İstanbul’un tarihi yapıtlarının ve sit alanlarının bölge ölçeğinde korunması için Cumhuriyet periyodunda çok uzun bir uğraş verildi. Birinci köprünün inşası esnasında Boğaziçi’ni muhafazaya dair yapılan davetler, köprünün inşaatı bitmek üzereyken sonuç verebildi ve Nisan 1973’te 1710 sayılı Eski Eserler Yasası’nın yürürlüğe girmesiyle, Boğaziçi’nde yapılacak imar uygulamaları, 1951’de kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun kararlarına bağlandı. Bu kanun bir milat noktasıydı zira bundan evvel geçerli olan, bu mevzudaki tek kanun 1884’ten kalmaydı. Cumhuriyetin kuruluşunu, yeni bir anayasa ile yeni bir devlet kurulması olarak tanımlıyor olsak da eski eserler açısından muhafaza kanununun Osmanlı periyodundan kalma formuyla devam etmiş olması, tarihi yapıtları ve sit alanlarını korumak konusunda ne kadar geç kaldığımızın delillerinden biri. İstanbul’un korunması gereken pek çok bölgesinin ve anıtının olması ise aşikâr bölgelere başka konseylerin bakması gereksinimini ortaya çıkardı.
İKİNCİ KANUN 1983’TE
12 Eylül sonrası devirde çıkarılan en değerli kanunlardan biri, 27 Temmuz 1983 tarihli ve 18113 sayılı Resmi Gazetesi’nde yayımlanarak yürürlüğe giren 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Muhafaza Kanunu oldu. Bu kanuna nazaran, muhafaza konseyleri sanat tarihi, müzecilik, mimari ve kent plancılığı bahislerinde uzmanlaşmış şahıslar ortasından Bakanlıkça seçilecek üç temsilci ile arkeoloji, sanat tarihi, mimarlık ve şehircilik bilim kollarından birebir kısımdan olmamak üzere iki öğretim üyesinden oluşmalıydı (Bu kanun 1987’de değişikliğe uğradı).
Artık Unesco Dünya Kültür Mirası listesinde olduğundan bütün dünyanın ortak kültürel mirası sayılan tarihi yarımadanın muhafazasından sorumlu iki başka şura bulunuyor. Bunlardan 2 no’lu heyetin yetki alanındaki birçok bölge “kentsel yenileme” alanı ilan edilmiş durumda. 4 no’lu konsey ise Ayasofya ve Topkapı Sarayı üzere en değerli yapıtların bulunduğu yerlerden sorumlu.
Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın web sitesinde bu müdafaa konseylerinin yetki alanları, görüşmesini yaptıkları kararlar üzere dokümanlar kamuya açık halde yayınlanıyor.
Bakanlık web sitesinde 2 No’lu konseyin üye listesi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020 MUHAFAZA HEYETİNDE AVUKATIN NE İŞİ VAR?
Bakanlığın web sitesinde, her konseyin sayfasında üye listesi bulunmuyor nedense… Kimilerinde lider, lider yardımcısı ve üyelerin isimleri belirtilmiş durumda, kimilerinde hiçbir bilgi yok. Örneğin 2 No’lu şurada sorumlu olan akademisyenlere göz attığımızda, İstanbul’dan bir akademisyene rastlayamıyoruz. 2 No’lu heyetin sanat tarihçisi takımında vazife almış olan Prof.Dr. Sedat Bayrakal, Uşak Üniversitesi’nden. Bu müdafaa şurasında bir avukat bulunuyor, üstelik bu avukat akademisyen de değil, yani devlet memuru bile değil. Bu durumda 1983’te çıkan 2863 sayılı kanuna ters formda, müdafaa alanında uzman olmayan bireylerin konseylerde misyon aldığı çabucak gözümüze çarpıyor.
İstanbul’dan sorumlu bir şuraya, neden Uşak vilayetimizden bir profesörün atanmış olduğu merakımızı uyandırıyor. Vazife yeri Uşak olan ve bu kentte ders veren değerli bir akademisyen, anlaşılan bu şura için İstanbul – Uşak ortasında mekik dokuyor olmalı.
YEREBATAN’IN HEYETİNDE KİM VAR?
İBB’nin devam eden onarım projesine ek proje önerdiği Yerebatan Sarnıcı ise 4 Numaralı Kültür Varlıkları Muhafaza Bölge Şurası Müdürlüğü’ne bağlı. 4 No’lu heyet, en değerli yapıtları korumakla mükellef. Bakanlık sayfasında 4 No’lu konseyin üyelerinde kanuna muhalif bir durum görünmüyor. Mimar Profesör Dr.Sare Sahil’in başkanlığındaki şurada lider yardımcılığını, arkeolog Prof.Dr. Şevket Dönmez üstlenmiş durumda. Üyelerden Doç.Dr.Selman Can, sanat tarihçisi ve Osmanlı mimarisi alanında çalışan bir isim. Halbuki 4 No’lu şuranın alanında pek çok Bizans yapıtı bulunuyor fakat heyette Bizans mimarisi ve sanatı konusunda uzman üyeye rastlanmıyor. Gerçi Türkiye’de Bizans alanında çalışan kişi sayısı epeyce azdır lakin bu şurada, antik mimarlık ile Bizans mimarlığının etkileşimini bilen bir isim olmaması büyük bir eksiklik olarak karşımıza çıkıyor.
Yerebatan Sarnıcı’ndan sorumlu konseyin üye listesi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020 Bakanlığın sayfasında yer alan bu bilgilere nazaran Profesör Dr.Sare Kıyı, Gazi Üniversitesi’nden yani Ankara’dan bir isim. Fakat bakanlığın web sitesinde yer alan bu bilginin şimdiki olmadığını fark etmemiz çok uzun sürmüyor.
Heyetin başka üyelerini internetteki şahsî sayfaları üzerinden incelediğimizde bu sefer, Twitter profilinde kendisini 4 No’lu konseyin lideri olarak tanımlayan kişinin Yüksek Mimar Mehmet Halis Bilden olduğunu görüyoruz.
Mehmet Halis Bilden, unvanından anlaşılacağı üzere yüksek lisans sahibi olduğundan, mimari projelere onay verme yetkisine sahip lakin daha evvel 2016-2018 ortasında AFAD başkanlığını yapmış.
Bilden, AFAD’a atanmadan evvel, 2008-2016 ortasında Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü’nü (TİGEM) yürütmüş. TİGEM müdürüyken Besin Tarım ve Hayvancılık Bakanı Faruk Çelik tarafından misyondan alınmış ve akabinde Kalkınma Bakanlığı’na müşavir olarak atanmış. Yüksek mimar unvanı taşıyan bir mimarın neden 8 sene boyunca tarım işlerinden sorumlu olduğunu bilemiyoruz. AFAD’ın başına neden bir yüksek mimar getirildiği konusu ise farklı bir soru işareti. AFAD’ın başına getirilmesi sarsıntı anlarında yıkılan binaların hangi alanında hayat kurtarma çalışması yapılması gerektiğini anlayacak kadar mimarlık bilgisine sahip olmasıyla açıklanabilir mi?
4 No’LU HEYET LİDERİ DİREKT ANKARA’YA BAĞLI
Bilden’in Linkedin’deki şahsî profilinde Ağustos 2018’den beri Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nda yüksek mimar olarak vazife aldığı belirtiliyor. Bu durumda, çok uzun vakittir kamu kurumlarında üst seviye yönetici ve müşavir statüsüyle vazife almış Bilden’in direkt Cumhurbaşkanlığı’na bağlı çalıştığını anlıyoruz. Bilden’in çizdiği yahut uygulamasını yapmış olduğu rastgele bir mimari projeye ise rastlayamıyoruz. Bu kadar ağır biçimde kamu misyonları yapmış birinin mimarlık mesleğine vakit ayıramadığı düşünülebilir.
4 No’lu Konsey Başkanı’nın Ankara ile bu kadar temaslı bir kişi olması, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdür Yardımcısı Birol İnceciköz’ün yaptığı açıklamanın mana kazanmasını sağlıyor. Muhafaza şurasına gelen projeler, direkt Ankara’ya bağlı çalışan bireylerin onayından geçmek zorunda. Hasebiyle İstanbul’un tarihi yarımada bölgesinin Ankara’ya bağlı işlediği sonucuna ulaşıyoruz. Artık bir de bu gerçeği hiç saklamadan açıklayan Birol İnceciköz’ün meslek basamaklarına bakalım.
İNCECİKÖZ NEDEN NEVŞEHİR’E GİTTİ?
Ağustos 2018’de Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdür Yardımcısı olarak atanan İnceciköz, Aralık 2019’da Nevşehir’e Muhafaza Bölge Müdürlüğü’nde yapılan Kapadokya Alan Başkanlığı toplantısı katılmış. Bu toplantıda vali de hazır bulunmuş. Kapadokya Alan Başkanlığı toplantısı üzere müdafaa maksatlı toplantılara valilerin ve bakanlık yetkililerinin katılması gerekli midir? Bu mevzuda bir yasal düzenlemeye rastlayamadık. Kelam konusu toplantıya katılan öteki isimler ise farklı kademelerde ve farklı vilayetlerde memur olarak karşımıza çıkıyor. İsimlerden biri ise özel kesimde mühendis.
Bakanlığın sayfasında Nevşehir Kültür Varlıklarını Müdafaa Bölge Şurası Müdürlüğü üyelerinin listesi bulunmuyor. Esasen artık Kapadokya için bu şuranın bir yetkisi artık kalmamış.
MÜDAFAA KONSEYLERİ NASIL DEVRE DIŞI BIRAKILIYOR?
İstanbul’u şimdilik bir kenara bırakıp yalnızca Kapadokya’ya dair haberlere bakalım. Ekim 2019’da yayınlanan bir habere nazaran TBMM’de kabul edilen maddeyle, Kapadokya’nın tarihi, kültürel ve doğal dokusunun birlikte korunması, farklı kurumlara ilişkin planlama yetkilerinin kurulacak Kapadokya Alan Başkanlığı’na devredildi.
Çıkarılan maddeyle Kapadokya Alanı’nda, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Muhafaza Kanunu ile kültür varlıklarını müdafaa bölge şuraları ile tabiat varlıklarını muhafaza bölge kurullarına verilen yetki ve vazifeler, direkt Kapadokya Alan Komisyonu’na ilişkin oldu. Bu durumda 1983’te çıkarılan 2863 sayılı kanunun artık bir hikmetinin kalmadığını anlıyoruz. İnceciköz’ün Aralık 2019’da Nevşehir’de katıldığı toplantı, işte bu yeni alan komitesinin toplantısıydı.
Bu küçük araştırma, müdafaa konseyleri konusunda, bildiğimiz ve bugüne kadar sürdürülen hiçbir kanun ve yönetmeliğin artık bir kıymet-i harbiyesinin kalmadığını kanıtlıyor. İnceciköz’ün icraatları konusundaki öteki bilgileri aktarmaya çalışıp bu yazıyı daha fazla uzatmayalım ve çabucak sadede gelelim.
YEREBATAN’IN ÜSTÜ BİNA DOLU!
Tartışma yaratan Yerebatan Sarnıcı problemine geri dönelim. İBB Planlama ve İmar Müdürlüğü’nün “Tarihi Yarımada Müdafaa Emelli Nazım İmar Planı Analitik Etüd Paftaları” isimli 2005 yılında yapılmış envanter haritasında, tescilli anıtsal yapılar, tescili önerilenler, tescilli kayıp yapılar dahil olmak üzere her şey bulunuyor. Bu haritaya baktığımızda, Ayasofya’nın karşı çaprazında kalan Yerebatan Sarnıcı’nın ölçüleriyle düşündüğümüzde, aslında sarnıç olarak gezilebilen kısmın sarnıcın ölçüsüne nazaran çok küçük bir alan olduğunu görüyoruz. Haritada pembe ile işaretlemiş olduğum alanın altı tam sarnıç. Bu envanter haritasında yeraltı yapıları yeşil kareli biçimde belirtilmiş. Münasebetiyle Yerebatan’ın mevcut kısmının bile üstünün yapılarla dolu olduğunu çabucak anlıyoruz.
Artık İstanbul’da yaşanması beklenen zelzele gerçeği üzerinden yine düşünelim. Sarsıntı anında birtakım tarihi yapılarımızı kaybedeceğimizden eminiz. 1500 yıldır ayakta kalmayı başaran Yerebatan muhtemel bir İstanbul sarsıntısını atlatabilir. İBB’nin önerdiği sütunları gergi ile bağlama projesi olmasa da atlatabilir –bu projeyi antik mimarlık mantığına alışılmamış bulduğumu belirtmeliyim, antik mimarlıkta sütunlar birbirine bağlanmaz. Yerebatan üzere yapılarda sütunlar yalnızca dikey taşıyıcılardır, tavanı ayakta tutan ve sütunların irtibatını sağlayan ise tavandaki tuğla çapraz tonozlardır ve tonoz içi kemerlerdir. Münasebetiyle zelzele anında Yerebatan’ın içindeki sütunlar yıkılmasa da tonozların aşağıya yanlışsız çökmesi ihtimali vardır. Sütunları birbirine bağlamak tonozların zelzeleye dayanmasını sağlamaz, bilakis sütunların domino taşları üzere zelzele aksında devrilmesine yol açabilir.
Zelzele anında birinci önceliğimiz tarihi yapıları korumak mıdır? Elbette İstanbulluların hayatı, tarihi yapılardan çok daha kıymetlidir. Bu noktada, sarsıntı anında altında sarnıç olan bir yerin üstünde bulunan binalardaki bireylerin can güvenliği açısından, Yerebatan’ın üstündeki yapıları iptal etmemiz gerektiğini İBB’ye ve 4 No’lu konseyin lideri Yüksek Mimar Mehmet Halis Bilden’e hatırlatmamız gerekir. Bilden, evvelce AFAD başkanlığı yapmış bir isim olduğundan, bu mevzudaki ikazımızı dikkate alacağını umuyoruz.
Gazete Duvar
