Pandemi periyodunda sanatkarların neler yaşadığı, daha doğrusu neleri yaşayamadığı konusunda çok şey söylendi. Mevzu doğal olarak, döndü dolaştı, intihar eden müzik ve sanat işçilerine geldi. Yaşanan krizin en bariz, insan canıyla ödenmiş bedeliydi o haberlerde acıyla duyduklarımız. Bu krizin bedelini neden aç kalan, ekmek teknesi enstrümanını satan, bilmem kaç yaşında ebeveynlerinin meskenine taşınan, nihayetinde canına kıyan sanatkarın ödemek zorunda kaldığını sorgulamaya her çalıştığımızda karşımıza ismine tarih, toplum ve devlet denen o üç büyük sur çıktı. Sıkıntı, sanatın, sanatkarın, bir vazifesi de sanatın her manada toplumsallaşması, tartışılması, erişilebilir olması için yaşamasına takviye vermek olan bu devletin ve toplumun gözünde ne manalara geldiği problemi. Bu söyleşide bu problemin sanatkarın hayatına nasıl yansıdığını sanatkarların verdiği karşılıkların ışığında okuyacağız.
Elimde bir kitapçık var: ‘Prekaryanın Görünmeyen Özneleri: Pandemi Devrinde Sanatçılar’. Bir araştırmanın sonuç raporu aslında bu kitapçık. Araştırmacı ve küratör Eda Yiğit’in sanatkarların pandemi devrinde neler yaşadığına dair kapsamlı anket araştırmasının sonuçlarını okuyorum. Bir müzisyen olarak burada karşılaştığım cevapların birçoklarını, soranlara şahsen ben de vermek zorunda kaldım şu bir buçuk yılda. Birçok sanatçı da sesini, bulabildiği her mecrada yükselterek sanatkarların başına gelen “büyük felaket”i anlatmaya çalıştı. Lakin önümdeki kitapta, bu sefer 150 istekli sanatkarla yapılan anketin sonuçlarını sayılar halinde görünce bir sefer daha ürperdim.
Söyleşiden evvel, Yiğit’in araştırmasının sonucunda gözüme çarpan kimi oranları paylaşmak istiyorum:
- Ankete katılan sanatkarların yüzde 54’ü yüksek lisans ve doktora tamamlamış olan, yüksek eğitimli bireyler. Fotoğraf, fotoğraf, görüntü, sinema, tiyatro, müzik üzere alanlarda eserler üretiyorlar.
- Sanatkara dair genel algının bilakis, bu alanın işçilerinin büyük çoğunluğu taban ekonomik şartların bile altında yaşıyor. Ankete katılan sanatkarların yüzde 43’ü ayda 2 bin lira ve altı gelire sahip olduğunu belirtmiş. Yüzde 26’sı 2 bin ila 4 bin lira ortasında gelire sahipken araştırmaya katılan sanatkarlar ortasında aylık geliri 10 bin lirayı aşanların oranı yüzde 3.
- Sanatkarların yüzde 58’inin mesken, otomobil üzere bir mülkü yok. Yeniden yüzde 36 üzere bir oran, ebeveyn takviyesiyle ayakta durmak zorunda kaldığını söz ediyor.
- Şu soru, sanatın toplumsal durumu açısından çok kritik: “Sanatçılar, sanatsal üretimlerini gerçekleştirebilmek için öteki bir işte çalışmak zorunda kalıyor mu?”
Soruyu yanıtlayan sanatkarların yüzde 80’i, öteki bir işte çalışmak zorunda kaldığı cevabını vermiş. - Sanatkarların büyük çoğunluğu, pandemi periyodunda kapanmış ve hayatlarını küçültmüş. Ebeveynlerine taşınanlar, maliyetleri azaltmak için konutlarını birleştirenler, mülk sahibinden kira indirimi talep edenler çok sayıda. Birçok sanatçı, bir buçuk yıldır “yalnızca yaşamsal giderler” için para harcayarak hayatta kaldığını tabir ediyor.
Sorunun ruhsal boyutu da çok kıymetli. Gazete Duvar için hazırladığımız Askıda Sanat’ta, pandeminin sanatçı üzerindeki ruhsal boyutunu da ele almaya çalışmıştık. Psikiyatrlar ve psikologlar, sanatkarın, sanat pratiğinin yarattığı doyumdan yoksun kalmasının nasıl büyük ruhsal tesirleri olabileceğinin altını çizmiş, bunu sorduğumuz sanatkarlar adeta bir travma tablosu resmetmişti. Eda Yiğit araştırmasında bu bahse da eğilmiş. Araştırmaya nazaran ruhsal olarak ferdi gayret veremediğini belirten sanatkarların sayısı azımsanamayacak kadar çok. Yaşanan ağır süreçler, kendini güçsüz ve anlamsız hissetme hali, hepsini kapsayan bir çaresizlik hissi… Kimi sanatkarlar ise bu süreçleri yeni maharetler edinerek, meditasyon ve spor yaparak atlatabildiğini belirtiyor.
- Büyük oranda dayanaktan yoksun kalan sanatkarların sadece yüzde 24’ü bakanlıklar, kimi ülkelerin sanatçı dayanak fonları, Türkiye’deki kimi sivil toplum örgütleri ve hatta Ahbap Platformu üzere kaynaklardan küçük takviyeler alabilmiş. Bir kısmı ise süreci banka kredisi alarak atlatmayı denemiş.
‘Prekaryanın Görünmeyen Özneleri: Pandemi Periyodunda Sanatçılar’ araştırmasını yapan, sanat dünyasının içinden bir isim olan Eda Yiğit ile konuştuk.
Sistemsiz ve teminatsız çalışan sanatkarlar, bu durumun en yaygın olduğu dallardan birinde emek verdikleri halde neden “görünmeyen özneler” size nazaran?
Görünmeyen özneleri tırnak içinde tutmakta yarar var. Zira ima ettiğiniz üzere şahsen yaşayan özneler için can yakıcı ve pek ortada olan, açıkça görünen, hayat sıkıntısı olan bir durum varken buna görünmez diyemeyiz. Tahminen de kalıcı ve gerçek tahliller üretilmeyerek yok sayılan, eşitsiz davranılan ve hasebiyle görünmezleştirilen özneler olarak düşünmek daha gerçek olabilir.
Prekarite kavramına tarihsellik içinde baktığımızda, 1970’lerden bu yana üretimin esnekleşmesiyle yaşanan toplumsal değişimle birlikte, emeğin tabiatı ve sınıf münasebetleri de dönüşüyor. Esnek çalışma şartları sebebiyle giderek güvencesizleşen ve sınıfsal örgütlenme imkanı olmayan beyaz yakalılara prekarya denmeye başlıyor. En azından kavramın birinci kullanımları beyaz yakalılar üzerinden oluyor. Bu eğilimi ya da sınıflandırmanın dışında sanat alanında da farklı bir formda yaşanmayan ancak sanat ve emek bağlantısının karmaşıklığını da akılda tutarak prekarya olarak sanatçı öznenin de bu kategoride yer aldığını vurgulamayı önemsedim. Zira bu bahiste yapılmış az sayıda çalışma var. Bilmemek ya da araştırma konusu haline getirmemek de sanatkarları görünmezleştiriyor.
‘SANATÇILAR ORTAK LİSANI İNŞA EDEMİYOR’
Anketinize katılan sanatkarların yüzde 43’ü aylık gelirlerinin 2 bin lira ve altında olduğunu söylemiş. Camiayı bilen biri olarak bile şaşırdınız mı bu oranı görünce?
Şaşırmadım zira yoksunluğu ya da yokluğu tanıyorum. Beni daha çok şaşırtan ve düşünmeye iten sanat alanında yaşanan kırılganlık ile telaffuz ortasındaki ara. Güvencesizlik hallerini yaşayanların mevzuyu tartışmayı imkanlı hale getirecek ortak lisanı inşa edemediğini hissediyorum ve gözlemliyorum. Bu araştırmanın aciliyeti de bu münasebetten doğdu. Şayet çerçevesini bildiğimiz, kırılganlığı ortak olarak tanımlayabildiğimiz noktalardan yola çıkarak gündelik hayatlarımızı dönüştürme gayretini örebilirsek gerçek yolda yürümeye adım atmış sayılırız diye düşünüyorum.
Biz ‘Askıda Sanat’ isimli programda çok sayıda sanatçı ile pandemi şartlarının tesiri üzerine uzun uzadıya görüşmüş, sorunun ruhsal ve varoluşsal tarafının de çok kıymetli olduğunu görmüştük. Siz bu bağlamda ne üzere sonuçlara ulaştınız?
Katılırım. Bu hususta paylaşabileceğim bahisle bağlı sonuçlar var. İştirakçilere pandemi devrinde kişisel şartlarında ne tıp değişiklikler olduğu soruldu. Yüzde 38’i gelir kaybı yaşadığını, yüzde 24’ü ruhsal çöküş yaşadığını, yeniden yüzde 24’ü konut içi emeğinin arttığını, yüzde 4’ü sıhhat problemleri yaşadığını, yüzde 3’ü çocuk bakım hizmetlerini üstlendiğini, yüzde 3’ü ise ebeveyn bakım hizmeti vermeye başladığını belirtti. Bu sonuçların direkt varoluşsal karşılıkları var. Ruhsal takviye oranlarına bakabiliriz. Yüzde 58 ruhsal takviye almadığını, yüzde 27 “ihtiyaç duymasına rağmen” ruhsal dayanak almadığını belirtti.
‘SANATÇILARIN ÖRGÜTLENMESİ ŞART’
Sanatkarların örgütsüzlüğü, örgütlenmesi tartışmaları, pandeminin ortaya koyduğu şartlarla birlikte yükseldi. Sizin genel olarak bu olasılıklar ve imkanlar ile ilgili görüşlerinizi merak ediyorum.
Bir sendika, sanatkarlar ve kurumlar ortasındaki bağlantının teminatlı bir biçimde tesisi, telif fiyatlarında standartların belirlenmesi, sosyo-ekonomik manada ömür şartlarının uygunlaştırılması ya da mobbing ile gayret istikametinde katkı sağlayabilir. Bir kooperatif, sanatkarın üretimlerini farklı kesitler için satın alınabilir hale getirebildiği üzere sanatkarın üretim şartlarını güzelleştirecek gereçleri sağlama, çeşitli hizmetlerin uygun fiyatlarla karşılanması, sanat alanında yaratıcı işbirlikleri geliştirme, sanat yapıtını piyasaya sunma mevzularında adımlar atabilir. Bir meslek birliği ya da meslek odası sanatçı menfaatlerinin arttırılması tarafında ve hak sahipliği bağlamında çaba verebilir, ekonomik ve demokratik hak ve çıkarları savunabilir. Bir vakıf ya da dernek ise sanat alanında daha spesifik gayret alanları yaratabilir, toplum faydası gözeten bir yapıda sivil toplumun kesimi olarak uzun soluklu faaliyetler yürütebilir.
Bunların her biri mümkün ancak kendi gerçekliklerimiz ölçüsünde kıymetlendirmemiz gereken hususlar. Bu cins örgütlenme modelleri profesyonel emek, kaynak, vakit ve kolektif takviye gerektiriyor. Sanatkarlar için geçimlik işlerin teminatsız şartlarından kelam ederken, çalışma müddetleri artarken ve emeğin bedelinin karşılığını alamazken bu çeşit büyük örgütlenme modellerinin gerçekleştirilmesi zorlaşıyor. Öbür yandan kolektifler, inisiyatifler yani dayanışma pratikleriyle kendi özgücünü örgütleyenler aktüel sıkıntılarını çözmeye dönük atakları umut vaad ediyor. Bildiğimiz manasıyla klasik örgütlenme biçimlerinden öte dağıtık örgütlenmeye hakikat bir kayıştan kelam edilebilir.
Birer prekar olarak kendi gerçekliklerimizi tartışacak ortamları oluşturmak ve güç birleştirmek ve etkileşim içinde olmanın vaktidir diye düşünüyorum. Verilecek ortak kelamların ve belirlenecek prensiplerin somut kazanımlar yaratacağına inanıyorum. Görsel sanatlar ve sahne sanatları ortasındaki bağları da güçlendirmenin değerli olacağını da söyleyerek sözümü noktalayayım.
NEDİR BU PREKARYA?
Prekaryayı, iktisadi olarak bir sınıf biçiminde tanımlamanın ötesinde, “kırılganlık” ile açıklıyorsunuz. Sanatçı özelinde, bize burada özetlediğini şartların sonucunda, bu kırılganlık ne demektir, biraz bahsedebilir misiniz?
Prekarya tarifinin farklı sınıfsallıklar içinde yaşanan kırılganlıkları kapsayan bir mana dünyası var. Ekonomik olduğu kadar politik, ekolojik, patriyarkal boyutları da olan bir tartışmayı da mümkün kılan bir kavram. Tek başına güvencesizlik kavramını değil tıpkı vakitte belirsizlik, geleceği öngörememe, düzensizlik, eğretilik, geçicilik, telaş, risk, tehlike üzere farklı manaları da içine aldığını belirtmek gerek. Kırılganlık tarifine bakınca, bu kavramı bu bağlamda konuşabilmeyi Judith Butler’a borçluyuz. Butler, prekarya kavramını kırılganlık, yaralanabilirlik, öldürülebilirlik manasına geldiğini, tüm canlıların paylaştığı ve bizi tanımadıklarımızla birbirimize bağladığını söylüyor. Salgının kırılganlıkları daha da açığa çıkardığını belirtiyor. Birbirine bağımlı olma, tesire açık olma ve geçirgen olma halini paylaşılan bir toplumsal hayat içinde konumlandırıyor. Toplumsal eşitsizliğin ölümcül sonuçlarının ismini koyuyor.
Salgınla bir arada global bir çaresizliğin paylaşılan, ortak bir kırılganlığın cihanında yaşananların sanat alanında tesirleri de sıkça tartışılan hususlar ortasında oldu. Sanatkarların farklı sınıfsal durumlara sahip olmakla birlikte çok büyük bir kısmının aslında hâlihazırdaki sahip oldukları güvencesizliğin, pandemi periyodunda yaşadıkları kayıplarla daha onarılamaz, daha teminatsız ve kırılganlaştığını görüyoruz. Üstelik müzisyen intiharları üzere Butler’ın toplumsal eşitsizliğin ölümcül sonuçları ile karşı karşıya kaldık.
Sanatkarlar için güvencesizlik, kısa periyodik ve proje bazlı işler, gelecek öngörüsü geliştirmeye mahzur bir çalışma rejimi manasına geliyor. Prekarya olarak sanatkarlar çalışmadıkları takdirde geçinme iktisadını sağlayamayacak kümeler ortasında yer alıyor. Zira üretme şartları birikim yapmayı mümkün kılmadığı üzere sanatsal üretimlerini de sürdürmek için öteki işlerde çalışma mecburiyetleri de bulunuyor. Bu bahsettiğim etkenler onları kırılganlığın merkezine çekiyor. Küçük bir not, görsel sanatlar ve sahne sanatlarını da kendi dinamikleri ve farklılaşan yanlarını dikkate alarak düşünmek gerek.
[1] http://feminisite.net/index.php/2020/05/judith-butler-yas-tutmak-salginin-ve-yarattigi-esitsizliklerin-ortasinda-politik-bir-eylemdir/
Gazete Duvar
