Siyasi iktidarın Osmanlı’ya ait resmi ideolojik anlatısı ve hukuk/adalet konusundaki yaklaşımının eğitim alanına yansımasının bir örneği, 7. sınıf öğrencilerine verilen ödevde kendini gösterdi.
Bodrum TED Koleji’nde öğrencilere verilen 9 soruluk bir toplumsal bilgiler ödevinde, Osmanlı’daki fetih kavramı adaletle ilişkilendirildi. Öğrencilerden fetih ve adalet ortasındaki ilişkiyi açıklamalarını isteyen sorunun tam metni şöyle:
Aşağıdaki metni okuyunuz ve soruları cevaplayınız.
Osmanlı Devleti’nde idare anlayışı, fetih siyaseti ve adalet prensibine dayanıyordu. Buna nazaran hükümdar adaletli olursa halk emniyet içerisinde serbestçe toplumsal ve ekonomik faaliyette bulunabilirdi. Böylelikle üretimde artış kaydedilirdi. Üretim artışı vergi gelirinin artmasını ve münasebetiyle devletin zenginleşmesini sağlardı. Zenginleşen devlet, daha güçlü ordular besler ve yeni ülkeler fethedebilirlerdi. Fethedilen yerlerde de adaletli olunursa ….. biçiminde devam eden bu sisteme daire-i adalet denilirdi.” (Mehmet Ali Ünal Osmanlı Müessseseleri Tarihi)
1.Fetih ve adalet ortasındaki ilişkiyi açıklayınız.
2.Yönetim adaletli olmasının sonuçları neler olabilir? Açıklayınız
Ödevde “II. Mehmet yerinde siz olsaydınız İstanbul’un fethi için öteki hangi hazırlıkları yapardınız? Neden?” sorusunun yanı sıra şöyle bir soruya da yer verildiği görüldü:
Ben tebaamdan Müslümanları mescitte, Hristiyanları kilisede, Yahudileri de havrada görmek
isterim. Hepsi evladımdır. Ortalarında fark yoktur. II.Mahmut
Üstteki kelama bakarak Osmanlı toplumunda müsamaha ve birlikte hayat için neler söyleyebilirsiniz?
FETİH SİYASETİ OSMANLI TARİHİNİN TAMAMINI KAPSAMIYOR
Gazete Duvar’a konuşan akademisyenler Elçin Otomobilci, Ahmet Murat Aytaç ve Yektan Türkyılmaz ödevde yer alan soruları tarih perspektifi ve iktidarın hakim ideolojisinin eğitim sistemine tesiri üzerinden kıymetlendirdi.
Elçin Otomobilci, ödevde Osmanlı’nın idare anlayışının prensiplerinden biri olarak anlatılan fetih siyasetinin Osmanlı tarihinin tamamını değil sırf bir periyodunu kapsadığını lakin bunun soruda belirtilmediğini tabir ediyor:
“İslam ümmetini bu dünyadaki kurtuluşa götüreceği tasavvur edilen ülkü nizam-ı âleme nazaran, fetih bu dünyadaki toplumsal refahın ve adaletin kaidesidir. Zira fetihlerle üretiminin artı pahasına ‘vergi’ olarak el konulan tebaa ve kaynaklarına el konulacak topraklar artar, devlet zenginleşir. Vergi gelirinin yüksek olabilmesi birebir vakitte hükümdarın adil olması, yani şeriata uymasıyla mümkündür. Devlet zenginleşirse, ilahi maddeleri yeryüzünde hâkim kılarak kozmik adaleti sağlayacak askeri güç de sağlanabilir.”
“Bu ülkü nizam-ı alem formülasyonu Osmanlı fetihlerinin sona ermesi ve toprak kayıplarının başlamasıyla Osmanlı siyaset literatüründen yavaş yavaş kaybolmaya başladı. 19.yy’ın sonlarında Osmanlı ricali artık ülkenin zenginliğini, fetihlerle üretiminin artı kıymetine el konulan tebaanın artışı ve toprakların genişlemesiyle değil, ticari tarım ve endüstrileşme ile sağlanan üretim artışıyla ilişkilendiriyordu. Adalet ve adil devlet ise ilahi kanunları yeryüzünde hakim kılmak üzerinden değil, Tanzimat devriyle birlikte tebaadan vatandaşlığa geçen bireylerin temel hak ve hürriyetlerinin devlet tarafından tanınması ve onun garantisi altında olması ile tanımlanmaya başladı.”
‘IŞİD’İN BENİMSEDİĞİ ADALET ANLAYIŞI’
Otomobilci, fetih kavramının tarihî bağlamından koparılarak öğrencilere verilmesinin olumsuz sonuçlar doğuracağını söylüyor:
“Osmanlı klasik periyot siyasetname literatüründeki adalet anlayışını periyoduna oturtmadan, kavramın tarihselliğini vermeden şimdiki bir olguymuş üzere öğrenciye vermek, öğrencinin 21. yy’da adalet kavramını fetih ve gazaya endekslemesine yol açabilir. Böylelikle günümüzde lakin IŞİD’in benimsediği adalet anlayışı ve siyasi-askeri gayelerle genç beyinleri şartlandırmış olursunuz, lakin bu adalet anlayışının elbette üniversal insan haklarıyla uzlaşabilecek bir yanı yok. Ayrıyeten beş yüz küsur yıl evvel fetih/cihat kapsamına giren aksiyonlar, mesela sivilleri esir alma ve köle ticareti bugün savaş kabahati kabul edilen hareketlerden.”
‘FETİH, ADALET UNSURUNA DEĞİL GÜÇLÜNÜN HAKKI PRENSİBİNE DAYANIR’
Akademisyen Ahmet Murat Aytaç, soruda geçen ‘daire-i adalet’ kavramının tarihî art planını şöyle açıklıyor:
“Daire-i adalet, birinci başlarda Aristoteles’e atfedilen lakin sonra onunla ilgisi olmadığı anlaşılan Sırr’ul Esrar isimli bir yapıta dayandırılan klasik bir idare modelidir. Aristoteles ile İskender ortasındaki bir mektuplaşmayla başlayan eser, nihayet her hükümdarın izlemesi gereken idare anlayışının ögelerini ve unsurları belirleyen dairesel bir model çerçevesinde özetlenir. Buna nazaran idarenin temel unsuru adalettir ve adalet her biri başkasına dayanan devlet bileşenlerinin ortasındaki dairesel bağlantı sayesinde hayat bulur. Üçlü, dörtlü yahut sekizli çeşitleri olan adalet dairesi anlayışının en karmaşık uyarlamalarından birini Osmanlı siyasal niyeti içinde aktif halde buluruz. Osmanlı’nın siyasi metinleri ortasında en son Tanzimat Fermanı’nda bu modele bir atıfta bulunulduğunu görürüz.”
Soruda tabir edilenin tersine fetih kavramanın daire-i adalet sistemine değil güçlünün hakkı prensibine dayandığını belirten Aytaç, bu durumu şu sözlerle anlatıyor:
“Soruda kullanılan adalet dairesi modeli dünya nizamı, hükümdar, halk, ordu, iktisat üzere ögelerle adalet prensibi ortasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışmaktadır. Fakat bu modelin özgününde ilgili kısım şu biçimdedir: ‘Mülkü zapt eyleyemez illa leşker/ Leşkeri cem’ edemez illa mal.’ Alıntı yapılan müellif ‘mülkü zapt eyleme’ düsturu üzerinden fetih ile adalet ortasında bağ kurmaya çalışıyor olsa gerektir. Ancak bildiğim kadarıyla burada zapt etmekten kasıt temel olarak fetih değil, otorite ve devlet sistemini sağlamaktır. Asker olmadan bir devlette nizamın sağlanamayacağı, asker toplamak için de ‘mala’ yani iyi bir iktisada gereksinim olduğu söyleniyor. Fetih, yani öbür memleketleri zorla ele geçirme, Türkiye’deki Osmanlıcıların savunduğunun bilakis adalet prensibine değil, ‘güçlünün hakkı’ unsuruna dayanır. Fetih sonrasında uygulanan hukuk da ‘kazananların adaleti’ anlayışını yansıtır. Mesela İstanbul’un fethinden sonraki üç gün boyunca kentin yağmalanmasına müsaade verilmiş, kent nüfusunun aşikâr bir kısmı da esir olarak değerlendirilmiştir. Adaletin gücüne inanmayanlar güçlünün adaleti dışında bir şey tanımazlar; fetih yoluyla diğerlerinin topraklarına adalet götürülebileceğine inanmalarının asıl nedeni de budur.”
‘ÜSTÜNLÜKÇÜ BİR BAKIŞ’
Ödevi Gazete Duvar için inceleyen antropolog Yektan Türkyılmaz da soruların üstünlükler, zaferler ve kahramanlıkların bir ortaya getirildiği eklektik bir anlatı üzerine kurulduğunu savunuyor:
“Bu gerçekte var olmayan lakin istek duyulan bir tarih anlatısı. Bunu günün istekleri ve günün narsistik yaraları etrafında yani olmak istediğiniz ve olduğunuz ortasındaki tansiyon olarak okumamız lazım. Buradaki üstünlükçü bir bakış. O denli ki siz bir yeri fethettiğiniz vakit o yeri şereflendiriyorsunuz ve yendiğiniz yer size şükranla borçlu hale geliyor. Burada kolektif narsizmin çok tehlikeli olan bir boyutu yani kendisini yapılan işlerle, üretimiyle, marifetiyle değil kim olduğuyla açıkladığı bir durum var. Kendisinin çok üstün olduğuna inanmasının yanında bundan kuşku de duyuyor.”
II. MAHMUT’A ATFETİLEN KELAM: MÜSAMAHA DEĞİL HİYERARŞİ KURUYOR
Ödevde, öğrencilerin Osmanlı’da müsamaha ve birlikte ömür kültürünü de yorumlamaları isteniyor. Bu yorumun II. Mahmut’un söylediği şu kelamdan yola çıkılarak yapılması bekleniyor: “Ben tebaamdan Müslümanları mescitte, Hristiyanları kilisede, Yahudileri de havrada görmek isterim. Hepsi evladımdır. Ortalarında fark yoktur.”
Yektan Türkyılmaz, II. Mahmut’a ilişkin olduğu argüman edilen bu kelamın soruda tanım edildiği üzere bir birlikte yaşama kültüründen bahsetmediğini bilakis o toplumda var olan kümeler ortasında bir hiyerarşi kurduğunu ve bu toplulukların nasıl yaşayacağına dair hudutlar çizdiğini söz ediyor:
“Burada temel anlatılan şu: Kendinizi yalnızca fethetme hakkı ve meşruiyeti ile donatmıyorsunuz, birebir vakitte orada var olan kümelerin hiyerarşisini kurmaya da kendinizi yetkili görüyorsunuz. Burada, eşitlik üzerine birebir haklara sahip olma üzerine heyeti bir sistemden bahsetmiyoruz. Bu, hiç romantize edilecek bir şey değil. Bilhassa de bu topraklar 200-250 yıldır eşit yurttaşlık gayretine sahne olurken bu talebe sebep olan hiyerarşiyi insanlara bir özgürlük, bir barış ve bir ortada yaşama anlayışı olarak sunmak müthiş.”
İNDOKTRİNASYON TARTIŞMASI: ‘TÜRKİYE TOPLUMU UZUN MÜDDET BUNUNLA UĞRAŞACAK’
Akademisyenler, ödevin AK Parti iktidarının eğitim sistemine yerleştirmeye çalıştığı resmi tarih indoktrinasyonunun kıymetli bir örneği olduğunu tabir ediyor. Bilginin tenkit ve tartışmaya açık olmadığı indoktrinasyon kavramı, insanların manipüle edilerek belli ideolojik emelleri takip etmeye zorlanması manasına geliyor.
Bilhassa de 15 Temmuz darbe teşebbüsü sonrasında eğitim sisteminin çok istikametli bir atak içerisinde olduğunu belirten Yektan Türkyılmaz, eğitim sisteminin bir modülü haline gelen indoktrinasyonla Türkiye toplumunun uzun mühlet uğraşmak zorunda kalacağını söylüyor:
“Çocuğa yönelik onu kökünden geleceği değiştirecek formda şekillendirme isteği çok rahatsız edici. Türkiye’de “devrimci” bir dönüşüm yaratmanın uğraşı bu. Çocuklar mevcut durumdaki iktidar seçkininin gayesine ve aracına dönüştürülüyor. Bunu eğitim sistemiyle ne kadar çok uğraşıldığını üzerinden de düşünmek gerekiyor. Tarihle hengamesini kendi tarihinden mutsuz olması ile ilgili kaygısını çocuklar üzerinden çözmeye çalışması da müthiş bir şey.”
Öte yandan akademisyen Elçin Otomobilci, devirlerin resmi tarihlerinin en yalın ve kolaylaştırılmış versiyonlarının tarih ders kitaplarında sunulduğuna dikkat çekiyor. Otomobilci, resmi tarih indoktrinasyonun maksadına dair şunları söylüyor: “Aslında gelecekte yaratılmak istenen ülkü toplum modelinin ekseriyetle geçmiş altın çağlarda kendisinin ya da bu modele temel olacak kökeninin bulunduğu, bu istikametiyle de tarihin gençlere arzulanan toplum modelini gelecekte yaratmaya ilham olacak halde kurgulandığı tarih anlatılarından ibarettir.”
“Bu ödev soru kağıdından rejim iç ve dış siyasetlerini ve günümüzde yaşadığımız adaletsizliği yasallaştırmaya yönelik bir resmi tarih anlayışının okullarda öğrencilere empoze edildiğini, özel ve devlet okullarında bu açıdan büyük bir fark olmadığını çıkarmak mümkün. Lakin elbette bu mevzuda kesin bir yargı için özel ve devlet okullarında okutulan ders kitaplarını, imtihan ve ödev sorularını, okullar ortası düzenlenen yarışların mevzularını inceleyen kapsamlı bir araştırma yapmak gerekiyor. Bu da harika bir doktora ya da yüksek lisans tez konusu olabilir, ancak söz özgürlüğünün sonlandırıldığı günümüz akademik şartlarında ilk-orta eğitimde verilen tarih eğitiminde AKP resmi tarih indoktrinasyonunu araştıracak olan bir tezin üniversite ve YÖK’ten onay alabileceği de kuşkulu.”
‘OSMANLI NE ROMANTİZE EDİLMELİ NE ŞEYTANLAŞTIRILMALI’
Pekala, eğitim sisteminde birden fazla vakit kurgusal olan resmi tarih anlatısı sorunu nasıl çözülebilir? Yektan Türkyılmaz’a nazaran bu sorunun cevabı Osmanlı İmparatorluğu’nu da başka imparatorluklar üzere kıymetlendirmekten geçiyor: “Osmanlı’yı da tıpkı başka imparatorlukları incelediğimiz üzere ele almalıyız. Osmanlı, temel prestiji ile meşruiyetini yönetici yahut iktidar sahibi seçkinin dini referansla kurduğu bir siyasal yapıydı. Osmanlı ne romantize edilmeli ne de şeytanlaştırılmalı.”
Tarih eğitiminin resmi tarih anlatısına mecbur olmadığını belirten Elçin Otomobilci ise, okullarda öncelikle “biz ve düşmanlar” ikiliğini aşan bir anlatıya muhtaçlık olduğunu belirtiyor: “Maddi ve toplumsal tarih datalarına ve incelemelerine ehemmiyet veren, kozmik kıymetlerin tarihi gelişimine ışık tutan, mukayeseli ve eş vakitli bir perspektifte bu ülke geçmişinde yaşananları dünyanın diğer bölgelerindeki gelişmelerle birlikte inceleyebilen tarih ders kitapları üretmek ve yeni kuşaklara öğretmek için önümüzde siyasi mahzurlardan çok bir şey yok.”
Gazete Duvar
