Tarihler 1984’ü gösterdiğinde uydular aracılığıyla elde edilen manzaraların dünyaya aktarılması gitgide yaygınlaşmış durumdadır. Soğuk Savaş’ın ‘gevşemiş’ görünmesi ise tarafların uzayı, istihbarat faaliyetleri için kullanmayacağı manasına gelmez. Hal bu türlü olunca Sovyetler bu tarihte ‘lazer tabancası’ olarak bilinen ve yerçekimsiz ortamda kullanılabilen bir silah geliştirir. Kulağa ucuz bir Hollywood sinemasından bir kesit üzere gelse de bu silahın kozmonotlara verilmesindeki asıl neden ABD’nin istihbarat çalışmalarını engellemektir. Lazer tabancası, yalnızca ‘düşman’ uyduların optik sistemlerine hasar vermek için tasarlanmıştır. Bu 18 cm’lik tabanca küçük bir örnek olsa da, uzayda çekişmenin o tarihte geldiği boyutu bize iyi bir halde anlatıyor.
Kabaca ABD’nin uzayda Sovyet muvaffakiyetini hazmedemeyip işi bir ‘rekabet’ sıkıntısı haline getirmesini bugün ‘uzay yarışı’ olarak ansak da bu ‘yarışın’ başlama vuruşu her iki taraf için de tıpkı maziye sahip değil…
Bilhassa son devirlerinde kendi içerisinde yaşadığı türlü meseleye karşın meydanı boş bırakmamak ismine Sovyetler’in uzayı bir ‘gurur meselesi’ yaptığını belirtmeden kelama başlamayalım. Örneğin Sovyetler, 1978-1991 Intercosmos projesiyle birlikte müttefiki olan ülkelerden kozmonotları uzaya çıkartmaya başlar. Hatta liste yalnızca Varşova Paktı üyeleri ya da Suriye, Afganistan, Hindistan üzere Sovyetler’in diplomatik münasebetlerinin olduğu ülkelerle hudutlu değildir; Fransa, Japonya, İngiltere üzere ABD’nin sıkı dostları da Intercosmos programına dahil olur. Elbette bu program bahsi geçen ülkelerin bilimsel gelişimine katkıda bulunmuştur. Fakat işin diplomatik tarafını ve itibar boyutunu da göz gerisi etmemek gerekiyor.
SOVYETLERİN UZAY MERAKINDA ‘KOZMİZM’ TESİRİ
Sovyetler açısından uzayın bir yarıştan çok daha öte bir yanı olduğunu görmek için daha eskiye gitmemiz gerekiyor. Ekim İhtilali’nden çok daha evvel Rusya’da kimi düşünürler, bilim insanları hatta din adamları uzaya büyük bir merak besliyordu. Güzel, tarih boyunca yıldızlı göklerin ne vakit dönmeye başladığı, ötelerinde neleri gizlediği kimin ilgisini çekmemiştir ki? Fakat Rusya’da bilhassa 19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyıl başlarında süregelen bu merak bugün ‘kozmizm’ olarak bildiğimiz niyetin doğmasıyla ete kemiğe bürünür. Ölümsüzlük, hatta bazılarınca ortaya atılan ölülerin dirilmesi üzere yanları olsa da bu niyet insanların uzayın enginliğini kavraması yolunda bir adımdır. Kozmizmden -doğrudan olmasa da- etkilenen bilim insanlarının yaptığı çalışmalar da uzaya seyahatin tahminen birinci somut adımlarının atılmasına sebep olur.
Bugünün uzay teknolojisinde kullanılan pek çok prosedürün öncüsü olarak Nikolay Tsiolkovski’nin kulübesinde yaptığı bilimsel çalışmaları örnek gösterebiliriz. Onun yalnızca bilimsel keşifleri değil, ‘dünyayı insan için bir beşik olarak gören’ fikri de yıllar boyunca hatırlanır. Tıpkı çocukların kainatı keşfe çıktığı 1975 imali Büyük Uzay Seyahati (Большое космическое путешествие) sinemasında yer alan Samanyolu (Млечный Путь) müziğinin ‘Sanki merdiven basamaklarından uzaklara ve ileriye gerçek yükselerek gitgide çocukluğumuz geride kalacak’ formundaki kelamları üzere.
O devirde yazılan bilim kurgu romanlarında bu mevzuların sıkça işlendiğini görüyoruz. Bolşevik devrimci, bilim insanı ve felsefeci Aleksandr Bogdanov’un 20. yüzyılın birinci yıllarında kaleme aldığı ‘Kızıl Yıldız’ romanı bahse dair en iyi örneklerden biridir. Elbette içinde ‘ölümsüzlüğü arayış’ ve ‘homo deus olma çabası’ net bir biçimde görülse de, hatta kendisi bu uğurda hayatını yitirse de Bogdanov’un yapıtlarındaki temel motivasyon yalnızca ‘sonsuz hayatı bulmak’ değildir. O denli ki Bogdanov romanında Mars’ta yaşayan insansı bir canlı formunun yarattığı ileri seviye komünist toplumu bahis edinir. Bugün hâlâ pek çok komünist tarafından sembol olarak benimsenen Kızıl Yıldız da çok yüksek ihtimalle bu romandaki ‘kızıl gezegen Mars’tan esinlenilerek sahiplenilmiştir. (Ek olarak romanda cinsiyet rollerine yapılan vurgu, onu bu alanda devrinde yazılmış en ilerici yapıtlardan biri yapar.)
‘GÖKLERİ İNCELEDİK, HİÇBİR YARADANA RASTLANMADI…’
Ekim İhtilali’yle birlikte uzaya bakış da devrimci bir hal alır. Periyodun avangart, fütürist sanatkarları da bu periyotta yarattıkları yapıtlarda uzayı sıkça bahis alır. O günlerde şimdi yeni sayılabilecek bir teknoloji olan havacılık da Mayakovski üzere sanatkarlar tarafından coşkuyla karşılanır. O denli ki fütürist şairin kaleme aldığı ‘Uçan Proletarya’ şiirindeki “Gökleri içeriden ve dışarıdan inceledik. Hiçbir allaha ya da meleğe rastlanmadı” dizeleri, Yuri Gagarin’in uzaya çıkışıyla birlikte ortaya çıkan sloganlarda kendine yer edinir.
Bugün birileri Sovyet uzay programını, içi boş, siyasi çıkar için öne sürülmüş olanlarla kıyaslıyor. Yanlışsız, Sovyet uzay programı da bir müddet sonra kimi açılardan dünya çapında süren itibar yarışına kurban olmuş, hayallerin enginliği teknolojik ilerlemede rakipleri geride bırakmayla sınırlanmıştır. Fakat geçtiğimiz yüzyılda uzayın keşfine Sovyetler’in öncülük etmiş olması asla bir tesadüf değildir. Rusya’nın kendi köklerinden gelen akımların yerini bilime bırakmasıyla birlikte doğan ve husus hakkında mürekkep yalamış kaç bilim insanı vardır. Ekim İhtilali ise bu merakın ateşini harlar ve böylelikle bilimin ufku da Marksist niyetle birlikte çok daha farklı lenslere sahip olur. Teknolojik gelişmelerin devrimci fikirle birleşmesi yalnızca bilimsel değil tıpkı vakitte sanatsal olarak yeni bir ufuk açar. Üstelik tesiri bir ülkenin hudutlarıyla da hudutlu kalmaz…
Mesela böylesi bir kültürel ve bilimsel birikimin akabinde Sovyetler’in hayli erken tarihlerden itibaren Dünya dışı akıllı ömür araştırmaları (SETI) için kolları sıvamış olmasına şaşırmalı mıyız? Çağdaş manada bağlantı çalışmaları 1960’lardan itibaren başlarken kullanılan teknik teknikler daha sonraları NASA tarafından da takdir edilip örnek alınır. Yosif Şklovski’nin 1962 yılında yayınladığı “Evren, Hayat ve Akıl” kitabı SSCB dışında da büyük ilgi uyandırır. Bu kitabın Rusça birinci basımında kapak görseli olarak kullanılan fotoğraf de bir o kadar dikkat caziptir. Tıpkı tasarım yaşanılabilir kızıl cüce gezegenleri tasvir ederek Sovyetler Birliği tarafından 1967 yılında bilimkurgu pulları serisinde basılır.
Gelecekte erişilecek komünist toplumun niyeti, ister istemez uzayı da daha cazip kılar. Kapitalist eski sisteme karşı sosyalizm yoluyla erişilmekte olan komünizm yeni düzenken uzay programı bu yeni dünyaya hakikat seyahati mükemmel bir biçimde temsil eder. Sovyet tecrübesi her ne kadar başından sonuna farklı evrelerden geçmiş olsa da çekirdeğinde bu kanıyı taşıyordu. Sovyetler Birliği’nin tarihinin bir kısmında ABD ile yarışa tutuşmuş olması, Sovyet toplumunun yıldızlı yaz gecelerinde gökyüzünü seyre daldığında binlerce yıllık ‘hisleri’ Marksist kanılarla birleştirebilmiş olduğu gerçeğini değiştirmiyor.
Uzayın bizde uyandırdığı bilinmezlik, kaygı ve merak başta bilim insanları olmak üzere hepimizi ortak hislerde buluşturur. Fakat tıpkı dünyanın her köşesinde yıldızların birbirinden farklı biçimlerde görülmesi üzere, farklı vakit dilimlerinde de ‘uzay’ toplumlarda daha farklı hisler uyandırabilir. Bugüne gelindiğinde ise iç karartıcı bir ufukla karşı karşıyayız. Bir yanda kâr hırsına boğulmuş, Apartheid Güney Afrikasının mirası olan bir milyarderin cüzdanına ve paşa keyfine bağlı ‘hayaller’. Başka taraftaysa teknolojik yarışı epey gerilerden takip edenlerin mikro siyasi dünyalarında itibar gereç yapma hedefiyle beden bulan günübirlik fasaryalar…
Tüm bu teknolojik gelişmeler yaşanmadan çok daha öncesinden başlayarak kurulan hayallerde hırsın değil, geniş görüşlülüğün egemenliği Sovyetler’de çok daha farklı bir uzay kültürü oluşturdu. Sovyet uzay programını gerçek manada bedelli kılan ne uzaya birinci gönderilen uydu Sputnik, ne aya gönderilen birinci araç Luna, ne uzaya çıkan birinci insan Yuri Gagarin, ne birinci bayan kozmonot Valentina Tereşkova, ne de farklı bir gezegene gönderilen birinci taşıt olan Venera’dır… Beyhude işlerle uğraşanlarsa ne kadar saçmalarsa saçmalasın asıl pahalı olan Sovyet insanlarının yıldızlı gecelerde göğe baktıklarında kurdukları hayallerdir…
Kaynaklar ve daha ayrıntılı bilgilerin yer aldığı linkler:
https://cosmonaut.blog/tag/soviet-space-program/
https://www.atlasobscura.com/articles/soviet-space-graphics
https://history.nasa.gov/SP-419/s3.11.htm
https://arxiv.org/pdf/1905.03225.pdf
Gazete Duvar