Sanal gerçeklik teknolojilerinin insanlık için ne üzere sonuçlar doğuracağı tartışmaları uzun bir müddettir yapılıyor. Bu tartışmalarda etik manada tedbirler alınması gerektiği savunuluyor. Örneğin yapay zekânın denetim altında tutulması ve hatta hukukun yeni gelişen teknolojiler karşısında içtihat oluşturması gerektiği söyleniyor.
Şimdilerde ise ölen insanların simülasyonu üzere uygulamalarla yakınlarını kaybeden beşerler birkaç saniyelik de olsa ölülerin mimiklerini izleyebiliyor. Bu tuhaf an, yakın gelecekte insanlığı neye hazırlıyor?
Bilimkurgu-fantastik edebiyat müellifi, tıpkı vakitte Kant İdeolojisi üzerinden yürütülen Yapay Zekâ çalışmalarını mevzu edindiği ‘İnsan ve Yapay Zekâ’da Otonomi, Otonominin İnsan Hakları ve Onur kavramlarıyla İlişkisi’ başlıklı yüksek lisans tezini yazan Ayşe Acar’la ideoloji perspektifinden yapay zekâ, sanal gerçeklik üzerine konuştuk.
Toplumsal medya kullanıcıları bugünlerde ‘deep fake’ denilen sanal gerçeklik uygulamalarından birini kullanıyor. Hayatta olmayan insanların fotoğrafları üzerinden yapılan canlandırma bir taraftan ürkütücü bulunuyor bir taraftan cazip. Buna karşın beşerler denemekten alıkoyamıyorlar kendilerini. Neden?
Ürküyorlar zira vefat fenomeninin kendisiyle çelişen bir durum var. Başka tarafta insanın hayatındaki en keskin şey olan mevt fenomenine karşı sanal da olsa bir şey ortaya çıkarıldığı için şaşkınlık var.
2016’da Güney Kore’de çocuğunu kaybetmiş bir bayanın sanal gerçeklik teknolojisi ile çocuğuyla müsabakasını izlemiştik. Sanal gerçeklik hayatımıza girmeye başladı. Daha çok vefat travmalarında, o travmayı tolere etsin diye adım adım ayrılmak üzere sanal gerçeklik üzerinden hayatta olmayan kişinin simüle edilmesi zati var. Başka taraftan vefattan sonra dijital ömür konuşuluyor. Facebook’tan, Gmail, Twitter üzerinden alışkanlıklarımız, ‘siri’ üzere bir asistan tarafından çok iyi biliniyor. Biz olmasak bile alışkanlıklarımız üzerinden istatistik olarak karşılık verebilirler, beğenebilirler yani rastgele reaksiyon verebilirler.
‘HENÜZ OTONOM HALDE DEĞİLLER’
Bu nasıl yapılabiliyor?
Yaşarken verdiğimiz tüm reaksiyonların istatistikleri çıkartılıyor ve bir bellek oluşturuluyor. İnsan yalnızca bellek değildir elbette. Akıl, sezgi, hisler üzere bir sürü yetinin birleşimidir insan. Hasebiyle dijital ortama aktarılan kişi hala o kişi mi? Değil elbette.
Sizi aramadan evvel Siri’ye “Kendimi iyi hissetmiyorum” dedim. “Eşleşen hiçbir yer yok” cevabı geldi. Uygulama “Neyin var?” diye sorma evresine geldiğinde sizce beşerler alışacak mı, kâfi gelecek mi o ses? En nihayetinde sesin, uygulamanın insan olmadığını biliyoruz.
Bir vakit sonra alışılacağı düşünülüyor. Yapay zekâ dünyayı ele geçirecek falan deniliyor lakin aslında aslında o etaptayız. Akıllı telefonları, arama motorlarını kullandığımız tarihten beri yapay zekâyla iç içeyiz. Şimdi onu kodlayan beşerler kelam sahibi. Hasebiyle aslında dolaylı olarak onu kodlayan beşerler bizimle konuşuyor. Mühendisler onlara otonom dese bile biz diyemiyoruz. Yarı otonomlar diyebiliriz. Bağımsız, özerk zekâ değiller şimdi. Otonom hale gelmeleri için onlara sorumluluk verilmesi lazım. Hukuk ve ideoloji açısından da bu bu türlü.
Otonom hale geldiklerinde yasalar da buna nazaran düzenlenmeli mi sizce?
Natürel ki. Bu bahisler Avrupa parlementosunun alt komitelerinde tartışılıyor. Yapay zekâ özne midir, obje midir? Şu anda obje lakin öznelik tartışması gündeme geldiğinde türel tartışmalar o kadar hayati, gerekli olacak ki… Yani bir form yapay zekânın denetimli hale getirilmesi gerekiyor. Lakin şöyle bir sorun var. Teknolojideki gelişmelerin suratına hukukta norm oluşturma suratı yetişemiyor.
’60 YILDA KAZANILAN ALIŞKANLIK BİRKAÇ GÜNDE KAZANILIYOR’
Guy Debord ‘Gösteri Toplumu’nda “İnsanlar babalarından çok yaşadıkları vakte benzerler” diyor. Facebook, Instagram ve hatta Twitter üzere mecralarda beşerler felsefi manada ‘ben’le meşgul olmaktan çok diğerleriyle meşguller. Bu çağın insanı nasıl şekilleniyor?
Biri bizi gözetliyor evet fakat biz de birilerini gözetliyoruz. Çok fazla bildirim alınan bir çağda yaşıyoruz. Kesintisiz bildirim alıyoruz. Dikkat dağınıklığı denilen sorun yalnızca yeni doğan çocuklarla falan alakalı değil. Gmail, Twitter, Instagram… Dikkatimiz daima bölünüyor. Çok fazla zihinsel hareketlilik içindeyiz. Mana yitiminin çok ağır yaşandığı bir çağ. Bir oryantasyon, kıble yitimine uğradık. Weber’in bir lafı vardır ya: Dünyanın büyüsü bozuldu. Yani dünyanın her yerine sızmış olan o büyülü İlah dünyadan alındı; yerine kutsal günlerde, makul yerlere hapsedilen İlah konuldu. İlah mescide, kiliseye, havraya hapsedildi. Seküler dünyanın kalan kısmı bize ilişkin oldu. Bu bir manada iyi bir sonuç lakin öbür taraftan büyünün yerine bir şey koyamamakla ilgili bir sorun yaşıyoruz. Münasebetiyle hiçbir biçimde kendimizi manalı bulmuyoruz. Abartılmış, köklerinden kopartılmış bir gerçeklik dünyasında yaşıyoruz. Bu nerede duracak? Bir öngörüde bulunmak çok sıkıntı. 60 yılda kazanılan bir alışkanlık bir kaç günde kazanılıyor. “Bu çocuk bilgisayar bağımlısı oldu” diyen anne ve babalar bilgisayarın başından kalkmıyor. Pandemi sebebiye dijital çağa daha da sürüklendik. Şikayet ediyoruz fakat 70 yaşındaki beşerler internetten market siparişi vermeyi iki günde öğrendi.
‘TEKNOLOJİK GELİŞMELER SOSYALİZMİ ÖN PLANA ÇIKARTABİLİR’
Pandeminin de tesiriyle disiplinli bir hayata ahenk sağladık. Ama öbür taraftan disiplinli topluma muhtaç sağ popülizmde çatırdamalar başladı. Yakın gelecekte bu bahsettiğimiz teknolojik ilerlemeler hangi ideolojiye yakınlaştırabilir bizi?
Dediğiniz üzere lakin şu da var: Teknoloji aracılığıyla disiplin toplumunun şeffaflaşmanın kelam konusu. Bir taraftan otoriteler sarsılıyor, otoriteler esnemek zorunda kalıyor. Otoritelere açıklama yapmak zorunda bırakılıyorlar. Çok akışkan bir şeyle karşı karşıyayız. Hangi ideoloji ön plana çıkabilir? (Düşünüyor)
Tahminen de şöyle sorabilirim. Zorunluktan ötürü sosyalizme gereksinim olabilir mi?
Bilginin paylaşımı, mülkün paylaşımı… Açık kodlar problemi mülkün paylaşımıdır mesela. Kendi evrimsel sürecinde daha çok sosyalizme ilerleyiş var. Örneğin pandemi boyunca yaşanılan sorunlar, ızdıraplar sıhhat siyasetlerini tekrar gözden geçirmeyi zarurî kıldı.
Mesela dijital paralar devletin işlevini fonksiyonsuz hale getirebilir mi? Çağdaş ulus devletinden parayı çektiğimizde devletin tarifi ne olacak? Paranın devletin elinden alındığı bir dünyada kapitalizm yeni bir biçime mi bürünür yoksa sosyalizme daha da mı yanaşırız? Güya ikincisi üzere duruyor.
Teknolojinin en büyük avantajı şeffaflaşma sorunu. Palavra söylemenin önündeki maniler, hakikati korunaklı hale getiriyor. Hashtag’ler artınca kamuya sorumluluğu olan bireyler, kurumlar açıklama yapmak zorunda kalıyor. Hasebiyle teknoloji aracılığıyla, toplumsal medya aracılığıyla bizim bir ölçü kelam sahibi olduğumuz da ortada.
‘DİSTOPYA ÇOK SATAR, ÜTOPYA SATMIYOR’
Yapay zekâ tartışmaları başta olmak üzere anladığım kadarıyla teknolojik gelişmelerden korkulmaması gerektiğini söylüyorsunuz
Evet. Gelişimin taşı yontarak bıçak yapan beşerle başladığını düşünüyorum. İnsan kendi ötesine geçmek için o bıçağı yapıyor. O bıçağı yaptığımız birinci günden başladı bu kıssa. Dumanlı bağlantıdan toplumsal medyaya geldik. Tarihseldir bu tıp gelişmeler. Biraz bu türlü yapmak lazım sıkıntıya. Her şeyi distopik görmek çok daha kolay. Konuşmamızın başında öteki bir bahis için “Kötü haber çok çabuk yayılır” dediniz ya… Distopya çok satar, ütopya satmıyor. Yeterli habere eğilimimiz yok. Robotların dünyayı ele geçireceğine inanmak daha kolay. Distopyayı daha inandırıcı buluyoruz. Çok ümitli değiliz kendimizden ve gelecekten. Kötücül bakış bir formda daha emniyetli geliyor.
Alan Turing 1950’de bir sabah kalktı, “yapay zekâ diye bir şey yapayım” demedi. Bu türlü olmadı. Yapay zekâ tartışmaları antik Yunan tragedyalarında bile var. Bu bir süreç ve bu sürece katkı sunan birçok insan var. Sakin bir biçimde düşündüğünüzde kahvede erkeklerin bütün günü geçirmesi, bayanların yemeği yaptıktan sonra buluşması, saatlerce muhabbet etmesi ile Twitter’da insanların vakit geçirmeleri çok farklı değil.
‘İLİŞKİLER PORNOGRAFİK YAŞANIYOR, KLASİK AŞK TARİFİ YEŞİLÇAM SİNEMASI ÜZERE ALGILANIYOR’
Son karamsar sorum olsun. Hisler evrimleşebilir mi pekala? Robotları konuşurken biz mekanik hale gelebilir miyiz? Güneşin batışını seyrederken rastgele şey duymayan, sevinci kaybolan, birden fazla şeyi sevmeyen beşerler haline gelebilir miyiz?
Çok uzun vakittir var bu. Bunu bir örnekle anlatmak istiyorum. Siz de etrafınızdan biliyorsunuzdur. Ahlaki yargılarla bu örneği vermediğimin altını çizmek isterim. “Fuck buddy” denilen ve çok uzun vakittir, artarak yaygınlaşan bağ biçimleri var. Çiftler yalnızca seks yapmak için bir ortaya geliyorlar. Yani birbirlerine rastgele yükü olmadan, yalnızca tek bir hedef için bir ortaya geliyorlar.
İki uçtan bakıyorum bu soruna. Birincisi bunu pornografik buluyorum. Pornografi, ‘özsüz görünüş’ demek. Cinsel eğilim değerli değil, iki kişi var, sevişiyorlar, görünüşte güya aşk varmış üzere fakat özünde aşk yok. Gereksinim giderilmesi için kişinin hem kendini hem ötekini araçlaştırdığı, bir manada hürmetin olmadığı bir ilgi. Bir taraftan bu bir tiyatro değil. Zira tiyatro üzere alakalar de var. Sevgi varmış üzere yürütülen ilişkiler… Pornografik olan tahminen de daha dürüst, neyse ne, sevgi yok, bu türlü bir argümanı yok. Bu durumda hangisi tercih edilmeli? Ama soru tahminen de bu değil, mevzumuz bu değil. Sevgi, aşk üzere hisler öznelliği modüller. Bunu olumsuz manada söylemiyorum. Uyanıyorsunuz, o kişi aklınızda. O kadar yoğunki bu his, kendi öznel tecrübenizi içerde karıştırıyorsunuz, bu ben miyim, sevgilim mi? Sizi dolduran, kendi öznel tecrübenizi bile gölgeleyen bir his. O denli bir şeyki bu örneğin; sevişirken, bu benim elim mi, onun eli mi karışır.
Bu mükemmel bir şey değil mi?
Mükemmel ötesi. Bana sorarsanız, bundan daha yüksek bir tecrübe yok dünyada. Klâsik aşk tarifi Yeşilçam sineması üzere algılanıyor. Halbuki şunu söylemek isterim. İnsan seviyesinde yapay zekâya 2030’lı yıllardan sonra gelineceği kestirim ediliyor. O vakit muhtemelen göreceğiz ki, yeni akıl cinsleri ile tanışacağız. Tahminen de çok daha gelişmiş etik ve ahlak anlayışıyla karşılaşabiliriz. Ne yapacağız? Küp formunda lakin akıllı bir varlık. Artık buna ne diyeceğiz, insan mı diyeceğiz, makine mi diyeceğiz? Özsel ayrımım akılsa, küp de akıllı. Özsel ayrımım ne? “İnsan bedeller dünyasına sahip bir varlıktır.” Makineler de o pahalar hissine sahip olacaksa, o vakit ona da insan dememiz gerekir.
Gazete Duvar