Koray Kırmızısakal
‘ALT-RIGHT MOMENT BİTMİŞTİR’
Geçtiğimiz günlerde, Alt-Right terimine popülerlik kazandıran ve onun bir bakıma Amerika’daki önderlerinden olan Richard Spencer, Joe Biden’ı destekleyeceğini söyleyen bir tweet attı [3]. Öncesinde Trump’ı desteklediği için pişman olduğunu söyleyen Spencer, “Alt-Right moment bitmiştir” diyordu kısaca. Şimdi 2016’da Trump’ın Amerikan başkanlık seçimlerini kazandığı vakit, “Hail Trump!” diye haykırarak Nazi selamı vermiş olan Spencer, “artık hareketi bitiriyorum,” diyebilir miydi artık? Daha doğrusu Alt-Right bu halde sönümlenebilir miydi?
Pekâlâ en sonda söylemem gerekeni en başta söyleyeyim: Alt-Right’ın gözden düşmesi, aslında Alt-Right’ın çok sağ ile birlikte ana-akım haline gelerek görünmezleşmesi manasına geliyor [4]. Aslında daha berbatına hazırlıklı olmak durumundayız, Alt-Right geriliyor fakat bir taraftan da global, her yere sirayet etmiş, sinmiş bir hareket ve bunun çok önemli sonuçları var (ABD’de Cumhuriyetçiler, Almanya’da AfD -Almanya için Alternatif-, Fransa’da ise Ulusal Cephe).
Patrik Hermansson, David Lawrence, Joe Mulhall ve Simon Murdoch üzere müellifler, Alt-Right’ı şöyle tanımlıyorlar: “ ‘beyaz kimliğinin’ çokkültürcü/liberal seçkinler ve sözümona Batı medeniyetini ve beyaz erkeklerin haklarını baltalamak için ‘siyasal doğruculuğu’ kullanan ‘toplumsal adalet savaşçıları’ (SJW) tarafından tehdit edildiğine inanan ve büyük ölçüde online faaliyet gösteren milletlerarası bir dizi kişi ve grup” [5]. Bu tarifi aklımızda tutmalıyız. Ayrıyeten müelliflerin Memleketler arası Alt-Right isimli kitapları, Alt-Right’ın tek bir ülkeye mahsus bir hareket olmadığını vurgulamakta. Andreas Huyssen de geçen sene ABD örneği üzerinden radikal sağ üzerine yazarken, faşizmin her daim ulus-ötesi olduğunu unutmamalıyız diye uyarmıştı.[6]
Alt-Right ile ilgili şimdi yayınlanan White Noise isimli bir belgeselin fragmanında Richard Spencer’ı üniversite öğrencilerine konuşurken görüyoruz; iştirakçilerden biri pek makul bir lisanla şunu söylüyor: “Spencer, söz özgürlüğünüz var ancak insanları şiddete tahrik etmemelisiniz. ‘Gidin siyahları, Musevileri öldürün’ demiyorsunuz elbette lakin takipçileriniz beyaz-etno devletini ciddiye alıp hareketinizin ve sizin isminize şiddete başvuruyor. Bunun sorumluluğunu nasıl alacaksınız?” Spencer, buna cevaben “bana bir tane şiddet olayı söyler misin?” deyince soruyu soran iştirakçinin karşılığı “Charlottesville” oluyor doğal olarak. Charlottesville, hakikaten de Alt-Right hareketin 2017’deki gövde şovlarından biriydi. Charlottesville aksiyonunu protesto eden kalabalığın üzerine otomobil sürülmüş, bu olay sonucunda bir kişi ölmüştü. Trump “her iki tarafta da iyi beşerler var” diyerek beyaz üstünlüğünü savunanlara art çıkmıştı. Halbuki Richard Spencer, Charlottesville yürüyüşünün baş mimarı olmasına karşın soruyu büsbütün reddediyor. Buna şaşırmamalıyız, esasen Alt-Right denen bu heyula için en kullanışlı kaçamak yollardan biri, üstlenilecek, sorumluluğu alınabilecek bir aksiyonun olmaması. Alt-Right’ın bu aralıklı ironiyle, hiçbir şeyle angaje olmayan trol üslubuyla, anonimliğin yüceltilip ilerici görüldüğü siber ütopyacı bir momentte kendisini yaymayı başarması, Angela Nagle’ın özellikle üzerinde durduğu bir bahisti.[7] Hatta Umberto Eco’nun faşizmin bir özünün olmadığını söyleyişini hatırlatıyor bu haliyle. En uygun tarif tahminen de Andreas Huyssen’in Franz Neumann’ın 1944’te yazdığı Behemoth: The Structure and Practice of National Socialism 1933-1944 kitabından yaptığı bir alıntıda bulunabilir. Huyssen, Nasyonal Sosyalizm üzerine yazan Neuman’dan alıntıladığı metinde “Nasyonal Sosyalizm” geçen kısımlara “Trumpçılık” sözünü yerleştiğinde ortaya şu sonuç çıkıyor:
Trumpçılığın hiçbir siyasi ya da toplumsal teorisi yoktur. İdeolojisi ve hakikate yönelik derdi yoktur. Belli bir durumda, işine yarayabilecek her teoriyi kabul eder ve durum değişir değişmez o teoriden vazgeçer. Trumpçılık hem kapitalizm taraftarıdır hem de kapitalizm tersidir. Hem otoriterdir hem de anti-otoriterdir. Trumpçı propagandaya açık olan… her kümeyle işbirliği yapar, lakin çıkarlarına daha çok uygun düştüğünde otoriter hareketleri göklere çıkarmakta tereddüt etmez… Trumpçılık tarım ıslahatını hem savunur hem de ona karşı çıkar, özel mülkiyeti hem savunur hem de ona karşı çıkar, idealizmi hem savunur hem de ona karşı çıkar. Demokraside bu tipten bir kıvraklığa ulaşılamaz.
O halde bugün Spencer’ın Joe Biden’ı desteklemesine hiç şaşırmamalıyız. Pekala ya Spencer’a Alt-Right’ın sorumlu olduğu şiddet olaylarına Charlottesville’den daha öteki bir örnek verilebilir miydi? Elbette. Şayet, 2019’da birbiri gerisine gerçekleşmiş katliamlara bakarsak korkutucu bir ortak noktaları vardır: Alt-Right hareketin olgunlaştığı 4chan ve 8chan üzere sitelerle olan temasları. Saldırganların iletileri ve manifestoları bu sitelerde yayılmış ve katliamlarını (özellikle Christchurch) “oyunlaştırılmış” bir formda sunmuşlardır.[8]
Evvel 2011’deki şu korkutucu olayı hatırlayalım. Norveçli bir genç olan Anders Breivik, beyaz kimliğini ve Hıristiyan pahalarını korumak, çokkültürcülüğü protesto etmek ismine 77 sosyalisti katletmişti. Katliamdan evvel yazdığı bir manifestoda, katil, Avrupa’nın Müslümanlarca işgal edildiğini vurguluyordu. Sözümona bu işgalin sorumlusu ise Breivik’e (ve pek çok başkalarına) nazaran “Kültürel Marksizm”, feminizm ve çokkültürcülüktü.[9] Bu birinci bakışta gülünç ve ciddiye alınmaması gereken bir şey üzere gelebilir lakin Berardi haklı olarak bu katliamcının paylaştığı “manifesto”yu ortalama yeni muhafazakâr olarak tanımlanabilecek birinin yapıtı olarak kıymetlendirir.[10] Yani bu görüşler epey tanıdık ve pek çokları için ana-akımdır. Bu katliam, 2019’da birbiri arkasına gerçekleşen katliamların öncüsü sayılabilir. 2019’da Yeni Zelanda’nın Christchurch kentindeki cami akınında 51 kişi öldürülür. Christchurch katili, “büyük yerinden edilme” diye isimlendirdiği beyazların azınlıkta kalacağını argüman eden mektubunu 4chan’de yayınlamıştır. Katliamın en dehşetli tarafı, Facebook’ta canlı yayınlanmış olmasıdır. Görüntü yayınlandıktan lakin 45 dakika sonra silinmiş ve Facebook, 24 saat içinde görüntünün 1,5 milyon kopyasını sildiğini açıklamıştır. Lakin artık olan olmuştur.
“Kültürel Marksizm” ya da “beyaz soykırımı” fesadı bir katliamcının uydurduğu bir şey değildi elbette. Ancak tanınan ve tesirli sözünü, Kanadalı bir klinik psikolog ve çok satan bir kitabın muharriri olan Jordan Peterson’da bulmuştu. Peterson, bilhassa 2010’dan sonra meşhur olmuş ve YouTube’daki dersleriyle pek çok şahsa ulaşmıştı. Amacında politik doğruculuk olan Peterson da sorumluluğu sözümona “postmodern-neo-Marksizm, radikal feminizm” diye isimlendirdiği heyulaya yıkıyordu (Geçen sene Slavoj Žižek’le olan tartışmasında, Žižek “Yahu kim bu Marksistler?” diye sorduğunda, Peterson ikna edici bir karşılık verememişti). Peterson, Alt-Right sempatizanı gençlere YouTube’dan ulaşmış, onları politik doğruculara karşı silahlandırmıştı.[11] Bu gençlerin önlerine açık kaynaklar, enformasyon seriliydi lakin nedense Avrupa’yı, beyaz ırkını, Hıristiyan pahaları tehdit eden “Kültürel Marksistler”, “feministler” ve “göçmenler” el ele vermiş, “beyaz soykırımı”na girişiyordu ve bu beyazlar için “büyük yerinden edilme” başlıyordu, o denli mi?
James Bridle, Yeni Karanlık Çağ kitabında tam da bu paradoksu merkezine alıyor; Adorno ve Horkheimer’ın Aydınlanmanın Diyalektiği’ndeki ikazlarını hatırlatırcasına, bu çağda yığınla bilgi ve enformasyon olmasına karşın bunların –beklenenin aksine– nasıl da hizipleşmeyi, komplo teorilerini artırdığından kelam ediyor. Bridle’ın bir proje kapsamında yasa dışı edilen göçmenlerin uçuşlarını takip etmek için baktığı gökyüzünde bir diğeri, “jetlerin arkasında bıraktığı izlere dayanarak” global bir komplo görüyor: güya bu biçimde bu havaya salınan kimyasallarla atmosfer değiştiriliyor, zihinler denetim ediliyor, nüfus köleleştiriliyor.[12] Bridle, Fredric Jameson’dan aktardığı üzere, “komplo, geç sermayenin bütüncül mantığının yozlaşmış biçimidir, başarısızlığı saf tema ve içeriklere kaymasıyla kendini gösteren bir sistemi çaresizce tasvir etme çabasıdır” diyor.
“Kültürel Marksizm”, feminizm, göçmenler hakkında komplolar ören kötücül şuurların dileği “kapitalizm olmadan kapitalizm”dir aslında. Sürtünmesiz bir kapitalizm. Kapitalist sistemde yaşanan toplumsal krizin, antagonizmanın, “fazlalık”ların ondan atılmasıyla düzeleceğine inandıkları için bir fazlalık/aşırılık icat ederler: Museviler, göçmenler, siyahlar, “Kültürel Marksistler”, feministler vb. Antagonizma gayreti böylelikle büsbütün kültürel seviyeye çekilerek maksat belirlenmiş olur. Olağan bu amaçların ortadan kalkması, nefretin ortadan kalkmasına yol açmaz, tersine hep yeni düşmanlar icat etme mecburiliği yaratır. Komünist rejimlerin çökmüş, Marksistlerin de gücünü oldukça yitirmiş olmalarına karşın, dünyanın pek çok yerinde hâkim olan sağ, yeni sağ, Marksistlerin hayaletini kurgulamaya devam etmektedir. Benzeri halde, eski ekonomik ve dilsel güçlerini kaybetmeye başlayan erkekler, hala hükümran olmalarına, ataerkiye karşın, feminist bir dünyada yaşadıklarını argüman edebilmektedirler.
Böylelikle Jordan Peterson gibilerin kelamda “postmodern neo-Marksizm”e yönelik suçlamaları, ya da yeni sağın “Kültürel Marksizm” fesadı üzere komplo teorileri, postmodernitedeki eşzamansız şuurun büyük anlatılara duyduğu gereksinimdir diyebiliriz.
EŞZAMANSIZLIĞIN EŞZAMANLILIĞI
Enformasyon bolluğu içinde yaşadığımız sefalet ve oluşan irrasyonel hizipler, akla Ernst Bloch’un “eşzamansızlık” (Unglecihzeitigkeit) kavramını getiriyor. Bloch’a “eşzamansızlık” kavramıyla ne kastettiği sorulduğunda, dünyanın tüm bölgelerindeki köylülerin ve küçük burjuvaların sahip olduğu, eski, meyyit, daha doğrusu dünyanın geri kalanından kopuk bir altyapıya dayandığı için zamanımızla senkronize olmayan bir şuur der buna.[13] “Eşzamansızlık” kavramı Bloch’un 1935’te yayınlanan Bu Çağın Mirası kitabında merkezî yere sahiptir. Bloch burada, “faşist ideolojinin iki ters eğilimle yarıldığını öne sürmüştü: teknolojik çağdaşlaşma ve gerici modernizmin karşısında, Alman milletinin ruhu ile özüne ve şanlı davetine duyulan mitik inançlar.”[14] Huyssen’in de belirttiği üzere, Bloch, modernitenin zamansallığıyla şimdi kesişmeyen eşzamansız şuurlara basitçe seslenecek mitik, irrasyonel tahayyüllerin kuvvetini vurguluyordu.
Ancak bugün Bloch’un vaktindeki üzere bir eşzamansızlıktan, eşzamansız şuurdan hâlâ kelam edilebilir mi? Huyssen, Bloch’un kastettiği manasıyla bir eşzamansızlığın olmadığını söylüyor. Kabul, lakin metninde kullandığı öbür bir kavram daha farklı imkanlar açıyor bize, o da “öznel eşzamansızlıklar”. Ben buna eşzamansızlığın eşzamanlılığı diyeceğim: Büsbütün birbirine bağlanmış, senkronize olmuş bir dünyada, şimdiye indirgenmiş bir vakitte yaşıyoruz; ancak oburlarının gündemi, zamanlılığı şaşırtan formda farklı olabiliyor. Amerika’nın bu eşzamansız şuurunu bir tarafta Fox News, Sinclair Yayıncılık Kümesi, Murdoch gazetelerinin komplocu, gerçeklere dayanmayan sağ propagandası sağlarken (örneğin, 2019 üretimi The Loudest Voice dizisi, Fox News’ün kurucusu üzerinden sıkıntıyı çok iyi anlatıyor), öbür tarafta kapitalist siber uzamın hudutları aşan 4chan, 8chan üzere mem üretici, anonim, trol üslubuyla nefret saçan forum siteleri ve YouTube, Twitter, Facebook üzere paylaşım siteleri var. Eşzamansızlığın eşzamanlı uyuşturucuları.
Alt-Right’ın sembolü haline gelen Kurbağa Pepe’nin Evrimi. MEMLER, GÖRÜNTÜ OYUNLARI YA DA ANTİ-DİYALEKTİK İMGELER
Alt-Right’ın, yeni sağın fikirlerini yaymada, kültür savaşlarını sağlamlaştırmada en büyük silahlarından biri olan memler, birincinin Richard Dawkins tarafından tanımlanmıştı. Dawkins’e nazaran memler, taklit olarak nitelenebilecek bir şeyle bir beyinden başkasına zıplayarak kendilerini çoğaltan kültürel genlerdir.[15] Genlerin sperm ya da yumurtalar yoluyla gen havuzunda çoğalmalarına misal formda, böylelikle çoğalırlar.
Ben, memlerin bu geniş tarifini daraltıp, onları şuurumuzda kalıntı olarak varlığını sürdüren siber uzam imgeleri olarak tanımlayacağım. Sonsuz çeşitliliğe ulaşan imgelerin (aslında farklılık üretmeyen farklardır bunlar) kendilerine ilişkin içerikleri yoktur, aslında kör ve içi boşturlar. O denli memler vardır ki yapısı bağlamsız olduğu için (no context) her bağlama uygun düşer. Ama tam da bu sebeple her istikamete eğilip bükülebilirliği bu imgelerin gücü olmuştur.[16] Memler, Alt-Right için bir bakıma, özdeşleşim sağlayan, sevdiren ya da nefret uyandıran propaganda aletleridir. Bu imgeler kuşkusuz Walter Benjamin’in “diyalektik imge” olarak isimlendirdiği şeyin tam aykırısını, anti’sini oluşturur. Diyalektik imge, birbirinden başka lakin birbiriyle bağlı iki başka ânın birleşimidir. Memler de bağlantısız, bağlamsız iki başka düzlemi birleştirirler lakin geçmişin gerçekleşmemiş düşlerini değil, şimdinin tek boyutlu yatırımlarının propagandasını yaparlar. Halbuki diyalektik imge, şimdiyi kesintiye uğratıp durdurur, ihtilale motive eden güce açılır, “diyalektik imge daha çok, geçmişin gerçekleşmemiş tüm vaadini ve bu vaadi en sonunda gerçekleştirecek pratik araçları tek bir aydınlatıcı nokta içinde ağırlaştırır.” [17] Tekrar Benjamin’in, faşizmin siyaseti estetikleştirmesi olarak isimlendirdiği şeye denk düşer bu.
Memler, iki bağlantısız düzlemin, bağlamın, eğreti bir biçimde birbirine yapıştırılmasıdır. Memlerin siber uzamda yine üretilmesi ve tekrar edilmesi, bir mühlet sonra bu ilgisiz düzlemlerin dikiş izlerini görünmezleştirir. Eşzamanlılıktaki (4chan, 8chan, reddit, YouTube, Twitter, Facebook) eşzamansız şuur için memler, his uyandırmayı bırakır artık, hisler şahsen memleri tabir etmeye başlar ve gerçekliğe bürünür.
Fashy, faşistin daha “fashionable” hali manasında. Sol altta, Nazi imgeleriyle bezeli kurbağa Pepeler, üzerinde Tumblr sembolü olan bir Toplumsal Adalet Savaşçısı’nı infaz ediyor. İnfaz biçimi Vietkonglu Nguyen Van Lem’in idamının neredeyse birebiri.
Memleri “anti-diyalektik imge” olarak kavradığımız vakit, onların his yapısının umut ya da öfke değil nefret ve hınç üzerine heyeti olduğunu bir mümkünlük olarak ortaya atmak istiyorum. Ernst Bloch, öfke ile nefret ortasında bir ayrım yapar. Ona nazaran, öfke açık, kendinin şuurunda, yaratıcı bir yıkıcı iken, nefret soluktur, insanı ketumlaştırır, “böylece haklı öfkeden bahsedilebilir fakat haklı nefretten bahsedilemez. Bastille baskınını ve yıkımını örgütleyen, Zwing-Uri Kalesi’nin fethini sağlayan, William Tell’e Gessler’in şapkasını selamlamayı reddettiren şeydir öfke.” [18] Berardi de Avrupa’da yükselen etno-milliyetçiliğin, hınç ve nefret üzerine konseyi, intikamla bilenen umutsuz bir hareket olduğunu söylemiştir.[19] Öfke umuda açıklıktır. Ancak bu milliyetçi geri tepmenin, kimlikçi, yerelci geri çekilmenin akrabalığı öfkeyle değil, nefretle, hınçla olmalıdır.
Alt-Right tahayyüle nazaran Brexit. Burada AB üyesi İrlanda’nın kelamda “Müslüman istilası”na uğrayışına hududun ötesinden keyif yaparak bakan İngiliz kurbağa Pepe görülüyor.
Görüntü oyunlarının ise bu nefret ve hınca karşı bir nevi duyarsızlaşma pratiği sunduğu söylenebilir. Bunu bilhassa FPS (first person shooter) oyunlarında görebiliriz. Christchurch katliamının bir FPS oyunu üzere Facebook’ta canlı yayınlanabilmiş olması, şiddete dijital tanıklık hakkında bizi daha fazla düşünmeye zorladı. Roger Stahl, Savaş Oyunları isimli kitabında, 1991’deki Körfez Savaşı’nın, pasif, izleyen yurttaşlar üreten bir savaş olduğunu söylüyordu. Gösteri/seyir burada kuvvetle işliyordu. Halbuki 11 Eylül atakları sonrası ve 2003 Irak İşgali ile birlikte savaşı pasif bir biçimde izlemekle yetinen yurttaştan, etkin iştirakçi yurttaşa geçildi.[20] Savaş cephede değil artık dünyanın her yerinde, her uzamında veriliyordu. Bunun en bariz örneğini de görüntü oyunlarında buluyorduk. 2019’daki “oyunlaştırılmış katliamlar” bize bunun son noktasını gösteriyor. Bilhassa FPS görüntü oyunlarının sunduğu tecrübe, birincil tekil şahsın, şahsi tecrübenin daha fazla ön plana çıktığı bu periyoda çok uygun. Ayrıyeten “iletişimsel kapitalizm”de [21] var olmanın kolay yollarından biri, teşebbüsçü özne olarak bir karakter inşa etmektir. Bu öz yaratı, bir karakter inşa etme tecrübesi oyunların mantığına çok emsal aslında. Oyunların karakter inşa etme üzerine şurası olması, siber uzamın, toplumsal medyanın öznelliği, herkesi ferdi bir iştirakçi ve teşebbüsçü yapar. Buna katliamlar da dahil olmuştur artık.
Franco ‘Bifo’ Berardi, siber uzamın bizi çok uyarmasının, duyumsamayı, hassaslığı da körelttiğinden kelam etmişti. Ona nazaran iki temel gelişme çok kıymetliydi, birincisi lisan öğrenme bedensel duygulanımsal tecrübeden kopmuştu, sözleri artık makinelerden öğreniyorduk, öteki kıymetli gelişim ise, beşerle, ötekiyle yaşanan tecrübenin sanallaşmasıydı.[22] Duyumsamadaki bu körelme, gösterge kapitalizmi tarafından körükleniyor ve sonuçları felakete varıyor: katliam, intihar, depresyon. 4chan, 8chan, hatta Twitter’daki sinik trol üslubu ismini verebileceğimiz, uzaklıklı, kendinin şuurunda olan ironide de bu vardır.
Donald Trump’ın retweet ettiği kurbağa Pepe memi ve You Can’t Stump the Trump görüntüsü.
Andreas Huyssen’in “öznel eşzamansızlıklar” olarak isimlendirdiği, eşzamansızlığın eşzamanlılığı, siber uzamın kendine ilişkin eşzamansız adalarıyla (4chan, 8chan, toplumsal medya) memler, görüntü oyunlarıyla yeni bir öznellik üretmiştir. Alt-Right, bağlamsız bir memdir, his yapısı nefret ve hınç üzerine heyetidir; öznesi, aksiyonuna ve aksiyonunun sorumluluğuna aralanmak için ironiyi kullanır (Spencer’in Chartlottesville’i sahiplenmemesi gibi); hem faal bir katılımcıdır hem de anonim bir hiç kimsedir. Buradan pek çok örnekte gördüğümüz üzere katliamcı özneye giden yol sandığımızdan daha kısa olabilir.
*Bu yazı birinci olarak e-skop mecmuasının Ekim 2020 tarihli “Popülist Kültür/Alt-Right Estetik” başlıklı evrakında yayınlanmıştır.
[1] Jacob Siegel ve Angela Nagle, Internet Trolls, Online Cesspools, and Their Real-World Effects
[2] Marinetti, “Fütürizm Manifestosu”, Sanat Manifestoları içinde, (ed.) Ali Artun (İstanbul: Bağlantı Yayınları).
[3] Richard Spencer Backs Joe Biden, Says ‘MAGA/Alt-Right Moment is Over’
[4] Shane Burley, The Autumn of the Alt-Right.
[5] Patrik Hermansson, David Lawrence, Joe Mulhall, Simon Murdoch, Memleketler arası Alt-Right: 21. Yüzyılın Faşizmi mi?
[6] Huyssen, Behemoth tekrar yükseliyor: Ve bu bir analoji değil!
[7] Koray Kırmızısakal, Online Kültür Savaşları ve Alt-Right’ın Yükselişi
[8] Koray Kırmızısakal, Çok Sağın Oyunlaştırılmış Katliamları
[9] Uraz Aydın, Adorno, Beatles ve “Kültürel Marksizm” Fesadı
[10] Franco “Bifo” Berardi, Kahramanlık Patolojisi Toplu Katliam ve İntihar.
[11] Jordan Peterson’ın entelektüel bagajındaki Nietzsche, Dostoyevski, Jung ve Soljenitsin üzere isimler anti-diyalektik ve anti-komünist bir cephaneliğe hizmet eder, Peterson’ın misyonunu –Ben Burgis’in dediği gibi– dünyayı tekrar büyüleme uğraşı olarak görebiliriz.
[12] James Bridle, Yeni Karanlık Çağ Teknoloji ve Geleceğin Sonu.
[13] Bloch, E. (2015). Ernst Bloch’la Söyleşiler. (U. U. Aydın, Dü.) İstanbul: Habitus Yayıncılık.
[14] Huyssen, Behemoth yine yükseliyor: Ve bu bir analoji değil!
[15] Dawkins, R. (2007). Gen Bencildir. İstanbul: TÜBİTAK Tanınan Bilim Kitapları.
[16] Tekniğin imkanlarıyla yine üretimin, ilerici mi yoksa gerici mi olduğu konusundaki Benjamin ile Adorno ortasındaki tartışmaya girmiyorum.
[17] A.k. Thompson, İsyanın Metalaştığı Bir Çağda Walter Benjamin’in “Diyalektik İmge” Kavramı
[18] Bloch, Nefret mi Öfke mi?
[19] Berardi, “Europe at Weimar”, Crisis and Critique, 2019, s. 49-53.
[20] Stahl, Savaş Oyunları (İstanbul: Detay Yayınları, 2010).
[21] Bu mevzuda şu yazıya bkz. Emre Tansu Keten, İletişimsel kapitalizm: neoliberal bir model olarak internet
[22] Berardi, Kahramanlık Patolojisi Toplu Katliam ve İntihar
Gazete Duvar
