Yıldız Çakar
Aden bahçesinden bir ırmak çıktı. Ve oradan dörde bölündü. İkisi gayba öteki ikisi aşka akıllıca yola çıktı. Yol onları ayırdı, sabır ile sınandılar. Onlarca medeniyete ana-baba olup birinci buğdayı, birinci ekmeği verdiler. Kendi kaderlerine benzeyen birinci ağıtı duydular. Çift olan tarafın ve göğün ayrılışına aktılar. Düz birer çizgi üzere. Seraplara sır, gökten gelenlere yol, konumdakilere hayat suyu olarak aktılar. Ta ki berbat ruhlar kan ve mevtle gelene kadar. Cennet bahçeleri talan oldu, mabetler yakıldı. Ölüler yağdı kulelere, çalındı huriler. Kapı önünde yetim kaldı analar. Kanla sildiler alınlarındaki güneşi, sahipsiz kaldı ay ve kardeşler. Kurudu göğüslerde işlenmiş hayat ağacı, yedi veren ölümsüzlük yalnızca bir masal olarak kaldı. Kaldı ateş bağrımızda, yandı küle döndü. Döndü kayıptan vakit, karanlığın ortasında kalan o biz iyiler; evvel ışık olduk sonra laf. Laf sese evrildi, ses kilama. Ve cennet bahçelerinde küle dönen bağırlar tekrar tohuma döndü. Döndü bir devir öteki vakte. Sesler sahibine döndü. Döndü tarih, Dengbêjler Kervanında…
Sırtını Diyarbekir’in siyah beyaz taşına yaslamış, bize bir aşk hikayesi anlatıyor Xalê Seyîdxan. “Keça mela lisan xistiye brahimê file (1)” diye okuyor nakaratı. Daha hikayenin sonu gelmeden araya “bavê faxriya” kilamını atıveriyor. Arada gülümseyerek “elimi kelepçeye vurdunuz” (2) diyor ve kilama kaldığı mahalden devam ediyor. Kara taşlı Diyarbekir konutunun avlusu için bu ses güle konmuş çok tanıdık bir bülbül şakıması, arada bir kaybolmuşsa da yüzyıllardır var olan. Güya kayıp bir vakitte yolculuğa çıkartıyor bizi, halka halka düşüyoruz. Her düşüşümüzde an’a duraklıyor, bir hikayeden başka bir hikayeye geçiyoruz. Dağları, ovaları, yaylaları Xalê Seyîdxan’ın alnındaki koca kanatlı turnalarla geziyor, dere kenarlarında duraklıyor, aşkların gözyaşlarında boğuluyoruz. Boğuluyoruz hayat hikayesinde.
İki yaşındayken evvel anasını, dört yaşında babasını kaybettiğini anlatıyor, kederli yorgun gözleriyle. “Yetim kaldım ve birden kendimi Diyarbakır sokaklarında buldum” diyor. Aslen Karacadağlı olan Xalê Seyîdxan’ın dedesi adam öldürüp yola fikir deşta gewra’da bir köy satın alıp buraya yerleşiyor. Daha sonra dedesinin ere gitmek zorunda kaldığını anlatıyor Xalê Seyîdxan, “Gitti ere ve bir daha da dönmedi dedem.”
Seyidxanê Boyaxçî ve Yıldız Çakar
Dodkî Aşiretinden olduğunu, bu aşiretin Nasirî olan değil Şaoî kolundan olduğundan bahsediyor. Uzun uzun bir Karacadağ hikayesi bizi sarmalıyor. Toprağım benim orası derken çabucak araya “Urfa kapı bağlıdır / Yarim Karacadağlıdır / Kim yarimi sorarsa / Yarim kara kaşlıdır” türküsünü de okuyup gülümsüyor. Gülümsüyor Amed’in dişil ve eril bazalt taşları da. Tarih kulaklarını biraz daha kabartıyor, rölyeflerden, tabletlerden, lahitlerden ve velev kaldırım taşlarından… Ve aşka kaldığı yandan devam ediyor, birleştirdiği parmak uçlarında tomurcuk güle dönerek;
“Eger tu kurmancî tu qedrê xwedê dikî du gavan ji min re vir de werî…” (3)
Daima hayatın iki adım geçmişinden gelmiş Xalê Seyîdxan. Zorluklar içerisinde hayatın bir ucunu bir el üzere tutarak, umuda daima kapıları açık bırakmış. Olur ki tahminen umut da bir gün adım atar diye. Kişilerin acımasızlığını ve kimsesizliğin getirdiği müthiş yalnızlığı anlatırken gözlerini kısıyor, ne yapalım bu da bizim kaderimiz, deyip çocukluk anılarından kesitlere götürüyor bizi. Kışları yalınayak baldır çıplak, öksüz olarak itilip kakıldığı, kapı önüne konulduğu vakitleri güya bir hayalde tekrar yaşıyormuşçasına anlatıyor, öksüzlük yarasının daima kanadığını hissettiriyor. Kabusun gittiğini lakin lanetli ayaklarının hala göğüs kafesinde olduğunu söylüyordu.
Ama öksüzlük ve yalın ayak çocukluk ona o denli bir şeyi veriyor ki bugün bununla hatırlıyoruz onu. Sığındığı akrabalarının yanında yaşadıkları ve hayat koşulları onu daha çok küçük yaşta dengbêj yapmış.
“Ben daha 7 yaşındaydım kilam söylemeye başladım”, derken kederli bir gülümseme ile “Ben 7 yaşımda bülbül oldum” diyordu. Kıtlık, yokluk vakitlerinden geçen Xalê Seyîdxan, bu devirlerden miras olarak aldığı ufak tefek dengbejliğiyle birlikte heybesine koyup geldiği Diyarbakır sokaklarında ayakkabı boyacılığı yaparak hayata tutunmaya çalışır. Hem ayakkabı boyacılığı yapıp hem de kilam söyleyerek yılları devirir. Hemşerileri yalnızca ayakkabılarını boyamak için değil, boyama bahanesiyle ona kilam söylettirmek için ona uğrar. Hem ayakkabı boyayıp hem de kilam söyleyen Xalê Seyîdxan artık Diyerbekir’in bülbülü olmuştur. Onu seven Diyarbakırlı gençler de çocukluğunu anlatırken Xalê Seyîdxan’ın ‘Ben 7 yaşımda bülbül olmuştum’ demesini ağzından kapmış, artık ona “Seyîdxanê Boyaxçi” ya da “Xalê Seyîdxan” değil “Bilbilê Diyarbekir” diye hitap etmişti.
Aslında o “bülbül olmuştum” derken kendisini ve sesini övmek için bunu söylemiyordu. Söylemek istediği şey dertleri, feryat ve figanıydı. Bir çocuk ve genç olarak yaşadıklarının, kendisini figan eden bir bülbüle çevirdiğini söylemişti. Bülbülün altın kafesteki vatan hasretinin feryadı, gül bahçesindeki aşk için öten bülbülün figanı kadar ağır anlatılırdı bize masallar. Xalê Seyîdxan’nın ömrü da kayıp Kürdistan devrinin dengbejlerinden farklı değildi. Yokluk, kimsesizlik, savaşlar, göçler ve sürgünlük her birini farklı bir konuma savururdu. Reşoyê Gopala’dan Keremê Kor’a, Şeroyê Biro’dan Karapetê Xaço’ya, Seyadê Şamê’den Meryem Xan’a, Eyşe Şan’dan daha kacı, vatansızlığın getirdiği bütün ağır hayat koşullarını görerek göçerler bu dünyadan, seslerini miras bırakarak. Her birinin bir ismi vardır Xalê Seyîdxan’nın “bülbülü” üzere. “Teyrê li ser milê qîz û bûka” (4), “Mîrê bilûrê” (5), “Dengzêrê” (6), “Keybanûya bê tac” (7) üzere sembollerle halk arasında bu türlü isimlendirilmiş dengbêjler…
‘SERHAD’IN SOĞUK SUYUNU İÇMİŞİN SESİNE KARŞI NASIL KİLAM SYÖLERİM’
Dengbêjlerin Şahı olarak bilinen Şakiro ile Xalê Seyîdxan’nın birinci buluşması kendisi için bir dönüm noktası olur.
Bir gün ayakkabı boyatmaya gelen üç Bingöllü gencin, kendisine “Haberin var mi? Şakiro burada, Hafız’ın konutunda. Divanına neden sen de gitmiyorsun” lafları üzerine birinci olarak kendine güvenemeyen Xalê Seyidxan şöyle diyor: “Şakir Serhadlıdır, Serhad’ın soğuk suyunu içmişin sesine karşı nasıl kilam söylerim” diyor. Lakin gençler onu zorlayıp bir biçimde Şakiro’nun yanına götürürler. Şakiro’nun kilamı biter bitmez gözler Seyidxan’a döner, artık geri dönüşü yoktur. O da derin bir nefes çekip, bir ananın oğlu için yaktığı ağıt olan “kilama Seîdê Ehmed”i söyler. Önündeki zayıf Seyidxan’a bakan Şakiro, kilamın bitiminde ona dönüp; bu ses nereden çıkıyor, diye hayret ediyor.
Daha sona Mihemedê Hezroyê’nin Kahvehanesinde kent dışından gelen dengbêjlerin divanına mütemadi giden Xalê Seyîdxan, burada birçok dengbêjle tanışma fırsatı buluyor. Ve onlarla bir arada yüzyıllardır kelamın sesle taşınan tarihini bu divanlarda Diyarbekir’in delikli taşlarına üflüyorlar. Tarihin en büyük hafıza taşıyıcılığını yapan dengbêjler kervanından olan Xalê Seyîdxan, bize unutturulmak istenen sesi, kelamı yıllarca kilam söyleyerek devirler arası köprü vazifesini yapar. Metnin icat edildiği bu topraklarda metinden mahrum bırakılan bir halk olarak yasaklara, inkara, zulme, yok olmaya karşı kendi alternatifini oluşturan Kürtler, laflı edebiyatın gücünü kullanarak, yüzyıllarca kilamlar, masalar, hikayeler yoluyla koca bir kayıp vaktin süper lisanını, kültürünü, hayat biçimini günümüze aktarırlar. Kültür taşıyıcılığı yapan dengbêjler anlattıkları her hikayede, söyledikleri her kilamda, bize coğrafyayı, aileyi, savaşı, aşkı, nefreti ve kim olduğumuz gerçeğini gösterirler.
Yarına sesini bırakıp bu dünyaya veda eden Xalê Seyîdxan, hikayesine ara verip kilama kaldığı noktadan devam ediyor. Alnında kanatları geniş turnalar büyük halkalarla kanat çırpıyor. Çırpıyor parmaklarını, sesin en uç noktasında, bir kilam ile tarihe bir sahife açıyor. Açıyor kayıp devrin gülleri ve tarih; Aden bahçelerinin ırmaklarında, bir hikayecilerinin daha ağıtını duyuyor. Aşka yola çıkan Dicle ve Fırat o küçük kasabanın kapısında hasret ile birleşip, bütün dengbêjlere kucak açıyor. Sabra bu toprakların sırını söyleyerek; onlar cennetten geldiler ve geldikleri mekana gittiler…
Dip Not:
(1) İmamın kızı gönlünü Ermeni İbrahime kaptırmış.
(2) Ele kelepçe değil, kelepçeye el vurmak. (Kürtçeden çeviriyle Türkçe bu türlü derler.)
(3) Şayet sen Kurmancsan Allah için bana iki adım beri gel.
(4) Bayanların ve kızların omuzundaki kuş.
(5 )Kavalın Prensi.
(6) Altın sesli.
(7) Taçsız Kraliçe.
Gazete Duvar
