Steve Coll
2010’nun başlarında Sovyetler Birliği’nin son başkanı Mihail Gorbaçov, Afganistan savaşına ait lider Barack Obama’ya tavsiyede bulundu. Sovyetler 1979’da Afganistan’ı işgal edip de ABD ve başkaları tarafından yardım gören İslamcı mücahit isyancılara karşı kazanılamayacak bir çatışmanın içine düştükten sonra, Gorbaçov, politbürosundaki şahinleri misyondan alarak 1989’da tamamlanacak olan bir askeri geri çekilme emretti. ABD’nin de benzeri bir ‘büyük stratejik başarısızlık’ riski altında olduğu tarafında Obama’yı uyardı; ‘politik bir tahlil ve birliklerin geri çekilmesini’ önerdi. Gorbaçov’un tavsiyesine nazaran, bu ‘iki yönlü’ yaklaşım -yani birliklerin kontrollü olarak geri çekilmesi ve Taliban’la, savaştaki öteki Afgan kümelerle görüşmelerin yapılması- ülkede ‘ulusal uzlaşmayı’ teşvik etmek için çabalamalıydı.
Obama, o yıl içinde Taliban’la bâtın barış görüşmelerinin yapılması için yetki verdi, o vakitten beri de ABD temelde Gorbaçov’un yaklaşımını takip ediyor; yavaşça olsa da çelişkili siyasetler eşliğinde ve (2 bin 200’den fazla Amerikan askerinin öldüğü) çok büyük maliyetlerle. Afganistan’daki Amerikan varlığı 2010 Ağustos’unda yüz bin askere ulaşmışken, Obama’nın başkanlığı sırasında on binden biraz daha azına kadar düştü. Obama idaresinin Taliban’la yaptığı görüşmeler başarısız oldu; ama Donald Trump lider olduğunda müzakereleri canlandırdı. 2020 başlarında Trump’ın temsilcisi Zalmay Khalilzad, Taliban’la, bütün ABD birliklerinin 1 Mayıs 2021’e kadar çekilmesini de içeren bir mutabakata vardı. Trump ayrıyeten, makamından ayrılırken ABD güçlerinin 2 bin 500’e düşürülmesini emretti (Yaklaşık yedi bin NATO askeri de geride kaldı).
BIDEN’A KALAN MİRAS
Lider Joe Biden’a da şunlar miras kaldı: On yıllık başarısız görüşmeler, gitgide Taliban’ın işine yarayan, kusurlu bir Trump mutabakatı, savaş çıkmazını değiştirmeye yetmeyecek kadar küçük bir ABD birliğinin konuşlandırılmış olması, ülkeyi büsbütün terk etmenin son tarihinin giderek sünmesi, aksi takdirde yeni Taliban hücumlarına davetiye çıkarması… Biden’ın önünde iyi seçenekler yok, yalnızca riskli tercihlerden oluşan bir liste var. Beyaz Saray’da, politik bir değerlendirmeyi takiben, NATO müttefikleri ile yapılan istişarelerle ve Lider Eşref Gani liderliğindeki NATO takviyeli Kabil hükümetiyle Taliban ortasındaki durdurulan barış görüşmelerini hızlandıracak son bir atakla, Biden kararını açıladı: ABD tarihindeki en uzun periyodik savaşı sona erdirecek, bütün ABD ve NATO birlikleri 11 Eylül’de geri çekilecek.
Biden, “Afganistan’a gitmemizin nedeni, yirmi yıl evvel gerçekleşen dehşetli bir atak. 2021’de neden hâlâ orada kaldığımızı açıklayabilecek bir şey değil bu” dedi. Kendisinin, ABD’nin savaşını denetleyen dördüncü lider olduğunu belirterek, “Ben bu sorumluluğu beşinciye devretmeyeceğim” diyerek ekledi.
Şimdiye kadar, ABD’nin en uzun savaşında hezimete uğradığını açıkça kabul etmesi şaşırtan gelmeyebilir. En azından bir on yıldır savaşın askeri açıdan kazanılamayacağı aşikâr. ABD’nin yaklaşık 2006’dan beri Taliban’a tahammül ettiği üzere, yabancı birliklerle lokal isyancılar ortasındaki çıkmazlar –Sovyetler’in otuz yıl evvel vazgeçtiği çıkmaz gibi- planları sık sık heba ediyor; bu ortada isyancılar, Taliban’ın Pakistan’da sahip olduğu üzere adam toplayabilecekleri, eğitim verebilecekleri, yaralılarını tedavi edebilecekleri ve yine silahlanabilecekleri harici sığınaklara sahip. Pakistan ordusu ve onun istihbarat örgütü ISI, tıpkı taktiği Afganistan’daki NATO birliklerine karşı kullandı; o denli ki ISI ve CIA, 1980’li yıllarda tıpkı taktiği Sovyet güçlerine karşı kullandı ve sonuncu sonuç birebirdi.
Daha da şaşırtan olan, Taliban’ın gerici bakış açısı ve milletlerarası diplomaside evvelki kıt tecrübesi düşünüldüğünde, müzakerelerde başarılı olarak ABD’ye baskın çıkmasıydı. Obama’nın elçileriyle birinci görüşmelerinden Khalilzad’la olan ağır müzakerelere kadar, Taliban bıkıp usanmadan iki talep peşindeydi: Yabancı güçlerin geri çekilmesi ve Taliban esirlerin hür bırakılması.
TRUMP TALİBAN’IN ELİNİ GÜÇLENDİRDİ
Taliban’ın Afgan kuvvetlerine karşı yaptığı atakları azaltarak ve müzakereleri destekleyerek ödünler vermesini umursamaksızın, Trump, hiç beklemeden ABD’nin geri çekilmesini emredeceği tehdidiyle, Taliban’a yardımcı oldu. ABD’nin isyancıları savaş alanında cezalandırma tehditleri de artan bir biçimde boşa çıktıkça, Taliban’ın en büyük saiki dünya sahnesinde sorumlu bir taraf olarak prestij kazanmaktı. Önderleri yargılanıyordu, bunu ya başarmışlardı ya da muhtaç değillerdi.
Pentagon ve Kongre’deki birçok Cumhuriyetçi, Biden’ın son geri çekilmeyi ertelemesini öne sürdüler; ta ki Taliban ve Kabil ortasında bir muahede sağlamlaşana dek; veya Taliban, ateşkesi ya da en azından Afgan güçlerine ve sivillere karşı şiddeti büyük ölçüde azaltmayı kabul edene dek. Ama Biden’ın vardığı sonucu tartışmak kolay değildi ve ‘Afganistan’daki askeri varlığımızın döngüsünü uzatarak yahut genişleterek geri çekilme için ülkü şartların oluşacağını umut etmek ve farklı bir sonuç beklemek delilikti’. Yirmi yıl süren resmi iyimserlikten ve savaşın gelişimine dair sınırsız yalancılıktan sonra, elbette bir Başkan’ın askeri yenilgiyi kabul etmesi kıymetlidir.
Yeniden de mahcup edici bir karardan sonuna kadar yararlanmak için Biden’ın Beyaz Sarayı’nın devreye soktuğu taktik iç karartıcı. Lider savaşın sonunu, bariz nedenlerden ötürü, yaklaşan 11 Eylül’ün yıl dönümüne nazaran tasarladı. Lakin bu da çok kibrin trajik bedeline ait hüzünlü bir kanıyı çağrıştırması gereken anda ses getirmeyen bir politik pazarlama. 2 bin 200 Amerikalı öldü; ama tıpkı vakitte, 100 binden fazla Afgan öldürüldü. Elbette Amerika’nın ülkeleri üzerindeki sonuçsuz heveslerinin en büyük bedelini Afgan halkı ödedi ve artık de ikinci bir Taliban ihtilalinin kasvetli tehdidiyle yahut derinleşen ve aşındıran bir iç savaşla karşı karşıyalar. Bu da kırk yıldan fazladır neredeyse kesintisiz süren, dış ülkelerin işgalleri ve zımnî aksiyonlarıyla başlatılan ve uzatılan bir çatışmanın akabinde geliyor.
GEÇMİŞTEN ALINACAK DERSLER
Biden idaresi, diplomatik, insani ve siyasi yardımın anayasal Kabil hükümetine, kentli Afgan jenerasyonuna, bilhassa de NATO güvenlik güçlerinin muhafazası altında yetişen ve güçlendirilen bayanlara sağlanması için milletlerarası uğraşlara liderlik etmekte ısrarlı. Ancak Amerikan idarelerinin yinelenen bir alışkanlığı olarak kendi siyasetlerinin çok taraflı başarısızlıklarının eşliğinde hatası Afgan müttefiklerine yüklüyorlar: Güya kronik Afgan yozlaşması, ülkenin tabana vurmuş iktisadına yapılan muazzam Amerikan doları enjeksiyonlarından başka düşünülebilirmiş üzere, güya Afgan eroin kaçakçılığı Batılı kullanıcıların bağımlılıklarından farklı düşünülebilirmiş gibi… Dışişleri Bakanı Antony Blinken’ın Ghani’ye yazdığı, geçenlerde sızdırılan, Ghani’nin barış konuşmalarında Amerikan önceliklerine ait ayak sürümesinden ötürü hüsranla ve üstü kapalı tehditlerle dolu mektubu, bu külfetli arşive en son katkı oldu. Blinken, “ABD’nin İslami Cumhuriyet’e ve Afgan halkına süregiden bağlılığını” göstermek için Kabil’e gitti.
Gorbaçov, Sovyetlerin 1988’de başlayan geri çekilmesinin başındayken, CIA ve daha birçok tahlilciler kendilerinden emin bir halde, ABD, Pakistan ve Suudi Arabistan tarafından Sovyetler’e karşı silahlandırılan, para kaynağı sağlanan, ortalarında Taliban’ın gelecekteki önderleri de bulunan isyancı mücahitlerin süratle iktidara geleceğini öngörmüştü. Gerçekte ise hâlâ nakdî olarak Moskova ve geride kalan Sovyet askeri danışmanlar tarafından desteklenen laik eğilimli Kabil hükümeti birkaç yıl iktidarda kaldı. Gorbaçov’un, insani bir faciayı önleyecek ve bölgeyi istikrara kavuşturacak politik bir yapılanmaya kavuşulması için 2010’da tekrar belirttiği üzere, ‘tarafların samimi ve sorumlu iş birliğine’ gereksinim vardı. Gorbaçov bu türlü bir iş birliği bulamadı; Pakistan ve ABD toptan bir zaferin peşindeydi; kısa bir müddet sonra Sovyetler Birliği çöktü, 1991’de de Kabil rejimi çöktü.
Sovyet tecrübesinden hâlâ çıkarılacak bir ders kaldıysa, o da Afganistan hakkında dışarıdan yapılan iddiaların çoklukla yanlış çıkmasıdır. Gorbaçov 11 yıl evvel şöyle yazmıştı: “Fırsat önümüzde fakat onu yakalamak gerekiyor: Gerçekçilik, sebat, sonuncusu ve en kıymetlisi de geçmişteki kusurlardan dürüstçe ders çıkarmak ve bu bilgiye dayanarak harekete geçme yeteneğine sahip olmak.”
Dürüstlüğe daha çok yol var ancak fırsat hâlâ duruyor.
Yazının özgünü The New Yorker sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Serdar Aygün)
Gazete Duvar
