Gazete Duvar’da, gelişkin bir adalet sistemiyle, başarabildiğimiz ölçüde demokratik bir toplum hayatı sürebilmek için bugünün ve geçmişin karşılaştırılmasına dayalı tartışmaya devam ediyoruz.
Bu bahiste tartışma açılmasının gereği ve faydasına Levent Köker’in Birikim mecmuasındaki yazısı işaret etti: “Başkancı rejim: Popülist yarışmacı otoriterlik mi, diktatörlük mü?” Gazete Duvar muharrirlerinden Ümit Kıvanç, Köker’in ortaya getirdiği sıkıntıları ve görüşleri aktararak, geçmişin tartışılması üzerindeki fiilî ambargoya dikkat çekti ve, “Bizim hakikaten bir demokrasimiz var mıydı?” diye sormadan çıkış aranamayacağını ileri sürdü.
Bugün Gazete Duvar müellifi Kemal Can aşağıdaki yazısıyla sistem tartışmasını devam ettiriyor.
Kemal Can, Türkiye’deki mevcut sistemle ilgili, geçmişte “anlaşma, pazarlık ve çatışma ile kurulan iktidarın” içinden geçtiğimiz süreçte “bütün önceliği ülke bekasıyla özdeşleştirilmiş kendisini sürdürme motivasyonuna dayalı açık ortaklığa” dönüştüğünü söz ediyor.
TÜRKİYE NEYE BENZİYOR?
Kemal Can
Türkiye, dünyanın bu “tuhaf zamanlarının” özel bir örneği haline geldi. Yalnızca bu ülkede yaşayanların “nedir bu başımıza gelen” merakını tetiklemiyor artık daha fazla sayıda milletlerarası makalede Türkiye’den bahsediliyor. Son yılların moda finans tabiriyle söylersek; siyaset bilimi literatüründeki dikkat cazipliği “pozitif olarak ayrışıyor”. Hatta acayiplik ihraç edebilecek kıvama geldiği bile söylenebilir. Gündelik konuşmalarının “önemli” başlığı olması kadar -Trump’ın ağzından düşmüyor mesela- akademik ve teorik çalışmalarda Türkiye’ye daha sık rastlanıyor. Yaşanmakta olan siyasi pratik, bir tarafıyla farklı modellerle tipik benzerlikler gösterirken bir tarafıyla da çok eklektik bir karmaşa halinde.
Bir müddettir -ki bu müddet hiç de kısa değil- yaşanmakta olan inanılmaz hareketlilik, karmaşayı daha da büyütüyor. Ülkede olup bitenler, iktidar terkibinin birkaç kere radikal biçimde yenilenmesi, anayasal çerçevenin önemli müdahalelere uğraması, güç-para bağlarındaki zikzaklar ve bütün bu değişikliklerin yönetilme/karşılanma biçimi, sonuçlarından bağımsız olarak yüksek ve süreklileşmiş fevkaladelik yaratıyor. Yaşanan çalkalanma, içinde sürüklenenlerde yarattığı sersemlik kadar dışarıdan bakanları da yoruyor. Her modele uyabilecek gereç veren Türkiye, bazen küresel trendle bazen de özgün görünümleriyle fazla abartılabiliyor.
Ümit Kıvanç’ın geçtiğimiz hafta Gazete Duvar okurlarının dikkatini çektiği değerli bir yazı, Birikim mecmuası Eylül sayısındaki Prof. Dr. Levent Köker’in “Başkancı rejim: Popülist yarışmacı otoriterlik mi, diktatörlük mü?” makalesiydi. Yazı, “içinde bulunduğumuz şeyi nasıl anlamalıyız ve bu girdaptan çıkabilmek için anladığımız şeyi değiştirmeye nereden başlamak gerekir” sorularına karşılık arayan kapsamlı bir toparlama ve kıymetli bir tartışma başlangıcı sunuyor. Bu memlekette neler olup bittiğini gerçekten anlamaya gereksinim duyanların, alıntılarla yönetim etmeksizin baştan sona dikkatlice -ve tahminen tekrar tekrar okuması gerek.
Köker, herkesin kendi siyasi bagajına nazaran tanım ettiği, gündelik siyasi lisandaki isimlendirmelerden ve rastgele tanımlamalardan çok, siyaset bilimindeki kavramsal çerçeveye odaklanıyor. Genel trendle açıklanan kimi kavramsallaştırmaların özgün tarafları kaçırabildiğine değiniyor. (Elbette aykırısı de doğru) Türkiye’deki mevcut rejimin yaygın ve tanınan tanımlarını, değişimin takvim ve nitelikleriyle ilgili modelleri özetliyor. Her tanımın sağlayabildiği açıklayıcı karşılıklar kadar üretebildiği meselelere da parmak basıyor.
Son yılların beğenilen kavramları popülizm ve otoriterlik açısından, Türkiye örneğinin nasıl ele alındığını ortaya koyuyor. Elbette bir anayasacı olarak işin bu tarafına dair dikkat cazip noktaları işaretliyor. Daha evvel de söylediğim üzere, özetlemelere ve üzerine yapılan tartışmalara değil direkt makalenin kendisine müracaat edin ve kesinlikle okuyun. Bu yüzden makaleye ait özetleme kısmını biraz daha kısa tutup, Köker’in açtığı tartışmaya birtakım noktalarda yeni sorularla katılmaya çalışacağım.
OTORİTERLİK, ‘BAŞKANCILIKLA’ MI GELDİ?
Levent Köker, başlıkta da belirttiği üzere Türkiye’deki rejimi, “başkancılık” olarak isimlendirmeyi tercih ediyor. Pek çok açıdan benzerlikler gösteriyor olmasına karşın “rekabetçi otoriterlik” tanımlamasını tartışarak başlıyor. Seçimli sistemin devamı ve modelin pek çok tipik özellikleriyle ziyadesiyle uyumlu olmasına karşın, eski rejimin karakteri yüzünden, sıkıntının “değişim” olarak okunmasını sıkıntılı buluyor: “Otoriterleşmenin başlangıcını işaretleyebileceğimiz, ‘demokratik’ (‘otoriter olmayan’) bir devrinin olması gerekir. Sanki bu türlü bir dönemleştirme yapılabilir mi?”
Köker, eski rejimin bir “vesayetçi demokrasi” olmayıp, öbür bir otoriterlik versiyonu olduğunu söyleyerek, otoriterliğe kayıştan çok, otoriterlik formları ortasındaki bir geçişin -hatta daimi bir otoriterlikten bahsetmenin- daha açıklayıcı olduğunu düşünüyor. Bu noktadan hareketle, muhalefet telaffuzunda tartı kazanan onarım perspektifinin yetersizliğini savunuyor. Ümit Kıvanç’ın yazısı da, altı kalınca çizilmiş bu noktaya odaklanıyor. Böylesi bir sorgulamanın yeni tartışmalara nasıl suçlamalar ve tartışmayı kapatma atılımlarıyla yansıdığına değinen Kıvanç, tahlil için -hatta tartışma için- bu türlü bir başlangıç noktasının problemli olduğunu söylüyor.
Sürece dönemsel geçişler halinde bakma yaklaşımını, iktisatta, dış siyasette ve öbür toplumsal-siyasi bahislerde da görüyoruz. Hatta kültürel birtakım tartışmalar bile böylesi zahmetlere tosluyor. En aktüel tartışma olan iktisatta, “eskiden daha iyi olan neydi ki, bir bozulmadan bahsediyoruz” eleştirisini çok sık duyabiliyoruz. Liyakat tartışmaları tercih problemi atlanarak konuşuluyor. Dış siyasette eksen kayması olup olmadığı etrafındaki tartışmalarda da, “eksen neydi” ve “sahiden değişti mi” soruları son derece yeni ve ucu ziyadesiyle açık olarak ortada duruyor.
Herkes meşrebine -ve niyetine- nazaran geçiş için milatlar, kesin hudutları olan periyotlar saptıyor. Mesela gazetecilikte herkes kendi atılma, dava yahut istifa tarihine bağlı bir “bozulma” takvimi veriyor. Lakin bu yaklaşımdan doğan çok açık sıkıntıya ve buradan başlamanın yarattığı tahlil perspektifi sakatlığına karşılık, “eski daha mı iyiydi” sorusunun da kurumsal ve kavramsal çerçevedeki kalıcı ve yapısal hasarı biraz gölgeleme riski yok değil. Bilhassa kurum ve kavram seviyesinde onların evvelden de nasıl kullanıldığı ile bugün geriye kullanılabilir bir şey bırakılıp bırakılmadığını farklı düşünmek gerekebilir. Geçilen eşikler bulmaya çalışmaktan da, “tencere tabanın kara” bakışından da, iki istikametli olarak vazgeçmek en iyisi.
KRİZ MAHSULÜ ÇIKIŞ, TAHLILI GARANTİ ETMİYOR
Köker, yeniden bilhassa dünya örnekleri bağlamında sık müracaat edilen popülizm bahsini de tartışmaya açıyor ve bilhassa popülizmin belirleyici karakteri olarak işaret edilebilecek “kurulu düzen” çatışmasına daha dikkatli bakılması gerektiğine değiniyor: “Gerçekleştirilen rejim değişikliği, bu açıdan devletin konseyi nizamıyla çatışma olarak nitelendirilebilir mi?” Şimdiki siyasi tartışmalarda çok kullanılan “rejim yıkma” ve “karşı devrim” tezlerine destek yapılan bir çatışmanın varlığından kelam etmenin zorluğunu söylüyor. Bu kıymetlendirme, müşterisi bol kapalı ve dengeli ajanda üzerinde ilerlendiği tezlerine da bir karşılık.
“Türkiye’deki rejim değişikliğinin aslında bir ‘kriz’in eseri olduğunu görmek” ve “bu krizin aşılmasına giden yolun da yeni bir siyasî toplum (polity) inşa etmek (constitute) manasında yeni bir ‘anayasa’dan (constitution) geçtiğini göstermek” Köker’in dikkat çektiği noktalar: “Bugün gelinen nokta, geçmişteki rejimin krizlerinden doğmuştur. Anayasal kimlik, yasama-yürütme-yargı kurumlarının düzenlenişi, pek sağlıksız bir biçimde aşırı merkeziyetçilik ile özdeş kabul edilen ‘üniter devlet’ saplantısı, bir tarafıyla ‘seçimli parlamenter hükümet’, ancak diğer istikametiyle şurası tertibi koruma ile görevlendirilmiş ‘bekçilik’ tertibi niteliğindeki yapı… Bunların tekrar canlandırılması, Türkiye’yi ‘yarışmacı otoriterlik’ten uzaklaştırıp daha demokratik bir rejime doğru ilerletemeyecektir.”
Emsal hatta paralel -ve aslında dolaşık- durumu, ekonomik kriz bahsinde de tartışıyoruz. Fakat krizlerden çıkış yahut krizlerin zorladığı seçenek olarak ortaya çıkan değişikliklerin, kendi yarattıkları yahut içine girdikleri krizlerle de biçimlenmeye devam ettiğini hatırdan çıkartmamak gerek. Önümüze gelen sorunlu “sonuç” tablosunun, ne kadarının eskinin krizinin ne kadarının yeninin açmazının damgasını taşıdığı -en azından ikisini bir arada ele alma zorunluluğu- bütünü kıymetlendirmek için değerli. Her ekonomik, toplumsal ve siyasi değişimin, kriz açan anahtar üzere işlemediği, açılan kapıdan girilen alanın da her vakit çok hesaplanmış ve tanımlanmış olmadığı gerçeği ortada.
Yaşadığımızı anlaşılmaz bir karmaşaya dönüştüren, tıpkı anda birden çok şeye benzemesine, bazen de hiçbir şeye benzememesine yol açan, evvelki ve sonraki krizlerin farklı muhtaçlık ve imkanları. Hiçbir yerde ve doğal olarak Türkiye’de de süreç “hadi artık şuna dönüşüyoruz” denilerek yaşanmıyor. Vakit zaman çok eklektik orta formlar, bazen hesaplanmış bazen can havliyle sarılınmış sistemler devreye giriyor. Köker’in işaret ettiği üzere “yeni bir siyasi toplum inşa etmek” için yeni bir anayasayı hayati yapan da bu. “Eskinin” ürettiği kriz yanında, bugünün mahsulü hasar ve onların yaslandığı siyasal dinamikler birden fazla vakit birlikte işliyor.
12 EYLÜL İLE BUGÜNÜN İLİŞKİSİ
“Geçici bir müddet ile duyuru edilen bu olağanüstü hal, geçmişte de örneklerini gördüğümüz üzere, tekrar Anayasa’da öngörülen metotlarla uzatılarak, iki yıl devam ettikten sonra, Temmuz 2018’de, enteresandır, ‘başkancı rejim’e tam olarak geçildikten sonra sona ermiştir. Bu, bir istikametiyle, siyaset bilimi ve hukuk literatüründe ‘anayasal diktatörlük’ olarak isimlendirilen tipin somut örneklerinden biri üzere görünürken, diğer istikametiyle yeni bir siyasî rejim inşa etmeye yönelmek manasında ‘egemen diktatörlük’ özellikleri göstermektedir”.
Türkiye’deki liderci rejimi “egemen diktatörlük” olarak ele alan Köker, bütün diktatörlükler için geçerli sayılan geçiciliğin konulan amaçlara nazaran belirlendiğinin, hasebiyle olanı tanım etmek açısından da kıymetine dikkat çekiyor. Bu noktada, anayasal perspektiften 12 Eylül ile inşa edilen “ikici devlet” yapısından, Ernst Fraenkel’in “ikili devlet” formuna geçildiğini -bu nedenle popülizm yerine neo-faşist momentin daha açıklayıcı olduğunu- söylüyor:
“Başkancı rejim ile birlikte, daha evvelki sistemde görülen ve “anayasal-yasal iktidar” ile “devlet iktidarı”nın, birbirleriyle “Millî Güvenlik Kurulu” üzere formel yahut enformel kanallarla, çoğu vakit yapısal nedenlerle de epey eşitsiz biçimlerde konuşup anlaşma yoluyla sağlanan devlet idaresinin yerini, tekçi bir yapı almış bulunmaktadır.”
12 Eylül’ün siyaseti (hükümeti) vesayetle denetleyen -hatta kuşatan- devlet ikiciliğinin yerini alan bugünün tekçi imgesi, galiba devletin hükümete girmesiyle sağlandı. Buna, vesayet yerine iştirak yahut vesayeti hükümetin içine taşıyarak sivilleştirmek de diyebiliriz. 12 Eylül’ün yaratmak istediği siyasi model, uygun ve gerçek bir ideolojik taban ile bunu taşıyacak güçlü aktör temin edilemediği için, zarurî bir ikici denge-kontrol sistemine gereksinim duymuştu. Yapılacak ekonomik, toplumsal ve siyasi dönüşümün gereksindiği “rızayı” sağlamak için, uyduruk Türk-İslam sentezi ve çabukla hazırlanmış siyasi mühendislikler çok elverişli -en azından güvenilir- değildi.
Yıllarca mutabakat, pazarlık ve çatışma ile kurulan iktidar (siyaset) artık bütün önceliği ülke bekasıyla özdeşleştirilmiş kendisini sürdürme motivasyonuna dayalı açık iştirake dönüştü. Bu manada Köker’in işaret ettiği halde, 80 Anayasası’nın dizaynından çok önemli bir kopuş kelam konusu. Lakin hiç de küçük olmayan bu biçimsel kopuşa, “devlet aklı” -ve kısmen öteki hakim güç merkezlerinin tercih ve ihtiyaçları- tarafındaki niyetler açısından bakılınca, bir çeşit tamamlanma manzarası de ortaya çıkıyor. Vesayetten çekilen fakat fikrini iktidara yapıştıran devlet. İşte bu yüzden, eskiyi ihya etmeyi aklının ucuna bile getirmeden “yeni”den kurtulmak, yalnızca ahlaki-siyasi olarak gerçek olduğu için değil aslında kaçınılmaz bir mecburilik olduğu için elzem.
Gazete Duvar