Aralarında dünyaca ünlü Bizans ve Osmanlı tarihçisinin bulunduğu onlarca akademisyen bir açık mektup kaleme alarak, 1500 yıllık Ayasofya’nın statüsünün müze olarak korunması daveti yaptı. Akademisyenler, “Kanaatimizce temel problem, ‘Ayasofya müze mi yoksa camii mi olsun?’ değil, bilakis ‘Ayasofya’yı en iyi biçimde nasıl koruyabiliriz?’ olmalı” dedi; “Endişemiz, süregelen ve hâlihazırda yalnızca ‘söylem münakaşası’ formunda seyreden tartışmaların Ayasofya’nın tarihi ve arkeolojik bulgularının zarar görmesi ve sanat yapıtlarının gizlenmesi ile sonuçlanacak misal biçimde özensiz ve yanlış müdahalelere maruz kalması” sözlerini kullandı.
‘SİYASETE ÂLET EDİLEMEYECEK KADAR ŞIK VE DEĞERLI BİR BELGE’
“Ayasofya mahallî ve bölgesel siyasete âlet edilemeyecek kadar şık bir anıt ve kıymetli bir tarihi belge” denilen açık mektupta şu davette bulunuldu: “Birbiri arkasına gelen Bizans, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti idareleri bu anıtı devranın yıkıcı tesirlerinden korumuş ve pahasını yalnızca kendileri için değil, bizler de dâhil olmak üzere bütün gelecek nesiller için koruma etmeyi başarmıştır. Mevcut Türkiye Cumhuriyeti devletinin bu muhafazacı ve sorumluk sahibi yönetim geleneğini sürdürmesi bizim, Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine çalışan bilim kişileri için hayati değere sahip.”
MEKTUBUN TAM METNİ
Ayasofya’nın müzeye dönüştürülmesiyle ilgili 1934 tarihli Bakanlar Heyeti kararının iptali talebiyle Danıştay’da açılan davanın birinci duruşmasından evvel yayımlanan mektubun tam metni şöyle:
“Değerli meslektaşlarımız,
2 Temmuz 2020 tarihinde T.C. Danıştay Başkanlığı Ayasofya’nın resmi statüsü ile ilgili kararını kamuoyuna duyuracak. Çeşitli bilim dernekleri ve kuruluşlar bu gelişmeyle ilgili dert ve kaygılarını lisana getirmeye devam ediyorlar. Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine araştırma yapan bilim kişileri olarak bizim bu metni kaleme almaktaki gayemiz şimdi alınmamış bir karara itiraz etmek değil, ortak tasalarımızı hâlihazırda sahip olduğumuz haberlere dayanarak açıklığa kavuşturmak.
Kanaatimizce temel problem “Ayasofya müze mi yoksa camii mi olsun?” değil, bilakis “Ayasofya’yı en iyi halde nasıl koruyabiliriz?” olmalı. Öbür bir deyişle biz, yapının işlevi problemi ile yönetimini (ve himaye sorumluluğunu) birbirinden başka tutuyoruz. Kaygımız, yapının işlevine dair süregelen tartışmaların önümüzde duran elzem meselelere yanıt verebilecek ölçekte bir idari strateji geliştirmeye mahzur olması. Mahsusen yapının tarihi dokusunun korunması, Bizans ve Osmanlı ürünlerinin görünürlüğünün devamı, kitle turizminin sağlıklı bir formda idamesi ve sarsıntı tehlikesine karşı gerekli önlemlerin alınması üzere problemler bizim için öncelik taşıyor.
Bilindiği üzere 1453’ten 1934’e dek cami olarak hizmet veren Ayasofya’nın yönetimi Fatih Sultan Mehmet’in kurduğu vakıf tarafından sağlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin 1923’te ilanından sonra bu ve emsal vakıfların temsil ve yönetimi Vakıflar Umumi Müdürlüğü’ne geçmiştir. 1920’lerin sonuna kadar camii olarak kullanılmaya devam eden Ayasofya’da bu durum muhtaçlık sonucu başlayan restorasyonu yürüten ekibin 1931’den itibaren mozaik bezemeleri gün yüzüne çıkarmasıyla değişmiştir. Bu tarihi kazanımın yadsınamaz ehemmiyeti devrin Bakanlar Kurulu’nu binanın yönetim ve murakabesini Maarif Bakanlığı’na devretmeye teşvik ve ikna etmiştir.
‘GÜNÜMÜZDE DE CAMİ OLARAK FAALİYET GÖSTERİLİYOR’
Yapının yönetiminin el değiştirmesi ile eş vakitli meydana gelen işlev değişikliği sonucunda Ayasofya ibadete kapanmıştır. Bununla birlikte bu dönüşüm mutlak olmamış, tarihi yapının hem işlevi hem de yönetimi o tarihten beri muhtelif değişikliklere uğrayarak bugüne kadar gelmiştir. Ayasofya günümüzde, Maarif Bakanlığı’ndan ayrılan T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yönetiliyor. Bir yandan da yapının işlevinin hudutları gitgide daha görünür olan Müslüman cemaatin isteklerini karşılayabilmek maksadıyla genişletilmiştir. 1991’de Hünkar Mahfili Müslüman cemaatin ibadetine açılmış, 2016’dan bu yana ise tam devirli bir imam Ayasofya’da hizmet vermeye başlamıştır. Günümüzde minarelerinden ezan sesi yükselen yapıda Kadir Gecesi Kur’an tilaveti ve dualarla kutlanıyor.
Bu açıdan Ayasofya hâlihazırda hem bir müze hem de camii olarak faaliyet gösteriyor. Bildiğimiz kadarıyla yapının ibadethane rolünün genişletilmesi şu ana dek Ayasofya’ya rastgele bir zarar vermemiş, içinde taraf alan sanat ürünlerinin yine gizlenmesine sebep olmamıştır. Bu bağlamda T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ehil ve sorumluluk sahibi bir yönetim sergilemeye devam etmekte.
Bununla birlikte uzun yıllardır muhtelif sesler yapının sorumluluğunun T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bırakılmasının gayri yasal olduğunu argüman ediyor. Bu kimseler vakıf taşınmazlarını yöneten vakfiyelerin ebedi ve değişmez olduğunu, bu nedenle Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 1934’te Ayasofya’yı ‘sekülerleştirme’ salahiyetine sahip olmadığını savunuyorlar. Bu teze nazaran, binanın yasal yönetim mercii Vakıflar Umumî Müdüriyeti.
‘TRABZON’DAKİ AYASOFYA’DA FRESKLER KAPATILDI’
Son yıllarda Vakıflar Umum Müdüriyeti devraldığı gayrı Bizans periyodu anıtsal yapıtlarını Müslüman ibadetine açtı. Elimizde olumsuz bir örnek olarak 2013’ten beri yönetimi ve uğradığı değişiklikler itiraz ve tenkitlere neden olan Trabzon’daki sair Ayasofya bulunuyor. Bu tarihi yapıyı ibadete makul hale getirmek için iç mekânına müdahale eden paravanlar yerleştirilerek Bizans freskleri kapatılmış ve taban mozaiklerinin üzeri ahşap ile örtülmüştür. Şimdiki tartışmalarda kendine daha az mahal bulabilmiş ancak uğradığı zararlar çok daha derin ve kalıcı olan Trakya Vize’deki Küçük Ayasofya ise 2006’da geçirdiği restorasyondan tarihi dokusu önemli biçimde hasar alarak çıkmıştır.
Tasamız, süregelen ve hâlihazırda yalnızca ‘söylem münakaşası’ formunda seyreden tartışmaların Ayasofya’nın tarihi ve arkeolojik bulgularının zarar görmesi ve sanat ürünlerinin gizlenmesi ile sonuçlanacak benzeri biçimde özensiz ve yanlış müdahalelere maruz kalması.
‘TÜRKİYE’NİN SORUMLULUK SAHİBİ YÖNETIM GELENEĞİNİ SÜRDÜRMESİ LAZIM’
Ayasofya lokal ve bölgesel siyasete âlet edilemeyecek kadar hoş bir anıt ve değerli bir tarihi doküman. Birbiri arkasına gelen Bizans, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti idareleri bu anıtı devrin yıkıcı tesirlerinden korumuş ve bedelini yalnızca kendileri için değil, bizler de dâhil olmak üzere bütün gelecek nesiller için koruma etmeyi başarmıştır. Mevcut Türkiye Cumhuriyeti devletinin bu müdafaacı ve sorumluk sahibi yönetim geleneğini sürdürmesi bizim, Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine çalışan bilim kişileri için hayati değere sahip.
Saygılarımızla”
Mektubun imzacıları şöyle:
Elizabeth Agaiby, University of Divinity, Melbourne
Panagiotis A. Agapitos, Max-Planck Institute, Frankfurt
Suzanne Conklin Akbari, Institute for Advanced Study, Princeton, NJ
Ladan Akbarnia, The San Diego Museum of Arka
Engin Akyürek, Koç Üniversitesi
Nabil Al-Tikriti, University of Mary Washington
Joseph Alchermes, Connecticut College
Juan Antonio Álvarez-Pedrosa, Universidad Complutense Madrid
Benjamin Anderson, Cornell University
Achim Arbeiter, Georg-August-Universität, Göttingen
Tülay Artan, Sabancı University
Kameliya Atanasova, Washington and Lee University
Marie-France Auzépy, Université Paris 8
Michele Bacci, Universität Freiburg
Heather A. Badamo, University of California, Santa Barbara
Jennifer Ball, City University of New York
Thomas M. Banchich, Canisius College, Buffalo
Charles Barber, Princeton University
Karen Barkey, University of California, Berkeley
Sarah Bassett, Indiana University
Floris Bernard, Ghent University
Patricia Blessing, Princeton University
Elizabeth S. Bolman, Case Western Reserve University
Antje Bosselmann-Ruickbie, Justus-Liebig-Universität, Gießen
Emmanuel C. Bourbouhakis, Princeton University
Ra’anan Boustan, Princeton University
Grigor Boykov, Austrian Academy of Sciences
Sarah T. Brooks, James Madison University
Suna Çağaptay, University of Cambridge and Bahçeşehir University
Averil Cameron, University of Oxford
Merih Danali Cantarella, Wake Forest University
Giancarlo Casale, European University Institute
Sinem Casale, University of Minnesota
Marica Cassis, University of Calgary
Manuel Antonio Castiñeiras González, Universitat Autònoma de Barcelona
Annemarie Weyl Carr, Southern Methodist University
Anne-Laurence Caudano, University of Winnipeg
Michail Chatzidakis, Humboldt University, Berlin
Mehreen Chida-Razvi, SOAS, University of London
Christina Christoforatou, Baruch College, City University of New York
Juan Signes Codoñer, University of Valladolid
Barbara Crostini, Uppsala University
James Crow, University of Edinburgh
Jon C. Cubas Díaz, Georg-August-Universität, Göttingen
Anthony Cutler, Pennsylvania State University
Vladimir Cvetkovic, University of Belgrade
Manuela De Giorgi, Università del Salento
Aitor Fernández Delgado, Universidad de Alcalá
Nathan S. Dennis, University of San Francisco
Stefanos Dimitriadis, Westfälische Wilhelms-Universität, Münster
Heidemarie Doganalp-Votzi, University of Vienna
Anastasia Drandaki, National and Kapodistrian University of Athens
Ivan Drpić, University of Pennsylvania
John M. Duffy, Harvard University
A. Asa Şayet, University of North Carolina at Greensboro
Susanna Elm, University of California, Berkeley
Olga Etinhof, Russian State University for the Humanities
Vera von Falkenhausen, Università degli Studi di Roma “Tor Vergata”
Mary Farag, Princeton Theological Seminary
Elizabeth Fisher, George Washington University
Vicky Foskolou, University of Crete
Georgia Frank, Colgate University
Peter Frankopan, University of Oxford
Stig Frøyshov, University of Oslo
Ivan Foletti, Masaryk University
Miguel Gallés, Universitat Autònoma de Barcelona
Fani Gargova, University of Vienna
Niels Gaul, University of Edinburgh
Rachel Goshgarian, Lafayette College
Sharon Gerstel, University of California, Los Angeles
Elina Gertsman, Case Western Reserve University
Ludovico V. Geymonat, Louisiana State University
Rossitsa Gradeva, American University in Bulgaria
Susan L. Graham, Saint Peter’s University
Geoffrey Greatrex, University of Ottawa
Heather Grossman, University of Illinois Urbana-Champaign
Christiane Gruber, University of Michigan
John F. Haldon, Princeton University
Susan Ashbrook Harvey, Brown University
Ayşe Henry, Bilkent University
Judith Herrin, King’s College London
Ernest Marcos Hierro, Universitat de Barcelona
Cecily Hilsdale, McGill University
Martin Hinterberger, University of Cyprus
Renata Holod, University of Pennsylvania
Brad Hostetler, Kenyon College
Sergey Ivanov, Russian National Research University — Higher School of Economics
Hugh Jeffery, University of Edinburgh
Elizabeth M. Jeffreys, University of Oxford
Kaelin Jewell, The Barnes Foundation
Mark J. Johnson, Brigham Young University
Catherine Jolivet-Lévy, École Pratique des Hautes Études, Paris
Jacqueline Jung, Yale University
Veronica Kalas, independent scholar, USA
Ioli Kalavrezou, Harvard University
Gül Kale, Carleton University, Canada
Kevin Kalish, Bridgewater State University
Sophia Kalopissi-Verti, National and Kapodistrian University of Athens
Ceyda Karamursel, SOAS, University of London
Anna Kartsonis, University of Washington
Armen Kazaryan, Research Institute of the Theory and History of Architecture and Urban Planning, Moscow
Bente Kiilerich, University of Bergen
Young Richard Kim, University of Illinois, Chicago
Dale Kinney, Bryn Mawr College
Holger A. Klein, Columbia University
Tia Kolbaba, Rutgers University
Elias Kolovos, University of Crete
Fotini Kondyli, University of Virginia
Kader Konuk, Universität Duisburg-Essen
Yavuz Zaviye, University of Vienna
Dickran Kouymjian, California State University, Fresno
Dimitrios Krallis, Simon Fraser University
Klaus Kreiser, Otto-Friedrich-Universität, Bamberg
Carol H. Krinsky, New York University
Derek Krueger, University of North Carolina at Greensboro
B. Harun Küçük, University of Pennsylvania
Maximilian Lau, Hitotsubashi University, Tokyo
Marc Lauxtermann, University of Oxford
Sean Leatherbury, University College Dublin
Jacqueline Leclercq-Marx, Université Libre de Bruxelles
Florin Leonte, Palacký University of Olomouc
Alexei Lidov, Lomonosov Moscow State University and Russian Academy of Arts
Alexander Lingas, City, University of London
Santo Lucà, Università degli Studi di Roma “Tor Vergata”
Byron MacDougall, Brown University
Christopher MacEvitt, Dartmouth College
George P. Majeska, University of Maryland
George Manginis, Benaki Museum
Maria Rosaria Marchionibus, Università degli Studi di Napoli L’Orientale
Moysés Marcos, California State University, Northridge
Sergei Mariev, LMU Munich and JGU Mainz
Vasileios Marinis, Yale University
Dragoljub Marjanović, University of Belgrade
Athanasios Markopoulos, University of Athens
Miodrag Marković, University of Belgrade
Elizabeth Marlowe, Colgate University
Maria Mavroudi, University of California, Berkeley
Julie Meisami, University of Oxford
Andrew Mellas, St Andrew’s Theological College, Sydney
Mati Meyer, Open University of Israel
Leslee Michelsen, Doris Duke Foundation for Islamic Arka
Bojan Miljković, Serbian Academy of Arts and Sciences
John Mitchell, University of East Anglia
Mihail Mitrea, Newcastle University
Elissaveta Moussakova, Bulgarian Academy of Sciences
Emmanuel Moutafov, Bulgarian Academy of Sciences
Mikael Muehlbauer, Columbia University
Stelyios Muksuris, Byzantine Catholic Seminary, Pittsburgh
Stephennie Mulder, The University of Texas at Austin
Margaret Mullett, Queen’s University Belfast
Robert S. Nelson, Yale University
Christoph K. Neumann, Ludwig-Maximilians-Universität, Munich
Emily Neumeier, Temple University
Leonora Neville, University of Wisconsin Madison
Galit Noga-Banai, Hebrew University of Jerusalem
William North, Carleton College
Paweł Nowakowski, University of Warsaw
Javier Ortolá Salas, Universidad de Cádiz
Victor Ostapchuk, University of Toronto
Robert G. Ousterhout, University of Pennsylvania
Valentino Pace, Università di Udine
Georgios Pallis, National and Kapodistrian University of Athens
Stratis Papaioannou, University of Crete
Amy Papalexandrou, University of Texas, Austin
Nassos Papalexandrou, University of Texas, Austin
Maria Parani, University of Cyprus
Glenn Peers, Syracuse University
Bissera V. Pentcheva, Stanford University
Inmaculada Pérez Martín, Instituto de Lenguas y Culturas, Madrid
Arseniy Petrov, Russian State University for the Humanities
Jordan Pickett, University of Georgia
Aleksandr Preobrazhensky, Lomonosov Moscow State University
Chryssa Ranoutsaki, Ludwig-Maximilians-Universität, Munich
Andreas Rhoby, Austrian Academy of Sciences
Meredith Riedel, Duke University
Alexandre Roberts, University of Southern California
Serena Romano, University of Lausanne
Maria Alessia Rossi, Index of Medieval Arka, Princeton University
James Ryan, New York University
Adam Sabra, University of California, Santa Barbara
Georgios Salakidis, Democritus University of Thrace
Jaime Vizcaíno Sánchez, Universidad de Murcia
Paula Caballero Sánchez, Universidad de Málaga
Joseph E. Sanzo, Università Ca’ Foscari, Venice
Peter Sarris, University of Cambridge
Oliver Jens Schmitt, University of Vienna
Ellen C. Schwartz, Eastern Michigan University
Mira Xenia Schwerda, Harvard University
Athanasios Semoglou, Aristotle University of Thessaloniki
A. Tunç Şen, Columbia University
Nancy P. Ševčenko, independent scholar, USA
Wendy Shaw, Freie Univeristät Berlin
Jonathan Shea, Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Petr Shuvalov, St. Petersburg State University
Nino Simonishvili, independent scholar, Georgia
James Skedros, Holy Cross Greek Orthodox School of Theology
Dimitrios Skrekas, University of Oxford
Engelina Smirnova, Lomonosov Moscow State University
Svetlana Smolčić Makuljević, Metropolitan University Belgrade
Foteini Spingou, University of Edinburgh
Dimitris Stamatopoulos, University of Macedonia
Tatjana Starodubcev, University of Novi Sad
Alice Isabella Sullivan, University of Michigan
Yasser Tabbaa, retired professor
Alice-Mary Talbot, Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Michael Talbot, University of Greenwich
Tuğba Tanyeri-Erdemir, University of Pittsburgh
Rabun Taylor, University of Texas, Austin
Allie Terry-Fritsch, Bowling Green State University
Natalia Teteriatnikov, independent scholar, USA
Baki Tezcan, University of California, Davis
Galina Tirnanić, Oakland University
Hjalmar Torp, University of Oslo
Ida Toth, University of Oxford
Giovanni Travagliato, Università degli Studi di Palermo
Warren Treadgold, Saint Louis University
Ionut-Alexandru Tudorie, St Vladimir’s Orthodox Theological Seminary
Vessela Valiavitcharska, University of Maryland
Nükhet Varlık, Rutgers University
Maria Vassilaki, University of Thessaly
Myrto Veikou, Uppsala University
Tim Vivian, California State University, Bakersfield
Dragan Vojvodić, University of Belgrade
Oleg Voskoboynikov, National Research University, Moscow
Alicia Walker, Bryn Mawr College
Annabel Wharton, Duke University
Elizabeth Williams, Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Ethel Sara Wolper, University of New Hampshire
Warren T. Woodfin, Queens College, City University of New York
Diana Gilliland Wright, independent scholar, Washington, DC
Ann Marie Yasin, University of Southern California
Ayşin Yoltar, Brooklyn Museum
Nikos Zagklas, University of Vienna
Anna Zakharova, Lomonosov Moscow State University
Gazete Duvar
