Ayasofya’nın dünyaca ünlü mozaikleri, yalnızca Yunan Ortodoksluğu açısından değil, tıpkı devranda Bizans Medeniyeti ve Helenizm açısından da paha biçilemez yapıtlardır. Katedralin içindeki hagiografi (azizlerin ömrünü anlatan görseller) nitelikli mozaiklerin, Ayasofya’nın 1935’te müzeye çevrilmesinden evvel, bir Amerikalı tarafından restore edilmiş olduğu ise fazla bilinmez. Amerika’da akademisyen, amatör arkeolog ve restorasyon eksperi olan Whittemore, Ayasofya’yı süsleyen Bizans mozaiklerinin restorasyonundan sorumlu olan kişidir. (Fotoğraf: John Komnenos, Eirene, Alexios mozaiği, 13. yüzyıl)
Nefes kesen mozaikler, yapının 1500 yıllık tarihi boyunca birden fazla kere gün ışığına çıkarılıp yine gizlendiyse de bugünkü mevcut görünümlerini büyük ölçüde Whittemore’a borçludurlar. 1930’da Bizans Enstitüsü’nü kuran Whittemore, 1931’de Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Kemal Atatürk’ten aldığı olurla, Ayasofya’nın müzeye çevrilmesi kararından 4 yıl evvel, mozaikleri gün ışığına çıkarma hizmetini üstlenmiştir. (Fotoğraf: Whittemore’un ekibi Ayasofya’nın mozaikleri ve ikonalarının restorasyonunu yaparken)
Tarihi Bizans mozaiklerini güçlükle ve sabırla restore etme işi 1932’de başlamış ve yapının müze olarak açılmasından sonraki süreç de dahil olmak üzere, 18 yıl boyunca devam etmiştir.
2 Ocak 1871’de doğan Whittemore, emlak ve borsa simsarı Joseph Whittemore ve Elizabeth St. Clair Whittemore’un tek çocuğuydu. Boston’daki Tufts Koleji’nin kurucularından olan dedesi Papaz Thomas Whittemore ile tıpkı ismi taşıyordu.
Whittemore, 1889’da Tufts Koleji’ne başladı ve 1894’te İngiliz Edebiyatı lisans kısmından mezun olarak, Tufts İngilizce Bölümü’nde işe başladı. Şık sanatlar eğitimi almak üzere Harvard’ın fen edebiyat fakültesinin lisansüstü programına kaydoldu. 1900’lerin başında Tufts Koleji’nin ders programına sanat, tarih ve antik medeniyetlerin kültürleri derslerini ekledi.
Whittemore, Harvard’daki eğitimini tamamlamamış olmasına karşın antik kültürlere olan ilgisi giderek arttı. Birkaç sefer Avrupa seyahati yapıp 1908’de Sorbonne’da mimarlık çalıştı. Avrupa’da İngiltere, İtalya, Rusya, Bulgaristan ve Almanya’yı dolaştı. Kimi akademisyenler Whittemore’un, o devirde Boston Şık Sanatlar’da çalışan Bizans hayranı Matthew S. Prichard’ın etkilendiğini düşünür. (Fotoğraf: Altı kanatlı melek, “seraphim”, 9. yüzyıl)
1908’de, Columbia Üniversitesi’ne antik Mısır ve Yunan dersi vermek üzere davet edildi. 1910 baharında Boston Hoş Sanatlar Fakültesi’nin Mısır Bölümü’nde ders verdi. 1911’de İngilizlerin kurduğu Mısır Keşif Cemiyeti’ne Amerika temsilcisi olarak kabul edildi ve devam eden kazılara yardımcı olmak üzere Mısır’a gitti. Bu vazifesi Tufts Koleji’nden istifa etmesini gerektirmişti.
1927’de New York Üniversitesi’ne, doçent unvanıyla Bizans sanatı dersleri vermek üzere davet edildiğinde akademik hayata geri döndü ve 1930’a kadar bu vazifesini sürdürüp Bizans Enstitüsü’nü kurdu. 1931’de Ayasofya’daki aziz sahnelerini içeren mozaiklerin restore edilmesi için Mustafa Kemal Atatürk ile itilaf yaptı ve bu girişim yalnızca Bizans medeniyeti açısından değil, dünya medeniyeti açısından da gerçekleştirilen en kıymetli restorasyon çalışmalarından biri haline geldi. (Fotoğraf: Justinian, İsa, Meryem ve Constantine, 10. yüzyıl mozaiği)
Bu girişimle ilgili şöyle diyordu: “Ben onunla [Atatürk ile] konuştuğumda Ayasofya bir camiydi. Sonraki sabah camiye gittiğimde, kapının üzerinde Atatürk’ün kendi el metniyle yazdığı bir notla karşılaştım. Notta, ‘Bu müze tamir için kapatılmıştır’ yazıyordu.”
Whittemore’un bu paha biçilemez çalışması yalnızca akademik etraflarda değil, Amerikan hükümetinde de hayranlık uyandırdı. 1934’te Harvard Üniversitesi, Fogg Sanat Müzesi’nin Bizans nümizmatikleri kısmında bir yıllığına onu görevlendirdi. Tıpkı yılın eylül ayında Sofya’da düzenlenen Bizans Konferansı’na, ABD Lideri Franklin D. Roosevelt’in görevlendirmesiyle Amerika temsilcisi olarak katıldı. 1942’de New York Times, Ayasofya Müzesi’nin Bizans mozaikleri restorasyonu işine dokuz yıldır devam eden Whittemore’un yine İstanbul’a döndüğünü duyurmuştu. 8 Haziran 1950’de ölen Whittemore’un kurucusu olduğu Bizans Enstitüsü’nün arşivi, 1953’te Dumbarton Oaks Hagiografi Veritabanı’na teslim edildi. (Fotoğraf: Whittemore Ayasofya’da)
Kaynak: https://usa.greekreporter.com/2020/07/14/the-american-who-restored-hagia-sophias-ancient-mosaics-to-their-former-glory/ Muharrir: Philip Chrysopoulos / Çeviri: Melishan Devrim
Gazete Duvar
