İZMİR – Frig, Helenistik, Roma ve Bizans periyotlarında ağır biçimde seramik üretimine sahne olan Kütahya, Osmanlı Dönemi’nde de bu sanatı klasik formülleriyle yaşatmış bir kent.
İznik çiniciliğinden sonra ikinci büyük çini merkezi olarak bilinen Kütahya’da çinicilik, Osmanlı’dan günümüze klasik Türk sanatlarında kıymetli bir alanı, kültürel bir zenginliği temsil ediyor. Bu özellikleri münasebetiyle Kütahya çinileri, koleksiyonerler için de kıymetli nesneler ortasında yer alıyor.
Koleksiyonunda, 18. yüzyıldan 20. yüzyıla uzanan bir vakit diliminde Kütahya’da gelişen çini ve seramik sanatının kıymetli örneklerini bir ortaya getiren Gülten Taner’le, Kütahya çiniciliğinin dönemsel özelliklerini, Kütahya çini ve seramiklerine yansıyan siyasi ve toplumsal toplumsal hayatı ve dünyaca ünlü çini sanatkarı Sıtkı Usta’yı konuştuk.
Gülten Taner ‘KOLEKSİYONERLİK YALNIZCA BİR HOBİ DEĞİLDİR’
Koleksiyonculuk nedir? Siz koleksiyonerliği nasıl tanımlıyorsunuz?
Koleksiyonerlik, severek, uğraş vererek, okuyarak, sergileyerek, yayımlayarak, kaybolmaya yüz tutmuş, bazen de kaybolmuş nesnelerin bulunup sahip çıkılmasıdır. Alışılmış bu nesneleri edindikten sonra geçmişlerinin öğrenilerek bilgi sahibi olunması ve paylaşılması, koleksiyonun gelecek nesillere aktarılması için değerli.
Özetle, koleksiyonerlik yalnızca bir hobi değildir. Koleksiyoner olmak insanı geçmişe seyahat yapmaya, bazen bir çocukluk anısına, bazen bir duyguya götürür. Bu biçimde öğrendiğimiz bilgiyi tasnif etmeye ve paylaşmaya iter bizi.
‘ESKİ ESNAFLARIN ANTİKACILIĞI BIRAKMASIYLA BİR EVRE SON BULDU’
Sizin koleksiyonerliğe ilginiz ne vakit başladı, koleksiyonunuzun geçmişi ne vakte dayanıyor?
Çocukluğum ve lise dönemim şu an Urla Sanat Sokağı olarak anılan sokakta ve o çok renkli kültürel mozaiğin içinde geçti. İlkokuldayken peçete biriktirmeye başladım. Daha sonra ailemin tarlaya ektikleri tohumlardan biriktirmeye başladım ve hatırı sayılır bir Cet tohumu birikimim oldu. Yıllar içerisinde iğne oyaları, boncuk oyaları, Aydın yöresine ilişkin Efe oyaları koleksiyonum da gelişti.
Kütahya çini ve seramiklerine olan ilgim ise 1998 yılında Ege kasabalarını ve köylerini dolaşırken başladı. Buralardaki küçük antika dükkanlarını keşfederek eski Anadolu el sanatları örneklerini daha yakından tanıma fırsatı bulmuş ve çok etkilenmiştim. Böylelikle “Kütahya Seramikleri Koleksiyonu” serüvenim başlamış oldu. Sosyolog kimliğim ve profesyonel iş ömrümün da endüstriyel dalda olmasının tesiriyle bu nesnelere, zanaatkarlarına, üretim biçimi ve süreçlerine olan ilgim gitgide arttı.
Birinci olarak İstanbul’da bir antikacıdan aldığım Kütahya tabağının tamirat görmüş olduğunu ne ben ne de antikacı fark etmemiştik. Sonradan tamiratlı olduğunu görüp beni aramış “Hay Allah nasıl fark edemedik, ben artık o tabağı size satamam” demişti. Geriden da eklemişti, “Ama çok hoş restore etmişler, ben bile anlamadım”. İşte bu eski esnafların antikacılığı bırakmaları ile bir dönem de son buldu. Bunların yerine internet satışları başladı. Halbuki o esnaflarla muazzam bir karşılıklı bilgi alışverişi kelam konusuydu.
‘EVLİYA ÇELEBİ, KÜTAHYA ÇİNİLERİNDEN ÖVGÜYLE KELAM EDER’
Kütahya çini ve seramiklerinin tarihçesi ve en temel özellikleri nedir?
Kütahya ve etrafında varlıklı kil yatakları nedeniyle Frig, Helenistik, Roma ve Bizans devirlerinde ağır bir halde seramik üretimi yapılmıştır. 17 ve 18. yüzyıllarda en ehil örneklerini veren Kütahya, daha sonra eser çeşitliliğini azaltıyor. Kütahya çiniciliğinin bu devirdeki durumlarıyla ilgili pek bir bilgimiz olmamakla birlikte 17. yüzyılda kendisi de Kütahyalı olan Evliya Çelebi, Kütahya’nın çinilerinden ve hoşluklarından övgüyle kelam eder. 18. yüzyılda Kütahya atölyelerinin üretimleri, İznik çiniciliğinin tesirinin azalmasıyla birlikte sürat kazanıyor ve 18. yüzyıl, çağdaş, kullanışlı ve gündelik hayata ait eserlerin arttığı bir devir oluyor. 19. ve 20. yüzyıl başlarında üretim tekrar canlanıyor.
En erken tarihli Kütahya çinileri ise 1377 yılına tarihlenir. Kurşunlu Camii minaresinin şerefesindeki tek renk, sırlı tuğlalar buna hoş bir örnek teşkil eder. Sert beyaz hamurlu, sır altı tekniğiyle yapılan bu seramikler fincan, hokka, buhurdanlık, matara, limonluk üzere rahat fırça darbeleri ve günlük hayatın giyim kuşamı, bitkileri ve kıymetleriyle bize çok şey anlatır.
Çini ve seramik bileşenleri, kuvars oranı düşük, esnek yapısı prestiji ile çalışılması daha kolay, beyaz ve kremsi bir yapıdadır. İznik eserlerinden esinlenerek lale, karanfil, gül, bahar kolları ve yapraklarından oluşan bezemeler kullanılmıştır. Bunun yanında geometrik kompozisyonların denendiği örnekler de var. Erken Devir örneklerde beyaz astar üzerine sırsız sarı, kırmızı, yeşil, kobalt-mavisi, turkuaz ve mangan moru kullanılmıştır. Bu periyotta daha fazla özgür el desenleme uygulandığını görüyoruz.
‘KÜTAHYA, BİR ‘KENT SANATI’ OLARAK ORTAYA ÇIKMIŞ’
Sizce siyasi ve toplumsal toplumsal hayatın Kütahya çini ve seramiklerine yansımaları nasıl?
İznik çiniciliği bir ‘saray sanatı’ olarak gelişmişken, Kütahya bir ‘kent sanatı “olarak ortaya çıkmış. Mimaride ve gündelik hayatta ağır bir halde kullanılması, evliliklerde ikram olarak verilmesiyle çok güçlü bir çeşitliliğe bürünmüş ve günümüze kadar gelmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında çini üretiminde aksamalar olmuş ve 1922 yılında Yunan işgali esnasında kimi ustaların hayatını kaybetmesi, birtakım Ermeni ustaların da kentten ayrılmasıyla üretim durmuştur.
Kurtuluş Savaşı sonrası atölyeler teker teker açılmaya başlamış; ekonomik zorluklar nedeniyle çini üretiminin eski parlak günlerine dönmesi ise lakin devlet takviyesiyle yeni ustalar yetiştirilerek sağlanmıştır. Cumhuriyet Dönemi’nde daha çok günlük kullanım için kolay formlarda kumlama tekniğiyle yapılmış, gösterişten uzak sürahi, kül tablası, şekerlik, pekmezlik üzere gereksinime yönelik üretimler ön plana çıkmıştır.
İkinci Dünya Savaşı’nın dışında kalmamıza karşın porselen ithalatı aksamış ve çini eserler uygun olmadığı halde mutfak eşyası olarak kullanılmıştır. Bu olgu, periyot içinde birçok fabrikanın açılmasını tetiklemiştir. 1970’li yıllarda Kütahya çiniciliği en süratli periyoduna ulaşmış ve sayıları 22 ye yükselmiştir.
Günümüzde yaklaşık 500 civarında değişik kapasitede işletme olduğu düşünülüyor. Birtakım işletmelerin ihracata başlamasıyla Kütahya çiniciliği dünyaca tanınan bir marka oldu. Tabaklarda, meyveliklerde, fincan, sigaralık ve sürahilerde işlenen görüntüler, kıyafetler, bitkiler, meskenler, Kütahya’nın gündelik hayatı ile ilgili bilgiyi bize aktarıyor. Lakin son yıllarda değişen iktisat ve beğeni kavramları Kütahya seramiklerinin bir yandan yozlaşmasına neden olurken başka yandan birtakım atölyelerin kaliteyi doruğa taşıdığına şahit oluyoruz.
. ‘KÜTAHYA ÇİNİCİLİĞİNE YENİ BİR ANLAYIŞ VE BOYUT GETİRDİ’
Kütahya’da çinicilik sanatı son devirlerde kendi içinde pek çok çini ustaları yetiştirmiş. Sıtkı Olçar da o ustalardan birisi… Kütahya çiniciliğinde farklı bir yol izleyerek kendi sitilini yaratan Sıtkı Usta sizce Kütahya çiniciliğine neler kattı?
1973 yılında Sıtkı Olçar tarafından kurulan Osmanlı Çini Atölyesi, Selçuklu, İznik, Kütahya seramiklerinin birtakım özelliklerini çağdaş formlara uyarladı. Çiniciliğe büyük bir tutkuyla bağlı olan Sıtkı Usta, kendi atölyesini kurduktan sonra antik desen ve formları uyguladığı çinilerde kendi biçim ve öz arayışına girdi. Kütahya çiniciliğine yeni bir boyut ve anlayış getirdi. 300 yıldır çözülemeyen Mercan Kırmızısı’nı çözmek için uğraştı.
Sıtkı Bey’in yapıtları birçok özel koleksiyona ve müzelere konmuş ve Sıtkı Beyefendi, yapıtlarını “Sıtkı” ismiyle imzalamıştır. Maalesef kendisinin vakitsiz ortamızdan ayrılmasıyla bayrağı kızı devraldı ve çalışmalarını sürdürüyor. Ayrıyeten sıhhatinde UNESCO tarafından “Yaşayan İnsan Hazinesi” Ödülü’nü aldığını da söylemeden geçmeyelim. Kendisini rahmetle anıyorum.
. Koleksiyonunuzda ne tıp ve hangi tarihlere giden örnekler mevcut?
Kolleksiyonumda toplam 250 adet nesne bulunuyor. Bu nesneler 18. yüzyılın sonu yastık tabanlı, fıçı biçiminde gövdeli, tek şerit kulplu, beyaz hamurlu, beyaz astarlı, şeffaf, firuze, sır altında siyah dekorlu, gövde altı sırsız, kabartma noktaları siyah boya ile yapılmış, yuvarlak madalyonlu daldırma kupalar, tıpkı devir kirazlı kaseler. Ayrıyeten 19 ve 20. yüzyıl sürahi, tabak, vazo, şişe, iftariyelik, meyvelik ve biblolar mevcut.
Bunların içerisinde 20. yüzyıl başlarına tarihli dantelli seriler, ayrıyeten 19. yüzyıl ortalarına tarihli iki renkli, turkuaz ve mavi renkli çalışmalar mevcut. Günlük hayat düşünülerek üretilen kahve soğutmalık, İzmir Fuarı‘nın açılışı sebebiyle yapılan kül tablaları, yumurtalıklar, kahve fincanları, sigaralıklar, şekerlikler, lokumluklar, çaydanlıklar, fonksiyonel ve çağdaş kesimler da var.
Bu ortada duvar menekşeliklerinden de kelam etmeden geçmek istemiyorum. Kalp formunda üzerleri ceylan figürlü, koçbaşı halinde küçük duvar vazoları, insanların meskenlerini süslemek için tahminen de o vakitlerde bulabildikleri yahut satın alabildikleri dekorasyona yönelik toplumsal bir olgu olarak karsımıza çıkıyor.
Bu nesneler farklı kullanım alanları için üretilmiş, fonksiyonlarını tamamlamiş ve kolektif hafızamıza kazınmış olarak klâsik gereç kültürümüzün nadide örneklerini oluşturmakta. Sosyo-kültürel olarak taşıdıkları bedel nedeniyle, kıymet biçilmez bu nadide nesneleri bir ortaya getirmek, araştırmak hem çok keyifli bir süreç hem de araştırırken kendimi geliştirdiğim bir serüven oldu.
‘KENDİNİZE BİR MAKSAT VE HUDUT KOYUN‘
Son olarak; koleksiyonerlik yapmak isteyenlere neler söylemek istersiniz?
Benim küçük yaşlarda başlayan merakım, vakitle şuurlu bir koleksiyonerliğe evirildi. Bu sizi eğiten, geliştiren ve olgunlaştıran bir süreç aslında… Yıllar geçtikçe tecrübeniz, koleksiyon temanızla ilgili bilgi birikiminiz, kültürel zenginliğiniz artıyor. Vakitle koleksiyonerliği, daha da değerlisi koleksiyonunuzu yönetmeyi öğreniyorsunuz. Meraklarınız, ilginiz ve hayat şartlarınız üzere birçok etmen hangi alanda koleksiyon yapacağınızı belirliyor.
Benim tutkum klâsik sanatlara oldu. Vakitle başat koleksiyon temam Kütahya seramikleri ve çinileri olarak gelişti. Merak ve heyecanınız bir koleksiyon kültürüne dönüştüğünde daha rafine tercihler yapıyorsunuz. Elbette başlangıçta bilmeden satın aldıklarım da oldu. Lakin öğrendikçe bilgi ve sezgi devreye giriyor ve daha sonraları bir antikacıya girdiğinizde nereye bakacağınızı, neyi alacağınızı çabucak hissediyorsunuz. Olağan bilgi ve deneyim vakit içerisinde görerek, dokunarak, okuyarak elde ediliyor.
Sabırlı olun, kendinize bir gaye ve hudut koyun, hususa odaklanın. Satın almadan evvel kesinlikle araştırın, tavsiyelere başvurun, mümkünse çabucak karar vermeyin. Biraz vakit isteyin, tekrar tekrar bakın ve o denli satın almaya karar verin.
Gazete Duvar
