Muharrir ve belgesel sinemacı Ümit Kıvanç’ın madencilerin sefaletini anlatırken tanınan bir hit olan “16 Ton” müziği üzerinden insanlık tarihini ironik bir yaklaşımla ele aldığı “16 Ton” belgeseli, 10 yıl sonra tekrar imaliyle yayınlandı. 1,5 yılda hazırlanan ve birinci olarak 2011 yılında yayımlanan “16 Ton”, insanlık tarihini, Fitness Yolunda, Bronz Çağı, Ateşin Bulunuşu, Hakla Bağlantılar Çağı, Yüzde Çağı, Elmas Çağı, Yazının İcadı, Radyo Çağı ve Özgürlük Çağı olmak üzere 9 başlıkla aktarıyor.
Madencilerin ömrünü hem ironik bakış açısı ve üslubuyla aktaran hem de izleyiciyi asıl görmesi gereken yere çok başarılı bir biçimde yönlendiren Ümit Kıvanç’la belgeselini konuştuk.
Ümit Kıvanç “16 Ton” belgeseli, 10 yıl sonra tekrar üretimiyle yayınlandı. Yine üretimde ne çeşit değişiklikler var?
Metinle seslendirmeler birebir. Ortadan geçen vaktin olayları eklenmedi. O içerikle tekrar yaptım. O vakit kullanılabilir kaliteli gereç bulmak bugünkü kadar kolay değildi, benimkiler dışında bulabildiklerim ekseriyetle düşük kaliteli, küçük boyutlarda görsellerdi. Bu küçük görselleri kabul edilebilir halde kullanabilme çabası sinemanın estetiğini biçimledi, sınırladı. İkinci olarak da, motion graphics işinde pek usta sayılmazdım, hem yapıyor hem öğreniyordum. Artık imkânlar, araçlar da kıyas kabul etmeyecek ölçüde gelişti, ben de kendimi geliştirebildim.
Bunu hayatta ürettiğim en değerli eser saydığımdan, eski PAL formatındaki sineması en azından HD formatında, daha gelişmiş animasyonlarla yapmayı hayal edip duruyordum yıllardır. Benden geriye daha kaliteli bir şey kalsın istiyordum. Ve işte, çok sevinçliyim tamamlayabildiğim için.
Sonuç olarak: Kurgu değişik, bir kere. En büyük fark burada. Birincisinde, seyirciye nefes aldırmayacak, başını çevirtmeyecek bir kurgu yapmıştım mahsus. Şimdikinde azıcık ferahlık var. Yeni birçok görsel var. Eskilerinin kimilerinin daha kalitelileri var. Animasyon mantığında değişiklik çok. Genel estetik farkı var. Ses kurgusu değişik. Modülün da bir-iki yeni versiyonu eklendi.
Belgeselde insanlık tarihini “16 Ton” (Sixteen Tons) müziği üzerinden ele alıyorsunuz. Bilmeyenler için belgesele ismini veren “16 Ton” müziğinin özelliğini anlatır mısınız?
İnsanlık tarihini o kesim üzerinden anlatıyorum diyemem de, ironik bir insanlık tarihi özetiyle, hür piyasa denen şeyin gerçekte hiç varolmayıp yanılsamadan ibaret olduğunu ortaya koymaya çalışıyorum. “Madencilik diye bir şey olur mu kardeşim!” problemine altlık hazırlıyorum. Buna paralel olarak da, kelamları prestijiyle 1950’lerde hit olması pek garip bulunabilecek “16 Tons” kesiminin serüvenini aktarıyorum. Bir yandan da, hem sinemanın birçok yerinde geride bu kesimin versiyonları çalıyor hem de birtakım yerlerde şahsen çalan-söyleyenleri izleyebiliyoruz. Kesimin müzik âlemi ve piyasası içindeki macerası da epey farklı kendi başına.
“16 Tons”, country müzisyeni Merle Travis tarafından, madenci jargonundan kelamlar kullanılarak yazılmış, bestelenmiş. Meşhur nakaratında, “16 ton daha yükledin, ne oldu? Bir gün daha yaşlandın, biraz daha borca battın” deniyor. O vakit çalışanları şirkete daima borçlu tutan bir sistem var.
Belgeselin tekrar üretimi, Ümit Kıvanç’ın Vimeo kanalı üzerinden erişime açıldı. Müziğin sizin en sevdiğiniz versiyonu hangisi?
Valla bana sorabileceğiniz en sıkıntı soru bu. O kadar farklı ve kıyaslaması güç versiyonları var ki, biner sefer dinlediğim! Bende şu anda sanırım 50’nin üzerinde versiyonu var, birçok lisanda. Yok, buna karşılık veremeyeceğim, zira sekiz-on versiyon var ki, hangisi aklıma gelse öbürüne haksızlık olacak diye tasa duyuyorum.
Belgesel boyunca ironik bakış açınız ve üslubunuz epeyce ilgi uyandırıyor. Yanlış anlaşılma telaşınız oldu mu hiç?
Olmadı. İroninin bu türlü alenîsi ve yüksek dozlusu da yanlış anlaşılmaz artık herhalde. İroni yaptım, zira daha can acıtıcı olduğunu düşünüyorum. Bahsedilen konu o kadar can acıtıcı ki, izleyen de en azından yerinde kıpırdanmalı yani. Ayrıyeten ironi, anlattığım acımasız durumu aykırısından canlandırabilen bir şekil.
Bir de, adalet-eşitlik çabaları ezberlenmiş kuru, klişe laflarla verilmek zorunda değil. Önemli olacağız diye sıkıcı, boğucu olabiliyoruz. Halbuki, elbette suyunu kaçırmadan, ironiyle, mizahla da pek ağır sıkıntılar ortaya konabilir. Kıymetli olan iletebilmek, aktarabilmek.
16 Ton, büyük ölçüde, fotoğraf, fotoğraf, desen ve gravürlerin hareketlendirilmesiyle yapılmış bir “masa başı” sineması. Özgün hareketli imajlar de içeriyor; fakat az. Arkasında da, uzun ve detaylı bir araştırma var. ‘DUYGU SÖMÜRÜSÜ, YALNIZCA YAPILAN İŞLERİN SANATSAL BEDELİNİ DÜŞÜRÜR’
Madenlerde çalıştırılan fakir çocuklarla ilgili imajlar sahiden çok sarsıcı… Bu çeşit mevzular genelde his sömürüsüne çok açıktır ve maalesef arabesk bir yaklaşımla sunulunca seyircinin daha çok yakalanacağı üzere yanlış bir inanç vardır. Siz hem çarpıcı bahisleri tüm çıplaklığıyla veriyorsunuz hem de asıl görmesi gereken yere izleyiciyi çok başarılı bir halde yönlendiriyorsunuz. Siz de bilhassa Türkiye’de belgesel üretimlerde bu tıp bir sorun olduğunu düşünüyor musunuz? Bu bahiste neler söylemek istersiniz?
“Çocuk resmi” elbette sanatın bulaştığı her işte büyük sıkıntı. Siyaset de her şeyin sömürüsüne açık alan. His sömürüsüyle rastgele bir işte rastgele bir manalı sonuç elde edildiğine ben şahit olmadım. Yalnızca yapılan işlerin sanatsal kıymetini düşürür o. Büyük konuşmayayım, ancak yaptığım rastgele bir sinemada his sömürüsü denecek bir şey bulunursa utanırım; bu lakin gaflet yahut yanlışlık sonucu olabilir.
Madende çalıştırılan küçüklere gelince… Kapitalizmin dehşetini onlardan daha iyi anlatabilecek figür var mı? Hür piyasanın nasıl bir palavra olduğunu zihinlere daha iyi kazıyacak imaj var mı? Hem ben onları his sömürüsü yoluna sapmadan, ironiden işte tam da burada yararlanarak, olabildiğince objektif gerçeklik olarak gösterebildiğimi umuyorum. (O fotoğrafların birçoklarını çeken Lewis Wickes Hine’a hürmetlerimizi yollayalım buradan da.)
“Türkiye’deki belgeseller” diye genelleyemeyiz, zira çok farklı yaklaşımlarla, çok farklı biçimlerde belgeseller yapılıyor artık. Ancak bir vakte kadar belgesel der demez anlaşılan, öğretici, asık hızla izlemek zorunda olduğunuz, kendi de asık hızlı bir belgesel tipi de varlığını sürdürüyor gerçekten. Birçok sorun üzere, bu his sömürüsü problemi de ortadan kalkmış değil. Yeniden de geçmişe nazaran bunun seyirciye de daha çok battığını, belgeselcilerin de bu yola çok daha az saptıklarını düşünüyorum.
“Fitness sanayii”nin ABD’de ulaştığı hacim, 17 ile 24 milyar dolar ortasında varsayım ediliyor. Fitness işlerinde 500 binden fazla insan çalışıyor. Rejim ve kilo ver(dir)me “sanayii” daha büyük: hacmi 40 milyar dolar civarında. Dünyadaki en fakir yaklaşık 630 milyon insanın kişi başına yıllık geliri bir iPhone almaya yetmiyor. “İnsan irade sahibi özgür bir yaratıktı. Kimin nasıl öleceğine şahsen karar vermeliydi. Bu maksatla içinden bir kümesi ayırıp onlara ‘ötekiler’ dedi.” Belgeselinizin birinci kısmında işlediğiniz “öteki” kavramı ve “ötekileri” yok etme kültürü günümüze nasıl evrildi? Siz kendinizi “öteki” olarak görüyor musunuz?
Bir bakıma evet. Lakin bu, nasıl desem, tabir yerindeyse, azıcık seçkince bir ötekilik. Zira siyasi tercihlerim, dünya görüşüm, adalet-eşitlik bedellerim, haksızlığa karşı çıkmaya, mültecileri kollamaya çalışmam, HDP’ye oy vermem… Yani benim seçimlerim sonucu oluşan bir ötekilik. Yoksa, doğuştan Türk, Sünni ve erkeğim. Hasebiyle, bu ülkenin geçerli hiyerarşisine nazaran en üstte yer alabilirim, sesimi çıkarmadığımda. Bu yüzden, eşcinsel bir Alevi ya da solcu bir Ermeni ile kıyaslandığımda kendime ötekiyim demem çok ayıp olur. Rastgele bir Alevi yahut Ermeni’yle kıyaslandığımda da demem ayıp olur. Neyse ki bana misal pozisyondaki pek çok insan, kendi vaziyetine bakmadan, kimse ötekileştirilmesin diye uğraşabiliyor.
‘KEŞİFLER ÇAĞI, İNSANLIK TARİHİNDEKİ EN MUAZZAM KIYICILIĞIN GÖRÜLDÜĞÜ ZAMAN’
Belgeselinizden resmi tarihin dışına çıkarak, örneğin okullarda “büyük kaşif” olarak övgü dolu sözlerle öğretilen Kristof Kolomb üzere isimlerin nasıl ırkçı ve emperyalist telaffuzlarda bulunduğunu da öğreniyoruz. Hatta Kolomb motivasyonunu, maceraperestlikten değil, yeni altın kaynakları bulmakla sağlıyor. Bunlardan habersiz birçok kişiyi heyecanlandıran “coğrafi keşifler” size ne hissettiriyor?
Şu meşhur “Keşifler Çağı”, insanlık tarihindeki en muazzam kıyıcılığın görüldüğü vakit. Tıpkı vakitte, birilerinin topraklarını gasp edip, ahaliyi esir edip, vahim azap ve cezalarla, zorla çalıştırmanın kurumlaştığı, güçlünün kendinde buna hak görüp bir çağdaş kölecilik rejimine hayat verdiği periyot. Ayrıyeten muazzam bir soygun periyodu. Onca altın… Kapitalizm özgür piyasa ile değil, kölecilik ve soygunculukla serpilip yerleşti. Açıkçası, İspanyollara ve Portekizlilere Flamenkoydu, fadoydu diye duyulan sempati bende yoktur. Koca milletleri damgalamak yanlış doğal, fakat lafları geçtiğinde aklıma feci işler yapmış katiller geliyor. O katillerin heykelleri hâlâ bu ülkelerde her yerde.
Edward Bernays, bayanlara “erkeklerle eşit olun, sigara için” diye seslendi. Bu sırada sigara şirketine danışmanlık yaptığı bilinmiyordu. Halkla alakalar çağındaydık. Dünya emperyalist ülkeler tarafından “keşfedilmiş” ya da sömürge vs. olarak paylaşılmış durumda… Burjuvazinin gelişimi ve bunun karşısında yürütülen çabanın geleceği hakkında neler söylersiniz?
Şu anda insanlık yeni bir evreye hakikat gidiyor. Bildiğimiz manada burjuvazinin de, özgür piyasa argümanlarının da, emekçi sınıflarının da dönüşeceği, çok daha büyük ve mutlak eşitsizliklerin eşitlik talebini fiilen anlamsızlaştıracağı bir gelecek pekâlâ somut tehlike olarak karşımızda. Halbuki çok adil ve eşitlikçi bir sistem için gereken altyapısal şartlar artık var. Herkese yetecek yiyecek üretilebiliyor. İnsanlığın bütün bilgisine iki tıkla ulaşabildiğimiz bir küresel düzenek var.
Zenginliğe el koyanın gerçekte giderek küçülen bir azınlık olduğu sorun edilmeye başlanıyor yavaş yavaş. Ayrıyeten, dünyanın her yerinde beşerler eşit haklar ve hakikat dürüst yurttaşlık talep ederek sokaklara dökülüyorlar. İki zıt istikamette iki dinamik var. Sonucu gayret belirleyecek. Lakin bugüne kadarki lafızlarla yürütülemeyecek artık bu uğraş.
”GEREKSİZ NÜFUS’ DİYE BİR SIKINTIYLA UĞRAŞACAĞIZ YAKIN GELECEKTE’
Kölelik yasal olarak kalkmış olsa da ırkçı ve sınıfsal ayrım hala çağımızın önemli bir sorunu… İktidarlar bu cins telaffuzları yasaklasa da, şahsen tekrar bu sistemlerle ayrımın devam ettiğini görüyoruz. Sizce yönetenlerin bu cins sömürü düzeneklerinden vazgeçmesi mümkün mü?
Yönetenler, yöneten olarak kaldıkları sürece her şeyden vazgeçip yerine öteki şey koyabilirler. Kutsal bir şey yok. Sonlar er geç kalkacak yahut diğer ölçütlere nazaran çizilecek. Şu andaki gidişata bakılırsa, egemenlerin birinci problemi, insan nüfusunu azaltmak yahut bir kısmını toplum dışı, sistem dışı kılmak olacak. “Gereksiz nüfus” diye bir sıkıntıyla uğraşacağız yakın gelecekte. Tahminen muteber toplumla gereksizlerin yaşadıkları yerler ayrışacak, tahminen basbayağı katliamlar olacak. Öteki türlü olabilmesi için altüst oluşlar, devrimsel değişiklikler lazım.
ABD’de siyahların eşitlik uğraşının sembol kişiliklerinden Rosa Parks’ın 1955’te, bir beyaz otursun diye yerinden kaldırılmayı reddederek başlattığı meşhur “otobüs boykotu”, siyahlara yürek aşıladı. Madencilik tarihi, birebir vakitte çalışanların hak ve sendikal gayret tarihi açısından da epey değerli… Bilhassa madencileri, personel sınıfı gayretinin “mihenk taşı” haline getirmesinin sebepleri nedir?
Madenciler, gün uzunluğu tehlikelerle dolu karanlıkta muazzam emek harcayan ve sonunda çıkardıkları kömür ölçüsüne nazaran para alan çalışanlardı. Ürettikleriyle bağları doğrudandı. Savaşa sürülmüş üzereydiler. Çok net bir aykırılıktı onların işverenlerle bağlantısı. Yabancılaşmayla sulanacak üzere değildi. Personel sınıfının gayretinin tavsamasında en büyük etken, bantlı seri üretim sistemleriyle, emekçilerin yaptıkları işin eserle bağlantısını göremez hale getirilmeleridir. Emekçi kendi kıymetinin farkında olamıyor haliyle, bitmiş eseri kendisinin yaptığı şey olarak göremeyince. Madencilerde bu perdelemeyi ve yanılsamayı yaratacak bir dolayım olamıyor haliyle. Bu yüzden en militan sendika mücadelecileri, madencilerin yarı-köylü olarak tutulamadığı her yerde madencilerden çıktı.
‘İNSANLAR MADENE İNMEYE MECBUR BIRAKILIYOR’
Burada Zonguldak’a değinmesek olmaz. Doğal olarak Türkiye maden tarihini anlatırken Zonguldak çok kıymetli bir kısmı kapsıyor. Patron propagandasının bilakis elbette çalışanlar mecbur bırakıldıkları için bu madenlere iniyorlar ve hayatları kıymetine çalışıyorlar. Zonguldak’ta da madencinin eşini rehin tutmaya varan, çalışma zorunlulukları dayatılıyor. Bir mühlet sonra da bu durum, iş ilanlarına gereksinimin onlarca katı insanın başvurmasına dönüşüyor. Bu dönüşümün en büyük sebebi olarak neyi görüyorsunuz?
Çok kolay bunun sebebi. İşte, sinemada de göstermeye çalışıyorum, beşerler mecbur bırakılıyor. Bir yörede öbür her türlü çalışma imkânını yok ediyor, insanları şayet inançlı bir aylık gelir istiyorlarsa madene inmeye mahkûm ediyorsunuz. Biz kazanın üstüne, ölen çalışanlardan birinin konutuna gittiğimizde, ölen emekçinin amcası, gazeteci kümesini toplayıp, “Kendi akrabalarını madene alıyorlar, bizim oğlanları almıyorlar, yazın bunu” diye yakınmıştı.
Evvel büyük katliamlarla çalışanları durduramayan Rockefeller’in “halkla ilişkiler”in keşfiyle siyasetini değiştirdiğini görüyoruz. Aldığı dayanakla emekçilerle yemek yemek, aileleriyle sohbet etmek, çocukların saçını okşamak üzere bir siyasete evriliyor. Maalesef Türkiye’de Soma üzere bir katliam yaşandı ve Soma’da madencilerin tekmelendiğini de, Cumhurbaşkanı’nın maden faciası ile ilgili “Bunlar olağan şeylerdir” dediğini de, eşi Emine Erdoğan’ın faciada hayatını yitiren aileleri ziyaret edip sıkıntı dinlediğini de gördük. Birçok şey hiç değişmiyor sanırım değil mi?
“Fıtratında var” dedi Cumhurbaşkanı. Daha evvel de, “Ayaklar baş mı olsun?” diye çıkışmıştı, ne sebepleydi, unutmuşum, tekrar çalışanlarla ilgili bir konuydu. Onun ve Türkiye’de İslâmcılık, dindarlık şemsiyesi altında konuşan ezcümle siyasetçinin kararlı eşitlik düşmanları olduğunu düşünüyorum. Cumhurbaşkanı eşinin madenci ailelerini ziyaret etmesinde yanlışlık yok elbette. Yanlışlık sorunun kökünde. Bizim için ölmelerini umursamayarak insanları kapısında “selametle” yazan, vardiya bitiminde “geçmiş olsun” denen bir yere yollayabilmemiz ve bunu olağan bulmamızda.
Belgeselde 16 Ton’u Kızılordu Korosu’ndan da dinliyoruz. Dünya maden tarihini incelerken sizin en rahatsız olduğunuz mevzu neydi?
Bu kadar fecî, aleni adaletsizliğin, dehşetin, insanları vefata yollamanın en beklemeyeceğiniz insanlarca bile böylesine doğal karşılanır oluşu.
‘TEK ÖNEMLİ ZORLUK, TÜRKİYE’YE DAİR BİLGİLERİN EKSİK, ÇELİŞİK VE GÜVENİLMEZ OLUŞUYDU’
Belgesel imal sürecinde ne çeşit zorluklarla karşılaştınız?
Bir buçuk yıla yayılan araştırma, bilgi tasnifi, ayıklaması, toparlaması üzere, belgeselciliğin tipik meselelerine ilaveten, bu kadar çok görsel materyalin bulunması, düzeltilmesi, işlenmesi, sinemaya konacak hale getirilmesi kolay değildi elbet. Muazzam Photoshop işi. Animasyon ve motion graphics aslında bazen tam meczup işi olabiliyor. Motion’la günlerce uğraşıp sinemanın yalnız bir dakikasını yapmış olduğunuzu görebiliyorsunuz. Her şeyi tek başıma yaptığım için dış kaynaklı zorluk yaşamadım. İngilizce çeviri için de Nazım (Dikbaş) ve Richard’la (Hamer) çok uyumlu ve zevkli çalıştık, orada da sorun olmadı. Yani hammaliye ve iş zorluğu çoktu, lakin zevkliydi de. Tek önemli zorluk, Türkiye’ye dair dataların eksik, çelişik, güvenilmez oluşuydu.
Tekrar üretimde 16 Ton müziğinin yeni versiyonları eklendiği için belgeselin ses kurgusu yine yapıldı. Metin ve seslendirmenin değişmediği yeni versiyonda animasyonlar ve görsel gereçler yenilendi. Belgeselin akabinde olumlu ve olumsuz manada nasıl reaksiyonlar aldınız?
Bu yeni versiyonla ilgili şimdi yalnızca birtakım tebrikler aldım. Tenkitler şimdi gelmedi. Eskisi çok yerde gösterilmişti, onunla ilgili deneyimim daha çok. En yaygın ve şaşırtan reaksiyon, çabucak her gösterimde karşıma çıkan bir tutum, solcu kimi seyircilerden gelen itirazdı. Ben, “Madencilik diye bir şey olmaz, kardeşim” diyorum ya, her gösterimde kesinlikle biri kalkar, “İşçi sınıfının en militan, en mücadeleci kesiti madencilerdir, onlar yüreklidir, kararlıdır, cesurdur” yollu şeyler söyleyip, madenlerdeki facialar yalnızca özelleştirmeden kaynaklanıyormuş üzere konuşur, madenciliğin natürel devam etmesi gerektiğini savunurdu. Ben basitçe şunları sorardım: “Biz iniyor muyuz madene? O obje vilayetle çıkarılacaksa, oraya inenler nasıl seçiliyor? Mecbur olmasa iner mi madenci oraya? Daha iyi, inançlı işi olsa, çoluğunu çocuğunu geçindirebileceği öbür imkânı olsa iner mi?” Biz, maden çıkarılsın, madencilik yapılsın, sanayi, ilerleme, şu bu derken, o madene kendimizin inmeyeceğini baştan bilerek konuşuyoruz. Buna hakkımız yok. Bunu anlatmak çok güç ve moral bozucu olabiliyor.
Maden bölgelerinde özel gösterimleriniz oldu mu? Madencilerin izledikten sonra size söylediklerini bilhassa merak ediyorum.
Bu da çok değişiktir. Sinemanın birinci versiyonu 2011’de ortaya çıktı. Ta altı sene sonra, 2017’de birinci kez Zonguldak’a davet edildim. Zonguldak Kültür ve Eğitim Vakfı (ZOKEV) ile Eğitim-Sen Zonguldak Şubesi’nin ortak faaliyetiydi. (Bu vesileyle Üzeyir Bey’e buradan selamımı göndereyim.) Makine Mühendisleri Odası salonunda bir gösterim ve söyleşi yaptık. Hoş oldu. Bunun dışında, Zonguldak’ta ya da madencilerin bulunduğu rastgele bir yerde rastgele bir gösterim falan olmadı. Ne oda ne sendika ne dernek…
Gazete Duvar
