İZMİR – Başta Kürtler olmak üzere etnik, dilsel ve dinî toplulukların, anadilinde eğitim hakkı tartışmaları ülke gündeminde ve dünyada kıymetli bir yer tutuyor. Temsili olmayan milletlere mensup görme engellilerin de en değerli problemlerinden birisi ana lisanda eğitim.
Mardin, Artuklu Üniversitesi’nde birebir vakitte Lingo-Bilişim Uzmanı olan Öğretim Üyesi Ferhat Demiralp, Kürtçe ve Süryanice Braille Alfabesi fikrini, kendisi de görme engelli olan Özel İhtiyaçlı Bireylere Danışmanlık Derneği Lideri Habip Sincar’la birlikte akademinin gündemine taşıdı. Yüksek lisans tezini “Süryanice Lisanında Bir Braille Alfabesi Önerisi: Birleşik Süryanice Braille Alfabesi” konusunda yapan Demiralp, görme engellilerin kendi ana lisanlarında bir alfabeleri olmasına yönelik kapsamlı bir çalışma gerçekleştirdi.
Temsili olmayan milletlere mensup görme ve işitme engellilerin anadilde eğitim hakkının tüm dünya genelinde çok makus bir seviyede olduğunu söyleyen Demiralp, “Bu sorun, Kürtlerden tutun Süryanilere, Lazlara, Bellucilere ve hatta Amerikan yerlileri olan Kızılderililere kadar uzanmaktadır” diyor.
‘KÜRTÇE, SÜRYANİCE VE İNGİLİZCE EĞİTİM VERİYORUZ’
Sizin de yürütücüsü olduğunuz, Özel İhtiyaçlı Bireylere Danışmanlık Derneği’ni kısaca tanıtır mısınız?
Derneğimiz 2018 yılında birinci sefer Şanlıurfa’nın Siverek ilçesinde kuruldu. Ancak 2019 yılında idare şurasının almış olduğu bir kararla derneğin merkezi Antalya’ya taşındı. Şu an tüm faaliyetlerimizi oradan yürütüyoruz.
Ferhat Demiralp Derneğimiz birebir vakitte Manisiz Bileşenler Federasyonu’nun bir üyesidir. Çalışma alanımız, özel ihtiyaca muhtaçlık duyan bireylere eğitim vermek, toplumsal, kültürel, ekonomik, türel ve mesleksel alanlarda istihdam edilmelerine yardımcı olmak, toplumsal hayata ahenkleri ile insan hak ve özgürlüklerinden gerçek manada faydalanabilmelerini sağlamaktır. Engellilere yönelik her türlü ayrımcılığın kalkması, bu cins şahısların hayatta girişken, üretken, verimli ve başarılı bireyler olmalarını sağlamak temel amaçlarımızdan. Velhasıl, engelliliğe yol açan neden ve sonuçları ortadan kaldırmak için çalışmalar yapıyoruz. Engelli beşerlerle toplumsal dayanışmayı artırmak; ruhsal ve bedensel olarak sağlıklı bireyler yetiştirilmesine katkıda bulunmalarını sağlamak ve rehabilitasyonlarını artırmayı amaçlamaktayız.
Dernek olarak görme engellilere yönelik farklı lisanlarda kurslar düzenliyor musunuz?
Derneğimiz, kümeler oluştukça, başta üyeleri olmak üzere akademik gelişim sağlamak isteyen tüm bireylerimize hem Kürtçenin (Kurmancî-Zazakî) diyalektlerini hem de Süryanice ve İngilizce lisan eğitimleri vermektedir. Bu eğitimlerimizi yüz yüze ve online olarak gerçekleştirmekteyiz. Kürtçe eğitim kurslarını, gören gözlere verdiğimiz üzere görmeyen gözlere de veriyoruz. Tıpkı faaliyetleri bağlı bulunduğumuz Manisiz Bileşenler Federasyonu’nda da gerçekleştiriyoruz.
‘BAZILARI TESADÜF, KİMİLERİ İLAHİ İLETİ DİYOR BUNA’
Pekala, temsili olmayan milletlere mensup görme engelliler için bir alfabe yazma fikri nasıl oluştu?
Nasıl tabir etmek gerek bilmiyorum fakat sanırım kimileri tesadüf, kimileriyse ‘ilahi mesaj’ diyor buna. Kanımca kainatta her şey birbirine bağlı ve birbirine karşı bir güç yayarak haberleşiyor. Bu fikir bende, 2015 yılında izlemiş olduğum, “Black” isimli, bir Hint sinemasıyla oluştu diyebilirim. Sinema, Helen Keller’in ömrü ve gayretinden esinlenerek yapılmış bir uyarlama. Görme ve işitme engelli bir kızın, bir öğretmen sayesinde hayata nasıl tutunduğunu işliyor. Daha sonra birebir durumu yaşayan öğretmenine azimle ve hiç usanmadan nasıl öğretmenlik yaptığını bahis alıyor. Şimdi sinemanın tesirindeyken, vazife yaptığım üniversitenin Yaşayan Lisanlar Enstitüsü’ne bağlı Kürt Lisanı ve Kültürü Bölümü’ne master yapmak için müracaatta bulunan görme engelli Habib Sincar ile tesadüfen tanıştık. Kendisi yüzde 100 görme engelli olup Ulusal Eğitim Bakanlığı bünyesinde görme engelliler öğretmeni olarak çalışıyor.
Sorunuza dönecek olursam; bunun bir üniversal bildiri olduğu hissine kapıldım ve Habib Sincar aracılığıyla görme engellilerin dünyasına bir kapı aralamış olduk. Kendimi bu kadar şahane bir dünya içinde bulunca kimi vakit üzüldüm, kimi vakit da neşelendim. Onlarla geçirdiğim her gün, benim için çok şaşırtıcıydı. Düşünün, yüzde 100 görme engelli bir birey, lisan eğitimi için yüksek lisansa başvuruyor ve kabul ediliyor. Ve bunu gören gözlere sahip şahıslarla birebir şartlarda hazırlanmış imtihan sorularını tıpkı müddette cevaplayarak kazanıyor. Kürt Lisanı ve Kültürü alanında tezsiz yüksek lisans programına girmeye hak kazandıktan sonra kendisini bekleyen asıl sorunlar başlıyor.
Bunların en büyüğü de gereç sorunu. Görenler için alfabe ve bol ölçüde gereç vardı. Görmeyenler ise tüm bu gereçlerden yoksundu. İşte Habib Bey’in şahsında görme engellilerin karşılaştığı bu düşünceyi görünce, alternatif düşünmeye başladım. Buna bir tahlil bulunmalıydı. Emsal badireyi yaşayan birisi olarak, master eğitimi için geldiği bu kısımda kahrını lisana getirmek istiyordu. Lakin eksik olan çok şey vardı. Çalışma metodu, bilgi ve doküman eksikliği, her şeyden değerlisi de inanç. Habip Bey’le birlikte, master eğitimi aldığı kısımdaki Kürt lisanının tüm lehçelerini kapsayacak bir görme engelli alfabe muhtaçlığının farkına varmıştık, münasebetiyle birinci tasarım fikri bu formda ortaya çıktı.
‘KİMSE GÜNDEME GETİRMİYOR YA DA LİTERATÜRE ALMAK İSTEMİYORDU’
Kürtçe dışında da temsili olmayan milletlere mensup görme engelliler için önemli manada bir ana lisanı temsiliyetsizliği kelam konusu…
Her ne kadar temsili olmayan milletlerin anadil eğitim sorunu devam etse de dünyada son 20 yılda bu bahiste önemli iyileştirmeler de kaydedildi. BM öncülüğünde birçok devlette tahlil noktasına dahi gelindi. Lakin temsili olmayan milletlere mensup görme ve işitme engellilerin anadilde eğitim hakkı tüm dünyada hala büyük bir sorun. Bu sorun Kürtlerden tutun Süryanilere, Lazlara, Bellucilere ve hatta Amerikan yerlilerine kadar uzanmaktadır. Bu milletlere mensup görme engellilerin eğitimi ne akademik dünyada ne de lisan çalışmaları yapan STK’larda hiç bahse bile mevzu olmamıştır. Kimse temsili olmayan halklara mensup görme ve işitme engelli bireyler için standart bir alfabe oluşturma teşebbüsünde bulunmadı.
‘ZAMAN FAKTÖRÜ ÇOK ÖNEMLİ’
Pekala, bu alfabenin olması kâfi mi? Siz nasıl bir ön çalışma yaptınız?
Hayır, kâfi değil. Bu sorunun tahlilinde, gören gözler için üretilen tüm text tabanlı gereçlerin görmeyen gözler içinde süratle üretilmesi gerekir. Vakit faktörü çok kıymetli ve bunları tek tek yazmak önemli bir sorun. Üniversitede uzman takımında çalışırken, Kürt Lisanı ve Kültürü Bölümü’ne bir teklifte bulunarak, bu cins durumda olan öğrencilerin muhtaçlık duyacakları eğitim malzemelerini üretebileceğimi söz ettim. Süryani Lisanı ve Kültürü Anabilim Dalı’ndaki tez çalışma pozisyonu da bu bağlamda seçmeye karar verdim. Tez danışmanım da bu mevzuda bilimsel çalışmamı destekledi; Süryani Lisanı ve Edebiyatı Derneği Lideri Yusuf Begdaşile ve Dr. Veysel Başçı deneysel saha çalışmama katkıda bulundular. Alışılmış gerek yazılımın geliştirilmesi sürecinde gerekse de Kürtçenin Zazakî diyalekti konusunda katkısı olan Keyifli Can’ı da unutmamak gerekir.
Hem lisan hem de bilişim alanındaki uzmanlığımı kullanarak bu çalışmaları text bazında hazırlamaya başladım. Her iki lisan ve öteki lisanlar için ortak bir bilgi tabanı sistemi yaratarak gereç sorununu süratli bir formda dönüştürebileceğimi biliyordum. Tek yapmam gereken dilbilim ile bilgisayar bilimini birleştirmek, yani Lingo-Bilişim alanında bir yazılım üretmekti. “Viewing Fingers” yani “Gören Parmaklar” ismi altında birinci yazılımı ve bilgi tabanını oluşturmaya başladım. Kısa vakitte oluşturduğum bu program latext tabanlı hangi kitabı içerisine atarsanız atın, bin sayfalık bir içeriği, 1 dakika üzere bir vakit dilimi içerisinde istenilen lisanın alfabesine dönüştürebiliyor. Böylece Habip Bey’in de en çok zorlandığı malzeme konusu çözülmüş oldu. Artık kendi anadilinde yazılan bir şiiri, romanı öyküyü kağıda dökerek parmakları vasıtasıyla görmeye ve okumaya başlamıştı. Kelam konusu “Viewing Fingers” isimli yazılım şimdiden yedi farklı temsili olmayan milletten görme engelli bireylerin lisan sorununu çözecek, gereç üretimine dayanak veriyor. Bunun dışında UNESCO tarafından tanımlanan temsili olan 120 milletin lisanını de destekliyor.
‘GELİŞTİRDİĞİMİZ PROGRAM İLE ALFABE SORUNUNU ORTADAN KALDIRDIK’
Pekala, Kürtçe alfabeye dönecek olursak; lehçe farklılıkları düşünüldüğünde ortak bir Kürtçe Braille Alfabesi geliştirilebilir mi? Örneğin Hewler’deki bir kitabı Amed’deki, Muş’taki bir görme engelli de okuyabilecek mi?
Günümüzde Kürtler, yaşadıkları coğrafyada farklı alfabeleri kullanmaktadırlar, gerçek. Bilindiği üzere tarihi süreç içerisinde de Kürtler birden fazla alfabe kullanmışlardır. Kürt lisanı ve lehçelerinin günümüze kadar gelen birçok yapıtı, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Klasik Kürt edebiyatında şiirler, divanlar, mevlidler, dini ve lirik tekstler üzere birçok eser bu alfabeyle yazılmıştır. Lakin Arap alfabesindeki vokal seslerin alfabede gösterilmesinde önemli problemler var.
Bir kısım Latin alfabesini kullanırken kıymetli bir kısmı da Arap alfabesini kullanmaya devam ediyor. Yani, “Gören gözler birbiriyle anlaşamıyor”. Lakin bizim görmeyen gözler için geliştirdiğimiz alfabede bu türlü bir sorun kelam konusu değil. Bu program alfabe sorununu büsbütün ortadan kaldırmaktadır. Mesela Kürtçe özelinde şöyle diyeyim: Kullanılmış farklı alfabe ve semboller, art planda Celadet Ali Bedirxan’ın alfabesine yani IPA standardına nazaran çevriliyor. Program bu çeviriyi yaparken, Braille Unicode sistemindeki 6 nokta alfabesine dönüşüyor. İşte bu ortak alfabe oluyor. Yani hangi coğrafyada yaşarsanız yaşayın, ister İran, ister Irak, Suriye ya da dünyanın rastgele bir yerinde, geliştirdiğimiz alfabe tüm Kürtlerin gereksinimine yanıt vermektedir. Hatta farklı alfabe karakterleri örneğin, Ermenice, Arapça, Farsça hatta Süryanice alfabe kullansalar bile programımız bunu algılıyor. Ve Celadet Ali Bedirxan’ın alfabesi olan 31 harf temeliyle birlikte Kürtçe’ye ilişkin olmayan ḧ [ħ], ‘ [ʕ], ẍ[ɣ] seslerini de barındıran bir alfabe sistemi üzerine çalışıyor. Aslında Celadet Ali Bedirxan da oluşturduğu yapıtlarını bu sistem üzerine kurmuştur.
Yani özetle şunu diyebiliriz: Alfabe sembol sistemi Latince-Kürtçe olarak temel alınmış olup, Celadet Ali Bedirxan’ın alfabesi, Braille Kürtçe Alfabesi’ne dönüştürülmüştür. Kurmancî lehçesiyle konuşan Türkiye’de büyük çoğunluk olan Kürtler ile Suriye, İran, Irak ve dünyanın öbür yerlerindeki görme engelli Kürtlere bu alfabe tanıtıldığında hepsinin tıpkı alfabe içerisinde birbiriyle rahatlıkla anlaşabileceği deneysel saha çalışmalarımızla kanıtlanmıştır. Bu bulguları, bilim dünyasına akademik bir makale formunda en geç Mayıs ayına kadar kazandırmış olacağız.
Şu ana kadar baskısı yapılmış Kürtçe Braille kitaplar var mı? Varsa görme engelli bireyler bu kitaba nasıl erişiyor?
Baskısı yapılmış rastgele bir Kürtçe Braille kitabı maalesef yok. Fakat Kuzey Irak’ta Kürtçe’nin Sorani diyalektinde birtakım çalışmalar var. Bu çalışmalar da tüm Kürtlerin rahatlıkla kullanabileceği bir alfabe değil, epey sıkıntı. Daha evvelden Braille eğitimi almış öğrenciler üzerinde yapmış olduğumuz deneysel gözlemlerde harfleri çok karıştırdıklarını, okuma suratında düşüşe sebep olduğunu gördük. Maalesef Türkiye, Suriye, İran ve hatta Avrupa’daki öbür görme engelli Kürt öğrencilerin eğitiminde karşılaşılan birçok zorluğu fark ettik.
Fakat deneysel olarak saha çalışmalarında kullandığımız çok hudutlu sayıda kitabımız var. Lakin uygun bir fon yahut hibe takviyesi alabilirsek süratlice Süryanice, Kürtçe (Zazakî ve Kurmancî ) için birçok malzemesi basabiliriz. Yani farklı ülkelerde yaşayan Kürtlerin üretmiş olduğu Arapça, Farsça, Ermenice, Süryanice harflerle yazılmış Kürtçe kontekstli metinleri süratlice Latince-Kürtçe ve akabinde Kürtçe-Braille alfabesine dönüştürebiliyoruz. Bunun için de mevcut basılı kitapların görme engelliler için dönüştürülmesine, kitap muharrirlerinin kendi çalışmalarını sunmasına, yayıncı ve müelliflerin görmeyen gözler için hibede bulunmasına ya da telif haklarından feragat etmesine ve olağan en nihayetinde basım vb. masraflar için derneğimize takviyede bulunmasına muhtaçlığımız var.
Bunun yanı sıra bireyler txt, rtf, doc formatlarındaki metinlerini bize gönderirlerse bunları kendileri için süratlice Braille Alfabesi’ne dönüştürebiliriz. Olağan kendilerinin malzemesi basma imkânları varsa göndereceğimiz belgeleri kendileri de basabilirler.
Karanlık dünyalarda yaktığımız bir fener olarak düşündüğümüz bu çalışmamızı, bütün meyveleriyle birlikte sonuca ulaştırmaya dönük gayretimizi sürdüreceğiz. Bu manada herkesin katkısı bizim için çok bedelli.
Gazete Duvar
