KÖLN – Geçtiğimiz hafta 25-26 Mart tarihleri ortasında AB başkanları Türkiye özel gündemiyle tepe toplantısı yaptılar. Tepe sonrasında Kurul 11 unsurluk bir bildiri yayınladı. Bildiride hem iş birliği ve diyalog iletileri yenilendi hem de yaptırım konusunun hala gündemde olduğu temkinli bir lisanla söz edildi.
2020 Aralık ayında Türkiye’ye, yaptırımlar konusunda mart tepesine kadar mühlet tanıyan AB başkanları bu sefer de değerli kararları ABD’nin Biden hükümetini gerisine alarak haziran ayındaki tepeye erteledi. AB ve ABD’nin bilhassa dış siyasette Türkiye’nin ehil adımlar atması için Ankara üzerindeki baskıyı sürdürecekleri muhakkak oldu. AB’nin son tepe sonuçlarının Türkiye için manasını, Ankara’nın dış siyasette attığı geri adımların neden ve sonuçlarını, AB’nin önümüzdeki süreçte Türkiye siyasetinin nasıl devam edebileceğini Alman Güvenlik ve Siyaset Vakfı’nda (SWP) faaliyet gösteren Uygulamalı Türkiye Çalışmaları Merkezi’nde Araştırmacı Sinem Adar’la Gazete Duvar için konuştuk:
Avrupa Birliği’nin 25-26 Mart tarihleri ortasında Türkiye ile ilgili yaptığı tepeden çıkan kararları Türkiye-AB bağları açısından nasıl değerlendiriyorsunuz?
Geçtiğimiz sene hem Ekim hem de Aralık ayındaki tepelerden çıkan kararlarla büyük ölçüde örtüşüyor. Ekim 2020 tepesinde açıkça söz edilmese de AB Gümrük Birliği’nin modernizasyonunu üyelik müzakereleri çerçevesinden ayırmaya yönelik bir adım atmıştı ve Gümrük Birliği’nin modernizasyonunu Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de atacağı adımlara şartlandırmıştı. Aralık ayında da bu tavır devam etmişti. Geçtiğimiz hafta alınan kararlar Ekim ve Aralık ayı tepeleriyle paralellik göstermekle birlikte AB Ankara’ya hala ‘bekle ve gör’ durumunda olduğunun sinyalini yolluyor. Yani Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de geri adım atmış olmasından ötürü memnuniyetini söz ederken Türkiye’nin Doğu Akdeniz ve Kıbrıs bahislerinde uzlaşmacı halinin devam etmesi halinde bilhassa ekonomik alanda işbirliği yapmaya açık olduğu iletisini veriyor. Etmemesi durumunda da AB’nin gerek kendi gerekse üye ülkelerin çıkarlarını korumak için elindeki enstrümanları bir baskı aracı olacak kullanmaktan çekinmeyeceği belirtilmiş. Alışılmış bu noktada AB Dış Bağlar ve Güvenlik Siyaseti Yüksek Temsilcisi Joseph Borrell’in Türkiye’yle ilgili olarak hazırladığı teklif niteliğindeki rapor dikkat cazip. AB’nin Türkiye yönelik kullanabileceği baskı araçlarının çapı, yaptırımları da kapsayacak halde genişletilmiş. Listede AB Yatırım Bankası’nın ve başka finansal kurumların faaliyetlerinin kısıtlanmasını da içeren AB ve Türkiye ortasındaki ekonomik işbirliği alanlarının daraltılması ya da turizm kesimi dâhil iktisada yönelik atılacak adımlar ve güç bölümüne yönelik beklenen ithalat ve ihracat yasakları üzere hususlar var. Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik krizin derinliği düşünüldüğünde AB Türkiye’yi ekonomik taahhüt ve baskı ihtimalleriyle dış siyasette ehlileştirmeye çalışıyor denilebilir. Doğal unutmamak gerek ki doruktan çıkan kararlar hem mültecilere yönelik finansman dayanağının devam edeceğinin hem de Türkiye ile hudut denetimi ve mültecilerin geri alımı hususlarında birlikte çalışmaya devam etmek istendiğini de vurguluyor.
Türkiye muhalefeti AB’yi sert adımlar atmamakla eleştiriyor. Lakin fasılların açılmıyor olması, üyelik müzakerelerinin durdurulması, Gümrük Birliği’nin yenilenmesi sıkıntısının askıya alınması esasen Türkiye’ye uygulanan mevcut somut baskılardı. Tüm bunlara muhakkak kişi ve dallara yönelik yaptırım sinyalleri de eklendi. Bunun dışında AB daha ne yapabilir? AB’nin elinde öbür enstrümanlar kaldı mı?
Türkiye’deki demokrat aktörler AB’yi insan hakları konusunda giderek artan baskılar ve hukuk devletinin tahribatı bağlamında kuvvetli bir eleştirel durum almamakla itham ediyor. Bir manada da haklılar zira üstte söylediğim üzere Ekim 2020 doruğunda AB hem insan hakları ve hukuk devletini direk ilgilendiren adaylık müzakereleri çerçevesini Gümrük Birliği’nin modernizasyonundan ayırmak istikametinde bir tercihte bulundu hem de münasebetlerdeki koşulsallığı dış siyasete endekslendi. Bunda üyelik müzakerelerinin 2016’dan bu yana fiili olarak fonksiyonelliğini kaybetmiş olması ve eş vakitli olarak Türkiye’nin milletlerarası norm ve hukuk unsurlarıyla örtüşmeyen ve epey cüretkâr bir kuvvet kullanımına dayalı dış siyaseti tesirli oldu diyebiliriz.
Ekim ayında çizilen bu patikanın hudutları ve elindeki enstrümanlar bağlamında geçen hafta alınan kararlarla aslında AB Türkiye üzerindeki ekonomik baskıyı arttırmak istikametinde çok da hafif olmayan bir adım attı. Burada sorulması gereken soru tahminen de şu: Üyelik müzakerelerinin çalışmadığı bir durumda AB’nin Türkiye üzerinde normatif bir baskı aracı kaldı mı? Bir ihtimal 2020’de fonksiyonel hale gelmiş insan hakları yaptırımları kullanılabilir. Fakat Türkiye müzakere süreci donmuş olsa da hala AB’ye üye ülke statüsünde olduğu için bu yaptırımları kullanabilmek için teknik ve yasal olarak ne kadar geniş bir hareket alanı var, bilemiyorum.
Sonuç bildirisinde aday ülke tabirinden bilhassa kaçınılarak Türkiye’nin jeo-politik pozisyonuna ve stratejik değerine vurgu yapılarak komşu ülke sıfatının tercih edildiğini görüyoruz. Bu ifadeyi AB’ne üye olmaya aday ülke konumunda olmasına bir kıymet atfedilmiyor. Bu ilgiyi de görmüyor üzere görünüyor. Bu türlü yorumlamak yanlışsız olur mu?
Katılıyorum, bütün süreç oraya gerçek eviriliyor. AB-Türkiye ilgilerinde daima inişli çıkışlı periyotlar olmuştur. Bu da inişli periyotlardan bir tanesi fakat başka emsal devirlerden farklı olarak buradan çıkış ne yazık ki çok kolay gözükmüyor. Gidişat üyelik müzakereleri çerçevesinin büsbütün marjinalize edilmesi istikametinde ve bu da dün başlamış bir süreç değil. Esasen 2013’ten beri devam etmekte denilebilir.
2013’te vize serbestisi için AB’nin Türkiye’ye bir yol haritası sunması, sonrasında yeniden 2013’te mültecilerin geri alınması mutabakatını imzalaması üzere adımlar üyelik müzakeresi teknik çerçevesi dışında gerçekleşmiş. Keza bu süreçteki çok değerli bir nokta Kasım 2015 ve Mart 2016’da mülteciler ile ilgili olarak yapılmış işbirliği. Lakin teslim etmek gerek ki her ne kadar üyelik müzakereleri çerçevesine paralel olarak “al-ver” olarak isimlendirilebilecek bir bağ ve ilişkilenme biçimi 2013’ten beri gelişmekte ise de bu süreçte insan haklarına ve hukuk devleti normlarına vurgu azalsa bile tekrar de mevcuttu. 2020 Ekim doruğu itibariyle demokratik koşulsallığın formel olarak olmasa da pratikte bir fonksiyonu kalmadı demek yanlış olmaz. Türkiye’yle güvenlik ve ekonomik temelli bir işbirliği önceliği insan hakları ve demokratik temelli bir bağın önüne geçmiş durumda. Ve tahminen şunu da söylemek gerek. O denli gözüküyor ki Joe Biden’ın ABD seçimlerini kazanmasıyla insan hakları probleminin öznesinin AB değil ABD olması hayli olası.
Yani Türkiye’nin içişlerine AB değil de daha çok ABD dâhil olacak üzere görünüyor.
Şu ana kadar elimizdeki datalar bu türlü bir durumun mümkün olduğunu söylüyor. Çok yakın vakte kadar ABD Türkiye’nin AB’nin üyesi olması için AB üzerinde baskı kuran aktörken ve demokratik koşulsallığı bu vesileyle AB’ye devretmişken bugün geldiğimiz noktada demokrasi ve insan hakları probleminde ABD daha faal bir rol oynama argümanında diyebiliriz.
Avrupa Kurulu Lideri Ursulavon der Leyen ile AB tepesi öncesi 19 Mart’ta görüştükten çabucak sonra Ankara İstanbul Sözleşmesi’nden çekildiğini beyan etti. Türkiye o kadar sert adımlar atıyor ve uzlaşmadan o kadar uzak ki gelinen bu noktada AB, Türkiye’yle insan hakları ve demokrasi temelli bir siyaset nasıl yürütebilir? Elinde kullanabileceği iktisat dışında ne üzere araçlar olabilir? Ayrıyeten Türkiye’nin kendi demokratikleşme süreci için AB kendisini neden zorlasın?
İktisat dışında AB’nin elinde Türkiye’deki rejimi davranış değişikliğine itecek çok da fazla araç yok. Onu da dış siyasetteki davranışı değiştirmeye öncelik verecek formda kullanmaya karar vermişler üzere görünüyor. Lakin yeniden de AB üyelik müzakereleri çerçevesinde aktarılan fonları büsbütün kesebilir ki zati bu fonlarda önemli bir azalma halihazırda var. Geçen yıl kabul ettikleri insan hakları yaptırım paketini Türkiye özelinde de fonksiyonel hale getirebilir. Türkiye ve AB ortasındaki Erasmus programlarını iptal edebilir. Lakin bunları yaptığında kimi cezalandırıyor sorusunu da sormak gerektiğini düşünüyorum. Şayet buradaki gaye Türkiye’yi yöneten iktidar bloğunun davranışını değiştirmekse bu araçlar davranış değişikliğine yol açar mı? Bence bu yanıtı kolay bir soru değil.
Fakat silah ambargosu ve ihracatına getirilebilecek kısıtlamalar ile şahıslara yönelik yaptırımlar tesirli olabilir. Olağan bir de sıkıntının söylemsel boyutu var. Kınamanın bir adım ötesine geçecek sembolik bir duruş, Türkiyeli demokrat aktörlerin AB’nin argüman ettiği üzere demokratik prensipler ve normlar temelli bir kurum olduğuna dair giderek zayıflamakta olan inancını yine diriltebilir. Bir de natürel altının çizilmesi gereken bir öbür nokta şu: Demokratik bir Türkiye AB için yalnızca ilkesel bir sorun değil birebir vakitte bir çıkar sıkıntısı. İstikrar devletlerin birbirleriyle olan münasebetlerinde demokratik normlardan daha kıymetli kabul edilebiliyor. Fakat Türkiye’nin kendine has ekonomik, siyasi ve toplumsal şartları itibariyle otoriter rejimin stabilize olamadığını gözlemliyoruz.
ABD lideri Joe Biden’ın Ankara ile direkt bir görüşme yapmamışken Türkiye’nin tartışılan mevzular ortasında birinci hususta yer alan AB tepe toplantısına katılmasını nasıl değerlendirmeliyiz?
Biden’ın lider seçilmesiyle değişik üye ülkelerdeki siyasi aktörler AB’nin Biden idaresinde ABD-Transatlantik ilgileri tekrar güçlendirmeye hazır ve istekli olduğu istikametinde iletiler yolladılar. AB ve ABD’nin tekrar birlikte çalışmaya başlaması ihtimali alışılmış ki Türkiye’yi de direkt ilgilendiriyor. Keza aralık ayındaki tepe kararlarını birçok uzman AB’nin Biden idaresinin ne yapacağını görmek için vakit kazanmak ismine somut kararları Mart ayına ertelediği yorumunu yapmıştı. Yalnızca Türkiye özelinde değil genel manada Biden idaresi ve AB ortasında Transatlantik bağlantılar ve NATO genelinde bir işbirliği periyoduna girdik. Biden’ın toplantıya katılması ABD’nin hem AB’ye bir iyi niyet iletisi hem de Türkiye ve Rusya’ya iletisi olarak yorumlanabilir.
Bu yıl Eylül ayında Almanya’nın genel seçimleri var. Merkel artık başbakan olmayacak. 2022 yılında da Fransa seçimleri var. Macron Türkiye’nin seçimlere müdahale etmesinden duyduğu kaygıyı lisana getirdi. Tahminen Almanya’da da bu türlü bir kaygı vardır bilemiyorum. Bu açıklamayı nasıl değerlendirirsiniz? Sahiden Türkiye’nin bu türlü bir gücü var mı?
Macron’un gerek Erdoğan gerekse Türkiye ile ilgili çıkışları ve telaffuzlarını Merkel’in telaffuzlarıyla karşılaştırdığımızda önemli bir fark görüyoruz. Macron yüksek oktavdan konuşmayı ve vakit zaman provokatif sayılabilecek açıklamalar yapmayı seviyor. Bu bağlamda Fransa iç siyasetinin de tesiriyle Türkiye’yle ilgili olarak da kuvvetli bir lisan kullanmaktan çekinmiyor. Almanya’da durum daha farklı. Türkiyeli siyasi aktörlerle karşılıklı bir atışma içine girmekten imtina ediniliyor. Bunun şuurlu bir tercih olduğunu düşünüyorum. Burada siyasetçilerin şahsî farkları kadar, iç siyaseti dinamikleriyle ilgili bir durum da var. Ancak bunun yanında 2016’dan itibaren AB içerisinde tarihî olarak Türkiye’ye daha ölçülü yaklaşan üye ülkeler gözünde dahi Türkiye’nin gerek AB ilgilerinde gerek NATO ile olan münasebetlerinde gerekse AB’nin güney mahallesi denilen Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki faaliyetleri bağlamında sorun yaratan bir aktör olduğu istikametinde bir algı var. Almanya’yı ele alalım. Ekonomik ve sosyopolitik sebeplerle Türkiye’ye ölçülü yaklaşmış bir ülke olmasına karşın son iki senede Türkiye’ye dair algısında bir değişiklik var.
Türkiye muhakkak ki Biden’ın Amerikan seçimleri kazanması ve Türkiye’deki ekonomik krizin daha da derinleşmesi sebepleriyle, 2016’dan beri sürdürdüğü esasen kuvvet kullanımına dayalı dış siyasetinde limitlerine ulaştı. Geçtiğimiz beş sene içerisinde hem ikili ilgileri hem de NATO, AB üzere devletler üstü tertiplerle ilgileri önemli manada tahribata uğradı. Esasen dış siyasetindeki cüretkâr ve öngörülemeyen savrulmaların da bu tahribatla birebir ilgisi olduğunu düşünüyorum.
Aslında hem muhalif kesim hem de hükümet vakit zaman AB’yi iki yüzlülükle kabahatler. Siz ne düşünüyorsunuz AB ikiyüzlü mü?
Sonuçta AB bir devlet nasıl davranırsa o denli davranıyor. Yani birliğin genelinin ve üye ülkelerin çıkarlarına ziyan vermeden ya da en az ziyanı verecek halde Türkiye’deki mevcut iktidarla mümkün olduğu kadar bağlantıları koparmadan yürümeye çalışıyor. Burada tezat oluşturan ya da başları karıştıran durum, çıkarlar doğrultusunda atılan adımların demokratik norm ve prensiplere dair bir tezi olan bir kurumun normatif duruşuyla örtüşmüyor olması. Bunun da en değerli sebebi Türkiye’nin hala resmi olarak üye statüsünde bir ülke olması. Yoksa örneğin çok az kişi AB’yi örneğin Mısır ya da Suudi Arabistan üzere demokratik teamüllerden son derece uzak otoriter rejimlerle çalıştığı için eleştiriyor. Bununla birlikte altının çizilmesi gereken bir nokta çıkarları demokratik unsurların önüne koymak suretiyle otoriter devletlerle yapılan işbirliklerinin bilerek ya da bilmeyerek bu devletlerin ömrünü uzatabileceği ya da meşruiyetini sağlamlaştırabileceği sorunu. Ki bunun en iyi örneklerinden birisi Türkiye ile AB ortasında Kasım 2015 ve Mart 2016’da, Güney ve Doğu Anadolu’daki Kürt vilayet ve ilçelerinde faal bir çatışma durumu devam ederken, yapılmış göç işbirliğidir. Türkiye’nin otoriterleşmesi 2018’de başlamış bir süreç değil.
Almanya’nın AB periyot başkanlığı sonrası Türkiye ile olan ilgiler nasıl ilerleyebilir?
Üye ülkeler içerisinde Almanya Türkiye’yi esasen kapasitesi yüksek bir pazar olarak görüyor. Bunun yanı sıra Avrupa’nın en büyük Türkiyeli diyasporasının Almanya’da ikamet ediyor olması sebebiyle Türkiye ile olan bağlar Almanya için bir iç siyaset problemi. Öte yandan Fransa Türkiye’yi bilhassa dış siyasetinde stratejik bir rakip olarak görüyor. Keza Fransa’nın 2020’nin ortasından itibaren Türkiye’yi çok kuvvetli bir halde eleştiriyor olmasının ana sebeplerinden birisi Türkiye’nin Libya savaşına müdahil olmasıdır. Devir başkanlığı 2022’de Fransa’ya geçecek. Türkiye için çok kolay bir devir olmayabilir.
Türkiye’de idare formül olarak varlığını krizlerle güçlendirmeyi tercih ediyor. Uzun vakittir bunu dış siyasette yapıyordu. Lakin artık Yunanistan’la istikşafi görüşmelere başladı, Libya’da geri adım atıyor vs. Türkiye’nin dış siyasette atacak adımı kalmadı mı? Artık Ankara’nın dış siyaseti daha makul daha anlaşılır bir yola girer mi?
Türkiye’yi yönetenler 2016’dan itibaren giderek askerileşen dış siyaset konusundaki tenkitlere
“Türkiye masada kendisine yer açmak için bu yolu tercih etti” argümanıyla karşılık verdiler ve veriyorlar. Gerek 2020 Kasım ayı ABD seçim sonuçları, gerekse giderek derinleşen ekonomik kriz dış siyasette Türkiye’nin elini önemli manada bağlayan iki değerli faktör. Üst sonlarına ulaşmış bir dış siyasetle karşı karşıyayız. Tercihler yüzünden değil fakat mecburiyetler yüzünden dış siyasette geri adım atan bir Ankara var. Devlet kurumlarının tahribatı, kuvvetler ayrılığının ortadan kalkması ve liyakat prensibinin erozyonu geçtiğimiz 5 senede Türkiye’nin diplomatik ve siyasi yetisi ve kapasitesine önemli halde ziyan verdi ve bu hasarı onarmak çok kolay değil.
Kolay olmadığı bozulan bağları onarmaya yönelik Mısır’dan İsrail’e değişik ülkelere atılan adımlara gelen ya da gelemeyen karşılıklarda göze çarpıyor. Biden hükümeti iktidara geleli 4 ay oldu ve şimdi liderler seviyesinde bir bağlantı kurulmadı. Biden hükümeti Mart ayının başında ulusal güvenlik strateji raporunu yayınladı. Çabucak onuna akabinde dışişleri bakanı Blinken de dış siyaset vizyonunu açıkladı. Her ikisinde de otokratik rejimlerle uğraş yeni ulusal güvenlik stratejisinin bir unsuru olarak belirlenmiş durumda. Bu Türkiye’nin dış siyasetteki mecburiyetini arttıran bir değişken olarak yorumlanabilir. Tıpkı halde AB’nin Türkiye’yi ekonomik taahhüt ve baskı usulüyle ehlileştirme çalışmaları da. Hasebiyle Türkiye’nin dış siyasette tabiri caizse geri adım atması mecburiyetlerin zorladığı taktiksel bir hareket.
Gazete Duvar