Kenan Malik
Çocukların bildiği ve birçok siyasetçinin bilmiyor üzere göründüğü bir şey var: Birkaç yıl evvel psikolog Alex Shaw ve Kristina Olson, küçük çocuklara, odalarını temizleyen ve silgilerle ödüllendirilen Dan ve Mark ismindeki iki çocuktan bahsettikleri bir deney yaptılar (neden silginin bir ödül olarak görülmesi gerektiğini bilmiyorum). Beş silgi vardı ve bu yüzden iki çocuk ortasında eşit bölünmesi mümkün değildi. Pekala, ne yapmalıydılar? Çocukların büyük kısmı, bir silginin atılması gerektiğini düşündü; bu sayede Dan ve Mark ortasında eşit bir bölüşüm olabilirdi. Bununla birlikte, çocuklar “Dan’in, Mark’tan daha fazla iş yaptığını” işittiklerinde, Dan’e üç, Mark’a iki tane silgi vermek konusunda kendilerini rahat hissettiler.
Başka bir deyişle, çocuklar, adalete dair derin bir bağlılığa sahiptiler -çocukları olan herkes en sevdikleri ağlamanın “Ama bu haksızlık!” olduğunu bilir- fakat tıpkı vakitte adaletin manasının içeriğe bağlı biçimde değişebileceğini de kabul ediyorlardı. Şayet Dan, Mark’tan daha fazla çalışmışsa, her vakit mükafatların eşit biçimde paylaşılmasını gerektiren adalet anlayışı yerine, daha fazla ödül alması adildi.
SIYASALLARIN ADALET ANLAYIŞI
Adalet sorunu, doğal ki sırf çocuklar değil, siyaset açısından da önemli bir sorun. Lakin çocukların bilakis, pek çok siyasetçi, adaletin manasının içeriğe bağlı olduğunu, adil olmanın farklı yolları olduğunu ve daha geniş siyasi amaçlarımıza bağlı olarak ortalarında seçim yapmamız gerektiğini kabul etmiyor üzere görünüyor.
Imtihan sonuçlarını büyük bir başarısızlık olarak görebilirsiniz. Dört ülkedeki (İngiltere, Galler, İskoçya ve İrlanda/ç.n.) imtihan yetkilileri tarafından geliştirilen bir algoritma aracılığıyla oluşturulan yepyeni sonuç seti, tarihî olarak dezavantajlı okullardaki istisnai öğrencileri cezalandırdı ve birebir vakitte yüksek muvaffakiyet karşısında makûs performans gösteren öğrencilere istatistiksel bir takviye sağlayarak açıkça adaletsiz davrandı.
Adaletsizliğe karşı duyulan öfke, algoritmik puanlamanın terk edilmesine ve bunların yerine kontrolden geçmeyen öğretmen değerlendirmeleri gerçekleştirilmesine yol açtı. Ne var ki, bu yapılan da adil değildi. Öğretmenlerin değerlendirmeleri, gerçek imtihan sonucu kıymetlendirme sistemiyle karşılaştırıldığında sırf çok derecede cömert olmakla kalmaz, tıpkı vakitte kontrolsüz kalan ve öğrencileri değerlendirirken daha katı olan öğretmenler, öğrencileri cezalandırabilir de.
Ayrıyeten, bir de şişirilmiş sorunu var. Bu yılki notların evvelki yıllardan çok daha iyi olması, onlarla rekabet etmesi gereken hem geçmiş hem de gelecekteki öğrenciler için haksızlığa yol açabilir.
Öteki bir deyişle, tüm sistemler makul bakış açılarından adil görünürken, başkalarından adaletsiz görünür. Imtihan yetkililerinin ve siyasetçilerin yanıtlaması gereken soru şu değildi “Sınavların yerini alacak adil bir kıymetlendirme sistemini nasıl oluşturacağız?” fakat “Ne çeşit bir adalet istiyoruz ve ne tıp bir adaletsizliğe tahammül etmeye hazırız?” idi.
BU TERCİH KİME YARAR SAĞLADI?
Adalet, kendi içerisinde mana söz eden bir şey değildir ve bir insanın daha geniş siyasi vizyonuyla tanımlanır. ‘En fazla sayıdaki insan için en büyük iyilik’ kavramına kendini adamış bir ‘faydacı’ (ing. ‘Utilitarian’), Aristoteles’in Siyaset isimli yapıtındaki kelamlarıyla ‘eşit olan şahıslara eşit şeyler verilmesi gerektiğine’ inanan bir Aristotelesçiden farklı bir adalet anlayışına sahiptir. Piyasanın, malların adil bir halde dağıtılması için en iyi halde düzenlenmesini isteyen bir özgür piyasa özgürlükçüsü açısından adalet, başlangıç noktası toplumsal gereksinimler olan bir sosyalistten farklıdır.
Bununla birlikte, siyasetçiler ve karar mercileri, bilimin ya da istatistiklerin ‘adil olmanın’ ne olduğunu tarafsız biçimde tanımlayabileceği mazeretini içselleştirerek, adalete karşı teknokratik bir bakış açısını gitgide daha fazla benimsediler. Kraliyet İstatistik Derneği’nin gözlemlediği üzere, bu yaklaşımdaki sorun, bir algoritmanın ‘yalnızca teknik olarak açık ve tarafsız bir prosedür olmaması’, ‘bir dizi yargı ve seçeneği içinde barındırması’ idi. Bir algoritmanın sonuçları, ne yapması istendiğine ve hangi datalarla beslendiğine nazaran değişir.
İngiltere’deki Ofqual ve İskoç Yeterlilik Kurumu üzere imtihan mercileri, okul fiyaskosunda, birincil korkunun not enflasyonunu önlemek olduğunu belirttiler. Siyasetçiler bir defa bu tercihte bulunduktan sonra, yanlış politik yanıtı üretmesi nedeniyle algoritmayı suçlamak, insanların aldığı bu kararın sorumluluğunu kabul etmeyi reddetmekten biraz daha fazlasıdır.
SORUMLUSU ALGORİTMALAR DEĞİL
Müellif ve yayıncı Timandra Harkness’ın da söz ettiği üzere, algoritmalar ‘ön yargı motorlarıdır’. Beslendikleri bilgiler kaçınılmaz olarak insan dünyasının tarafgirliği ve ön yargıları tarafından lekelenir. Denetlenmemeleri, ürettikleri sonuçları besler. Ve algoritmaların varsayımlar yaptığı yerlerde, bu tarafgirlik ve ön yargılar geleceğe yansıtılır.
Imtihan algoritmalarının dezavantajlı okullardaki öğrencileri cezalandırmasının nedeni, bunun gerçek hayatta da yerleşik bir ‘algoritma’ olmasıdır. Eğitim sistemi uzun vakittir emekçi sınıfından gelen öğrencilerin hırslarını bertaraf etmeye ve daha ayrıcalıklı olanların ilerleyişini kolaylaştırmaya hizmet etti. Sonuçlarda görülen büyük başarısızlık, genel olarak her yıl olan bitenin keskin bir tabiridir.
Siyasi yargıların ‘tarafsız kararlar’ diye kabul edilmesiyle ilgili sorunu sırf algoritmalarda görmüyoruz. Yaz boyunca bakanlar, ‘bilimin yolundan ilerlediğimizi’ öne sürerek kendi salgın siyasetlerini yasallaştırdılar. Bilimsel bilgiler ve modelleme, farklı politik kararların sonuçlarını anlamamıza yardımcı olabilir; lakin bize hangi kararın toplumsal yahut ahlaki açıdan tercih edilebilir olduğunu söyleyemezler.
Notların şişirilmesini önlemek mi yoksa tarihî olarak beklenenden daha iyi olan öğrencileri ödüllendirmek mi daha iyidir? Okulların açılmasının sağladığı yararlar, korona virüsünün daha fazla yayılması riskinden daha mı ağır basıyor? Bunlar sırf ampirik (denenerek ispatlanması gereken/ç.n.) sorular değil, tıpkı vakitte siyasi bir yargı da gerektirir.
Brexit (AB’den ayrılma/ç.n) referandumu kampanyası esnasında Michael Gove, “Bu ülkedeki beşerler esasen gereğince uzmana sahipti” dedi. Göründüğü kadarıyla, hiçbir hükümet, Boris Johnson idaresinden daha fazla bu fikirle ahenk içinde olamaz. Bununla birlikte, onunki, güya siyasi sorular uzmanlar tarafından çözülmesi gereken gerçek teknik sorularmış üzere davranarak, kendi kararlarının sorumluluğundan kaçan bir hükümet. Tahminen de Gove’un söylemek istediği şuydu: “Bize yanlış siyasi kararlar için mazeret sağlayabilecekleri anlar dışında, gereğince uzmana sahiptik.”
Yazının aslı The Guardian sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
