınıflı toplumun açık izlerine sahip. Arslantepe’de merkezi otoritenin zayıflamasıyla birlikte şiddetin arttığını, organize olduğunun ispatları var. Bilhassa Geç Kalkolitik’in sonu, Erken Tunç Çağı’nın başlarında (M.Ö. 3200-3000) bu yerleşmede çok önemli şeyler yaşanıyor. Ekonomik sistemin çöküşü halk ortasında önemli bir gerginlik yaratıyor ve saray yıkılıyor, çok sayıda insan çocuk, bayan, erkek öldürülüyor, Mezopotamya tesirli topluluklar yerlerini, Güney Kafkasya tesirli pastoral kümelere terk ediyor ya da onlarla birlikte yaşıyor. Ölüler açıkta bırakılarak kurda-kuşa yem ediliyor. Merkezi otorite, yıkılan saray, açıkta bırakılan ölüler ve bunların üzerine inşa edilen küçük kulübeler iktidarın el değiştirmesinin delillerini sağlıyor.
‘SURİYE’DE 10 MİLYON İNSAN YERİNDEN OLDU’
Günümüz ile eski toplumlarda karşılaşılan şiddet ortasında ne üzere bir fark var?
Günümüzde şiddet hem ölçeğini artırdı hem de global boyut kazandı. Günümüzde, birbirleriyle hiçbir bağlantısı ya da çıkar çatışması olmayan bireyler, önderlerin belirlediği çıkar çatışmasıyla ortaya çıkan bir sorunun ya da bir eserin modülü haline geliyorlar. Ya da o şiddetin içerisinde bir biçimde yer alıyorlar. Vatandaşlık ya da hukukla daha evvel birbirleriyle kültürel bağlarla bağlanan bireyler, sorunun bir modülü olmasalar bile savaşın yahut şiddetin bir modülü haline dönüşmek zorunda kalıyor.
Kaldı ki geçmişteki savaşların ölümlere ve yaralanmalara tesiri de çok büyük değildi. Nüfus büyük olmadığı üzere uzak aralıklı bağlar de görece sonlu idi. Göğüs göğüse çarpışma gerekmiyor artık. Uzaktan ateşlenen çeşitli nitelikli silahlar yüz yüze gelmeden, tanımadığınız büyük kitleleri öldürüyor. Bazen global ölçek kazanan savaşlar, çok büyük kitleleri direkt ya da dolaylı olarak etkiliyor. Suriye’de yaklaşık 10 milyon insan yerinden oldu, 4 milyonu aşkın insan Türkiye’ye geldi, yaklaşık 1 milyon insanın Avrupa’ya gittiği belirtiliyor. Savaşın biçimi farklı olsa da tesiri daha da büyük ve o savaşa dahil olmayan şahısları de topyekun etkiliyor.
‘TÜRKİYE SURİYE’DE NE İÇİN VAR?’
Pekala, sizce tarihten günümüze organize şiddetin en değerli nedenleri neler?
Şu anda ABD neden Suriye’ye ya da Irak’a giriyor? Kaynakları denetim altına almak ya da orada hegemonyasını kurup Ortadoğu’yu dizayn etmek için. Türkiye neden Libya’da bulunuyor? Zira Akdeniz’deki hegemonyasını kurmak ve kendi haklarını muhafaza dileği. Hasebiyle buradaki temel mantık sıraladığımız ve sayılarını artıracağımız nedenler. Bunlar vakit içerisinde değişip, dönüşebilir. Kaynakların, bölgenin denetim altına alınması, global üretim-tüketim münasebetlerinin, metanın denetim altına alınması gayretleri organize şiddetin en kıymetli nedenleri olarak görünüyor. Günümüzde sorsanız ‘Biz savaşçı bir toplum değiliz, saldırgan değiliz, kendi ülkemizi koruyoruz’ savı öne sürülür. Pekala, komşu ülke toprağında ne için varsın? Bunu açıklayabilir misiniz?
‘HERKES KENDİ ÖTEKİSİNİN UĞRADIĞI ŞİDDETİ NORMALLEŞTİRİYOR’
Son olarak, tarih boyunca şiddetin yasallaştırılması konusunda neler söylemek istersiniz?
“Ne olduğu kıymetli değil, bunları nasıl yorumladığın önemli” kelamı üzerinden değerlendirirsek, aslında insanlığın yaşadıklarını nasıl algıladığıyla ilgilidir. Türkiye’de, son 50 yıl içerisinde çok sayıda bayan, farklı kümelerden Alevi, Kürt, Türk, milliyetçi, sosyalist öldürüldü. Ve birçok insan ötekinin vefatını olağan addetti. Niçin olağan addetti? Zira ölenler bizim ötekimizdi!
‘George Floyd Müslüman olduğu için Beyazlar eziyet edip öldürdü’ diye reaksiyon gösteren kimi muhafazakar, gelenekçi insanlarımız, Türkiye’de bu çeşit durumların olmadığına inanıyor. Temelinde yapılanlar göz önüne alındığında George Floyd’un mevt biçimi sahiden insanın içini acıtıyor. His hakikat, yapılan hiç kuşkusuz ki insanlık dışı. Lakin Türkiye’de farklı nedenlerle emsal halde katledilen bayanlar, müellifler, farklı etnik kümelerden beşerler pek göze çarpmıyor. Ancak bu insanlara yapılanlara da dünyanın öbür yerlerinden, bizim George Floyd’a bakışımızla bakılıyor!
Aslında herkes kendi ötekisinin uğradığı şiddeti normalleştirirken, oburunun ötekisinin uğradığı şiddeti ise olağandışı olarak yorumluyor, vahşet olarak kıymetlendiriyor. Ötekilerin şiddete maruz kalması ya da öldürülmesi, ister küme içi şiddetin bir modülü, ister sevmediğin bir kişinin ölmesi, ister toplumsal manada daha büyük bir küme olsun her vakit kolay içselleştirilebilir bir yapıda. Bu fikir, aslında şiddetin yasallaştırılmış bir hali üzere de düşünebiliriz.
Gazete Duvar
