Bir mimari anıt eser olan Ayasofya’nın statüsünün mescide çevrilmesinin akabinde, tam karşısındaki Defter-i Hakani binasının (Tapu ve Kadastro Bölge Müdürlüğü Binası) müzeye çevrilecek olması, farklı münasebetlerle eleştiriliyor. Bu tenkitlerde iki farklı tarafın ikisi de kendi bakış açısına nazaran haklı sayılabilir. Bakış açımızı biraz değiştirdiğimizdeyse bu süreci daha farklı bir formda açıklamamız mümkün. Bunun için Sultanahmet’e ve Ayasofya’nın etrafına, toplumsal bilimlerde yeni bir yaklaşım olan ‘mekan’ kavramı açısından bakalım ve son periyottaki bu iki kararın bilimsel manada yanlışsız olup olmadığını tartışalım.
Yer (space) tarifini, sabit, statik, geometrik ve değişmez bir varlık olarak tanımlamak yerine daima gelişen ve yeni manalar kazanan, izleyicisini interaktif halde kendine dahil eden, daha geniş bir irtibat biçimi olarak düşündüğümüzde, İstanbul bize değişik bir kıssa anlatmaya başlar.
Önümüzde 1500 yıllık anıt nitelikli bir yapı var. Bu yapı, yakın vakitte yine bir ibadet yeri haline getirildi. Çabucak yakınında Sultanahmet Camii bulunuyor. Bu iki yapının önündeki geniş meydanda ise Türk-İslam Yapıtları Müzesi yer alıyor. Müze binası İbrahim Paşa Sarayı’nın günümüze ulaşan bir kısmından oluşuyor, dilerseniz bu sarayın başına gelenleri şimdilik bir kenara bırakalım. Meydanın bugünkü durumuna baktığımızda, Türk-İslam Yapıtları Müzesi’nin çabucak yanında Defter-i Hakani binası, bu meydanın bitiminde ise Marmara Üniversitesi’nin rektörlük binasıyla üniversiteye ilişkin, küçük bir cumhuriyet müzesi yer alıyor. Yer kavramıyla düşünerek bu meydana baktığımızda, iki anıtsal yapının karşısında yan yana iki müzenin, rektörlüğün küçük müzesiyle birlikte üç başka müzenin bulunacak olması, bu meydanı bir cins ‘müzeler alanına’ çeviriyor; bu ise kentleşme ve turizm açısından savunulabilecek bir karar. Bu kararın doğruluğunu savunmak için, Avrupa kentlerinden örnek verebiliriz.
‘I. VİYANA’ ÖRNEĞİ
Viyana’nın “I. Viyana” ismi verilen bölgesinde sanat tarihi müzesi ile doğal tarih müzesi, ortalarında büyük bir meydan alanıyla karşılıklı olarak yer alır. 19. yüzyılda birebir devirde inşa edilen bu iki müze, cephelerindeki heykel ve kabartma ayrıntılarının farklılığı haricinde birbirinin aynısıdır. İmparatorluk periyodunda oluşturulan bu iki müzenin mekansal alanı, bunların karşı caddesine yapılan üç yeni müzeyle genişletilerek kente yeni bir ‘müzeler alanı’ sağlanmıştır. Keza, Berlin’i düşündüğümüzde bu başkentte de bir ‘müzeler adası’ ile karşılaşırız. Müzelerin, kentin muhakkak bir bölgesinde bir ortaya toplanması, kentleşme açısından birtakım Avrupa kentlerinde uygulanabilmiş, hakikat bir yaklaşımdır. Böylece turistler yürüme arasındaki müzeleri dolaşabilir ve kentin bir ucundan öteki ucuna gitmek zorunda kalmamış olur.
Kentleşme mantığı açısından müzelerin birebir alana toplanması, Viyana’daki üzere şuurlu biçimde yapılmış yahut bir strateji olarak vakit içinde modül parça uygulanmış olabilir. Fakat Defter-i Hakani binasının Ayasofya’nın envanterinin sergileneceği bir müze haline getirilecek olması, demokratik halde evvelce topluma duyurulmuş ve toplumun onayladığı bir planlama mantığıyla değil, otonom bir strateji olarak toplumun birçok kısmında şok tesiri yaratan kararlarla ilerliyor.
İstanbul Vilayet Kültür ve Turizm Müdürü Coşkun Yılmaz, basına yaptığı açıklamada Defter-i Hakani binası müzeye çevrildiğinde bu müzede Ayasofya’nın envanterinde bulunan yapıtların sergileneceğini duyurdu. Bu açıklamadan, hem taşınabilir nitelikli Bizans ikonalarının hem de 19. yüzyılda kurulan Ayasofya Kütüphanesi’nde bulunan değerli yapıtların sergileneceğini anlıyoruz. Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi ise, Defter-i Hakani binasının kendi mekânsal hafızası bulunduğunu hatırlatarak bu binanın Ayasofya’ya ilişkin bir müze haline getirilmesine karşı çıktı. Oda ayrıyeten Ayasofya’nın ibadethane değil, müze olarak kalması gerektiğini de savundu. Bir öbür küme ise tekrar Defter-i Hakani binasının kendi mekânsal hafızasının ehemmiyetine değinerek bu binanın müzeye çevrilmesine karşı çıkıyor. Lakin bu sefer de bir ‘Bizans müzesi’ açılacak olmasından rahatsız olduklarını belirtiyorlar. Elhasıl Defter-i Hakani binasına ‘bir hafta içinde binayı boşaltın’ talimatı verilmesi farklı yansılar yarattı.
Defter-i Hakani binası… (Fotoğraf: Melishan Devrim)
‘OTONOM’ BİR SÜREÇTEYİZ
Lakin öğrendiğimize nazaran, Kültür ve Turizm Bakanlığı bu binanın müzeye çevrilmesi için aslında üç sene evvel cumhurbaşkanlığına müracaat yaptı. Üç sene evvel yeni bir müze kurmak için müracaat yapmak demek, hukuksal süreçlere riayet edilmesi manasında topluma duyurulmuş bir imar planı, süreksiz muhafaza bölgesi planı vb. olmasa da Ayasofya’nın akıbeti ve etrafının durumu konusunda en azından on yıl öncesinden yapılmış, otonom bir planlamanın varlığı manasına gelir. Bu türlü bir planlamadan üst seviye bürokratların haberdar olmadığı düşünülemez. Ayasofya’nın mahzenlerinde duran ve sergilenemeyen nesneler için farklı bir müze açılması, uzmanlar tarafından çok uzun vakittir lisana getirilen bir gereksinimdi. Fakat bu müzenin bir ‘Bizans müzesi’ olarak algılanıp dindar muhafazakarların reaksiyonunu çekeceği düşünülüyordu ve hakikaten de bu reaksiyon ortaya çıktı. Şayet anıt olarak Ayasofya’ya cami statüsü verilmiş olmasaydı, son karara ‘Bizans müzesi açılacak’ diyerek karşı çıkan ve bunu bir ‘ihanet’ olarak görenlere karşın başka bir müzenin açılması herhalde mümkün olamazdı.
Ayasofya’nın ve etrafının yeni mekânsal düzenlenmesine kentleşme açısından baktığımızda anıtın yıpranma hissesi gözetilmeden mescide çevrilmesi dışında yapılanların olumlu göründüğünü söylemek mümkün. Bu düzenlemelerin aslında yıllar evvel planlandığı bilgisi ise tüm hukuksal ve demokratik süreçlerden bağımsız ilerlendiğini göstermesi manasında ‘otonom’ bir sürecin içinde olduğumuzu, kentleşme açısından topluma duyurulmamış bir stratejinin uygulandığını anlatıyor.
NE MANAYA GELİYOR?
Mimarlık, tarihin her periyodunda devlet için bir şovdur, bir irtibat aracıdır. Guy Debord’un Şov Toplumu kitabı, burada kullandığımız ‘gösteri’ kavramını açıklayan bir yapıttır. Mimarlığın bir şov olarak kullanılmasına ise son yıllarda “temsiliyet yerleri (spaces of representation) üretimi” ismi veriliyor. Bu açıdan düşündüğümüzde, Ayasofya ve etrafına dair yeni düzenlemeler, toplumda ‘şok’ tesiri yaratan kararlarla ortaya çıksa da devletin çok evvelden yaptığı bir planlamayla, yeni bir temsiliyet yeri ürettiğini bize kanıtlıyor.
Mimar Vedat Tek imzasını taşıyan ve 1910’da tamamlanan Defter-i Hakani Nezareti Binası’nın müzeye çevrilmesini tarihi perspektiften düşündüğümüzde ise bunu aşina olduğumuz tek bir kavramla açıklamamız mümkün. Son yıllarda kimi toplumsal bilimciler, Sultan III. Ahmet periyodunda başlayan ‘Batılılaşma’ açısından cumhuriyetin doruk noktası olduğunu lakin günümüzde ‘Kemalist proje’nin başarısızlığa uğradığını savunsalar da güya durum bu türlü değil. Defter-i Hakani binasının müzeye çevrilmesi bize Türkiye açısından ‘Batılılaşma’nın bitmiş bir süreç olmadığını ve hala devam ettiğini gösteriyor.
Gazete Duvar