Jasmina Panovska-Griffiths
İngiltere hükümetinin salgınla ilgili karantina önlemlerini kaldırmaya başlamasından itibaren çok süratli hareket etmenin korona virüsünün tekrar yayılmaya başlamasına yol açacağı cihetinde birçok ihtar yapıldı. Ve o vakitten beridir, devletteki ‘R’ sayısının -hastalığın bulaşma nispetini gösteren kilit bir ölçüt- kritik 1 eşiğinin üzerine çıktığını gösteren ve vaka sayılarının tekrar yükselmeye başladığı manasına gelen raporlar mevcut.
Son datalar, güneybatı İngiltere’de R sayısının 1.1’e kadar yükselebileceğini, İngiltere’de yekun bulaşma nispetinin bir evvelki hafta 0.8 ile 0.9 arasında olduğunu ve 0.8 ile 1 aralığına yükselebileceğini ortaya koyuyor. R sayısındaki bu artış, devletin Covid-19’un 2. dalgasına hakikat ilerlediğinin bir işareti olabilir mi? Gerçekler bundan daha da karmaşık.
‘R’ SAYISI TÜM GERÇEĞİ GÖSTERMİYOR
İngiltere’de Covid-19’un yayılımını izlemek için bir ölçüt olarak kullanılan ve temel üreme sayısını gösteren ‘R’ hakkında birçok şey işitmiş olabilirsiniz. Bu sayı, marazı bulaştıran her insanın bu virüsü bulaştıracağı ortalama kişi sayısını temsil eder ve virüsün nüfus içerisindeki bulaşma orantısını gösterir.
R sayısı 1’in üzerine çıktığında şayet harekete geçilmezse yeni vakaların sayısı katlanarak artmaya başlayacaktır ve bu durumda bağışıklığı olmayan bir nüfus içerisinde virüs süratle yayılabilir. Salgının birinci günlerinde gerçekleşen şey buydu. R sayısı 1’in altında olduğunda, her hasta ortalama olarak bir kimseden daha az bireye virüsü bulaştırır; bu da git gide daha az insanın virüsten etkileneceğini ve neticede salgının yok olacağını gösterir.
İngiltere’deki salgının başlangıcında, farklı çalışmalar İngiltere’deki R bedelinin 2.4 yahut 2.6, yaklaşık 3 yahut 3 ile 4 arasında olduğunu kestirim ediyordu. 3 olan bir R bedeli, her enfekte olan kişinin üç kişiyi daha enfekte edeceğini gösterir; yani bu yüzden şayet 100 kişi virüse yakalanmışsa, büyük olasılıkla 300 kişi daha enfekte olacak ve bu şahıslar de gayri 900 bireye marazı bulaştıracaktır.
Öte yandan, yerleri karşılaştırırken, tek başına R bedeli size neler olup bittiğiyle ilgili fotoğrafın tamamını sunmaz. Örneğin, R bir nahiyede başkasından daha küçükse ancak başlangıçta daha fazla insan illete yakalanmışsa, yeni enfeksiyonların sayısı daha yüksek olabilir. 150 kişinin illete yakalandığı bir toplulukta R pahası 2.5 iken 375 ikincil enfeksiyona neden olacak ve bu da sayının 3 olduğu bir evvelki örnekten daha fazla, yani 938 yeni vaka üretecektir.
DALGALANMALAR VE BELİRSİZLİKLER MEVCUT
Karantina önlemleri ve marazların hava yoluyla yayılmasına yol açan toplumsal temasın azalması sonucunda, İngiltere’de yeni Covid-19 vakalarının sayısında düşüş gerçekleşti ve R sayısı 1’in altına indirildi. Ne var ki bir salgın ilerledikçe ve vaka sayısı azalmaya başladıkça, R sayısı büyük dalgalanmalar ve belirsizlikler sergileyebilir.
Bilhassa de vaka sayısı düşük seviyelere indiğinde ya da devlet umumunda bulaşıcılık orantısı değerli ölçüde değiştiğinde, R sayısıyla ilgili kestirimler ziyadesiyle dalgalanabilir ve binaenaleyh neler olduğunu gösterebilmenin daha az sağlıklı bir yolu haline gelir.
Bu durumda, R sayısının münhasıran makul nahiyelerde tekrar 1’in üzerine çıkmış olabileceği istikametindeki haberlerin, mevcut halk sıhhati tedbirlerinin hiçbir işe yaramadığı yahut illetin geri gelmek üzere olduğu mealine gelmesi gerekmez. Bu, sırf bildirilen R kıymetinde dalgalanmalar yaşandığı yahut mahallî bir yerde enfeksiyon sayısının biraz artmış olduğu manasına da gelebilir.
Daha da kıymetlisi, R sayısı düzenlemeler ya da topluluklar genelindeki ortalamayı temsil ettiği için, mahallî enfeksiyon kümelerini ıskalayabilir. ‘K sayısı’ diye isimlendirilen öteki bir ölçek, bu tıp lokal topluluklarda bir illetin yayılışının ne nispette olduğunu söz edebilir.
Daha düşük bir K bedeli, potansiyel olarak birçok kişinin sadece bir yahut birkaç başlangıç vakasından marazı kaptığı harika yayılma vakaları olduğunu, daha az sayıdaki kişiden daha fazla kişiye bulaştırma hadisesinin yaşandığını gösterebilir. Bu durum lokal olarak R sayısını artırabilir ama marazın bulaşıcılığının umumî olarak arttığını göstermeyebilir. Ayrıyeten, bugün bildirilen kıymetlerin birçok defa en az bir hafta evvel gerçekleşen olguların bir göstergesi olduğunu da unutmamalıyız.
DAHA FAZLA OLGUYA MUHTAÇLIK VAR
Birinci incelemeler Covid-19 salgınının düşük bir K pahasına sahip olabileceğini ve marazın kendine mahsus bir harika yayılma potansiyeline sahip olabileceğini düşündürüyor. Bunun İngiltere özelinde nasıl uygulanabileceğini araştırmak için daha fazla çalışma gerekirken, bu sonuçlar bize virüsün R sayısının yanı sıra, mahsusen de daha fazla lokal salgınlar ortaya çıktıkça yayılmaya ait öteki tedbirlerin dikkate alınmasının ne kadar da değerli olduğunu hatırlatıyor. Bunlar arasında ulusal ve mahallî seviyedeki vaka sayısı, hastaneye yatışlar, vefatlar ve K sayısı bölge alıyor.
Çok kritik biçimde, R bedelinin farklı noktalarda ve bir haftadan gayrısına takip etmemiz gerekirken, salgın yavaşladıkça daha az muteber hale geldiği gerçeğine karşı da dikkatli olmalıyız. Biraz daha yüksek bir R sayısı, şu anda 2. dalganın yaklaştığı ya da son vakitlerde alınan karantina önlemlerinin hafifletilmesi kararının bilakis çevrilmesi gerektiği manasına gelmeyebilir.
Lakin tıpkı formda, İngiltere’de hala her gün yaklaşık 400 kişinin virüse yakalandığını unutmamalıyız. Yani, R kıymeti 1’in altında olsa bile, hala bulaşma riski devam etmektedir. Bu risk, karantinanın hafifletilme sürecini yavaşlatarak ve kişileri mevcut kurallara uymaya teşvik etmek için daha fazla gayret göstererek düşürülebilir. Kullanılan araştırma modelleri, 2. bir dalganın oluşabileceğini ve Covid-19 öncesi hayat şekline geri dönme sürecinin hala çok uzaklarda olabileceğini ortaya koyuyor.
Metnin aslı The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar