2021’de ikinci defa İstanbul’da yapılmasına karar verilen Milletlerarası Bizans Çalışmaları Kongresi iptal edildi. Ayasofya’nın mescide çevrilmesi kararının akabinde, Memleketler arası Bizans Çalışmaları Komitesi’nde (AIEB) tertipten sorumlu uzmanlar, aktifliğin İstanbul’da yapılmamasına karar verdiler. Kongrenin diğer bir ülkede gerçekleştirileceği 19 Temmuz 2020’de duyuruldu. Meğer 2016’da Belgrad’da yapılan kongrede, milletlerarası uzmanlar gelecek kongrenin İstanbul’da düzenlenmesine oy çokluğuyla karar vermişti. Pekala Bizans çalışmaları Türkiye’de ve dünyada ne vakit başladı?
Bizans’ın Osmanlı ile iç içe geçen kültürel mirası, Osmanlı’nın son devrinde Batı’ya paralel olarak araştırma konusu haline geldi. Osman Hamdi Bey’in devamı olan kuşak, arkeoloji ve müzecilik konusunda milletlerarası efor sarf eden isimlerdi. Bu uğraşlar, 1955’te 10. Milletlerarası Bizans Kongresi’nin birinci sefer İstanbul’da yapılmasını da sağlamıştı.
Bizans çalışmaları bilimsel bir disiplin olarak 19.yüzyılda başladı. 1892’de Karl Krumbacher, akademik formatta birinci Bizans mecmuasını (Byzantinische Zeitschrift) çıkardı. 1894’te Rusya’da Vasily Grigorievich Vasilievsky birebir halde bir Bizans mecmuası (Vizantijskij Vremennik) yayınlamaya başladı. Krumbacher, 1897’de Münih Üniversitesi’nde bir Bizans enstitüsünü kurdu. 1899’da ise Sorbonne’da Charles Diehl tarafından birinci Bizans Çalışmaları kürsüsü kuruldu.
Romanyalı akademisyen Nicolae Iorga’nın teşebbüsüyle 1924’te birinci memleketler arası Bizans kongresi Bükreş’te düzenlendi. Bu memleketler arası kongrenin ikincisi 1927’de Belgrad’da, üçüncüsü 1930’da Atina’da, dördüncüsü 1934’te Sofya’da, beşincisi ise 1936’da Roma’da gerçekleşti. Sofya’daki kongrede bir komite belirlendi ve sonraki etkinlikler bu komite tarafından organize edildi. (Görsel: Sofya’daki Saint Sophia Kilisesi)
1948’de Milletlerarası Bizans Çalışmaları Birliği’nin (AIEB) kurulmasıyla komitenin misyonunu bu kurum üstlendi. II.Dünya Savaşı yıllarında kongre kesintiye uğradı. 1948 – 1953 ortasında 4 memleketler arası kongre yapıldı. 1953’te Selanik’te yapılan dokuzuncu kongrede, 1955’teki kongrenin adresi İstanbul olarak belirlendi. (Görsel: İstanbul’da Tekfur Sarayı’nın 1950’lerdeki imgesi, Cahide Tamer Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi)
Belgrad’da 2016’da yapılan kongrede, 61 yıl sonra yine İstanbul’un 2021’de bu kongreye mesken sahipliği yapmasına karar verilmişti. 2021’deki 24’üncü kongrenin öbür aday kentleri Münih ve Lefkoşa’ydı; İstanbul kararı oy çokluğuyla alınmıştı. Ayasofya’ya cami statüsü verilmesinin akabinde, AIEB 2021 kongresinin İstanbul’da yapılmasından vazgeçildiğini 19 Temmuz’da duyurdu. (Görsel: Tekfur Sarayı’nın restore edilip müze haline getirildiği son hali, 2019)
Bin yıla yakın bir mühlet Doğu Roma İmparatorluğu’na başşehirlik yapmış İstanbul’da memleketler arası bir Bizans kongresinin yapılması, bilimsel manada mantıklı bir seçim olmasına karşın bugüne kadar bu kongreye İstanbul’da yalnızca bir kere, 1955’te konut sahipliği yaptı. Meğer Bizans çalışmaları, 1955’ten evvel de Türkiye’de mevcuttu. Bu mevzuda öncülük eden iki ismin hayat hikayesine bakalım. (Görsel: İzmir Arkeoloji Müzesi)
1914’te İzmir’e atandığında İzmir Arkeoloji Müzesi’nin kuruculuğunu üstlenen Aziz Ogan (1888-1956), İzmir, Efes ve Bergama lokal müzelerinin oluşmasını sağlamıştı. 1931’de İstanbul Müzeleri Umum Müdürlüğü’nü yaptığı sırada, Ayasofya’nın müzeye çevrilmesi onun müdürlüğü periyodunda gerçekleşti.
1888’de İstanbul’da doğan Aziz Ogan, 1910’da Sanayii Nefise Mektebi’nden (bugünkü MSGSÜ) mezun oldu. Osman Hamdi Beyefendi, Ogan’ın babasının arkadaşıydı. Arkeolojiye meraklı olması sebebiyle Arkeoloji Müzesi’nde işe alındı. İzmir, Manisa ve Aydın’da yapılan kazılara müfettiş olarak gönderildi. 1914’te İzmir eski eserler müfettişliğine terfi etti. Savaş devrinde Çanakkale ve Kafkas cephelerinde yedek subay namzedi olarak nakliye talimgahında misyon yaptı. (Görsel: Aziz Ogan’ın diploması, Boğaziçi Üniversitesi arşivi)
1918’de İzmir’e geri dönen Aziz Ogan, İzmir’in işgali periyodunda İstanbul’a, Arkeoloji Müzesi’ne hafriyat ve tasnif işleri için atandı. 1922 sonlarında yine İzmir’e müfettiş olarak ataması yapılınca bu periyotta İzmir Müzesi’ni, Efes ve Bergama müzelerini kurdu. Efes Müzesi’nin inşaat masrafının birçoklarının bağışlarla karşılanmasını sağlaması sebebiyle İzmir Vilayeti, Efes Müzesi’nin kapısına mermer bir levha ile ona teşekkür tabelası astı. (Görsel: İzmir’deki hafriyatlarda bulunan heykel başları, BÜ Sinan Ogan arşivi)
Aziz Ogan, 1927 ve 1932’de İzmir müzesi için Türkçe ve Fransızca fotoğraflı rehberler hazırlayarak birçok broşür ve makale yazdı. Sultan II.Abdülhamid Efes, Trysa ve Samothraki’de bulunmuş en kıymetli yapıtları, çok daha evvel Avrupa’ya armağan etmişti. Viyana’daki Efes Müzesi’nin, restore edilip 2018 sonunda yine açıldığını Gazete Duvar’da duyurmuştuk. Aziz Ogan’ın Efes Ayasuluk (Agio Teologo – bugünkü Selçuk) hakkında hazırladığı rehber, bu bahiste yazılmış birinci Türkçe yapıttır. (Görsel: Viyana’daki Efes Müzesi)
1931’de İstanbul Arkeoloji Müzeleri Umum Müdürlüğü’ne atanan Aziz Ogan, 1933’te Maarif Vekaleti tarafından Avrupa müzelerini incelemeye gönderildi. 1939’da New York’ta açılan Dünya Sergisi’nde Türkiye Pavyonu’ndaki eski eserler reyonunu hazırladı. Avusturya, Almanya, Hollanda, İngiltere, Fransa, İtalya ve ABD’deki çok sayıda müzeyi dolaştı. (Fotoğraf: Aziz Ogan müze deposunda, Boğaziçi Üniversitesi arşivi)
Mustafa İnan, 1953’te Arkitekt mecmuasında yayınlanan yazısında Aziz Ogan’ın İstanbul Müzeleri Umum Müdürlüğü esnasında neler yaptığına dair şunu yazmıştır: “Süleymaniye’deki Tabhane Medresesi’nin onarılıp Türk ve İslam Yapıtları Müzesi’nin bir şube olarak Memlukat Müzesi ittihazını sağladığı üzere, Ayasofya’nın müze haline konulması keyfiyeti de tekrar mumaileyhin müdürlüğü vaktinde olmuştur.” (Görsel: 1930’larda Ayasofya, kartpostal)
Aziz Ogan, Arkeoloji Müzesi’nde eski Şark kısmında dört salon hazırlanmasını ve müzenin ahşap çatısının betonarme olarak yenilenmesini sağladı. Aziz Ogan’ın ismine, Ayasofya mozaiklerinin onarımını yapan Thomas Whittemore’un yöneticisi olduğu 1929’da kurulan, Boston, Paris ve İstanbul merkezli Bizans Enstitüsü’ne ilişkin 1950 tarihli bir antetli kağıtta rastlıyoruz. (Görsel: Harvard Dumbarton Oaks arşivi.)
Tıpkı Bizans Enstitüsü’ne ilişkin, daha eski, 1931 tarihli bir öbür antetli yeniden tanıdık bir isim bulunuyor: Halil Ethem (Eldem) Beyefendi (1861-1938). Onun ömür hikayesini, Aziz Ogan’ın onun vefatının akabinde Arkitekt için kaleme aldığı yazıdan takip edelim. (Görsel: Harvard Dumbarton Oaks arşivi.)
Sadrazam Ethem Paşa’nın oğlu olan Halil Ethem, Osman Hamdi Bey’in küçük kardeşiydi. Yurt dışında eğitim aldıktan sonra 1892’de Müzeler Müdürü olan ağabeyinin yardımcılığı vazifesini üstlendi. Ağabeyinin vefatından sonra 1910’da hem müze müdürlüğü hem de Sanayii Nefise’nin müdürlüğüne atandı ve bu vazifelerine 1931’e kadar devam etti.
Sanayii Nefise’nin yeni binasına taşınmasıyla birlikte, Halil Ethem Beyefendi müze arşivinde kutuların içinde duran Sümer, Hitit, Asur, Mısır ve başka antik kültürlere ilişkin yapıtları, okulun eski binasına taşıyarak burada 12 salondan oluşan yeni bir müze kurdu. 1931’de Halil Ethem Bey’in yerine Aziz Ogan müzeler müdürlüğüne atandı. Ogan, Arkitekt’teki yazısında 1924’te Topkapı Sarayı’nın müzeye çevrilmesi işinin de Halil Ethem Bey’in tasnifiyle yapıldığını aktarır. (Görsel: Topkapı Sarayı Müzesi)
Halil Ethem Bey’in müzeler müdürlüğü devrinde Topkapı Sarayı’nda bulunan değerli silahların tasnifi ve teşhiri için Münih silah müzesi müdürü Stoecklein ile, porselenlerin tasnifi işinin Dresden porselen müzesi müdürü Zimmerman ile çalışıldığını da Ogan’ın yazısından takip ediyoruz. Ogan, Halil Ethem Beyefendi için “Mutlakiyet yönetimi vaktinde memleketten çıkarılmış yapıtların geriye gelmesini düşünürdü” yazmıştır. (Görsel: Topkapı Sarayı Silah koleksiyonunun yeni hali)
Aziz Ogan’ın 1926 – 1950 ortasına ilişkin dair arşivi bugün Boğaziçi Üniversitesi’nde bulunmaktadır. Bizans çalışmaları ise Türkiye’de 1950’den sonra kurumsallaşmaya başladı. (Görsel: 1927’de Efes kazısından bir not. BÜ Aziz Ogan arşivi)
1924’te birinci Bizans kongresini düzenleyen ülkeler, güçlü bir Bizans geçmişine sahip olan Romanya, Yunanistan, Bulgaristan ve o devirde krallık olan Yugoslavya’ydı. Bağımsızlığını yeni kazanan bu Balkan ülkeleri için Bizans kültürü onların ortak kültürel geçmişiydi. 1930’da Atina’da, 1953’te Selanik’te düzenlenen kongreler ise Yunanlar için ulusal bir aktiflik olmuştu. (Görsel: I.Justinian devrinde Bizans’ın genişlemesi)
Türkiye, 1930’lu yıllarda topraklarındaki arkeolojik mirası ulusal tarihinin bir modülü olarak görmeye başladı. Başlangıçta Türklerin, Anadolu’daki antik medeniyetlerin soyundan geldiğini savunan Türk Tarih Tezi, aslında ülkenin İslamcı geçmişinden kendini koparma gayretiydi. Siyasetteki bu değişim, üniversitelerde antik kültürleri inceleyen kısımların kurulmasını sağladı ve klasik kültürel mirasın korunması için uğraş sarf edildi.
Türkiye’de Bizans alanında çalışan birinci isimler Arif Müfid Mansel, Aziz Ogan, Rüstem Duyuran, Nezih Fıratlı ve Necati Dolunay oldu. Bu isimler Bizans anıtlarını inceleyip hafriyatlar yaptı. 1931’den 1953’e kadar Ayasofya ve Kariye’de çalışan Thomas Whittemore’un Amerika’da kurduğu Bizans Enstitüsü’nün 1950’deki antetli kağıtlarında enstitünün İstanbul’daki merkezi Ayasofya Müzesi olarak belirtilmiştir. (Görsel: Harvard Dumbarton Oaks arşivi)
Thomas Whittemore haricinde Bizans konusunda İstanbul’da çalışan bir öteki isim, İngiliz sanat tarihçisi ve arkeolog David Talbot Rice’tı. Rice, Büyük Saray’da hafriyatlar yaptı, İstanbul’da Bodrum Camii’nde (Myrelaion Kilisesi) çalıştı ve Trabzon’da araştırmalar yaptı. Alfons M.Schneider ise hem İstanbul’da hem de İznik’te araştırmalar yürüttü. (Görsel: Trabzon Ayasofyası)
CHP’nin kurucularından biri olan Aziz Ogan’ın Müzeler Umum Müdürlüğü yaptığı periyotta Thomas Whittemore, Alfons Maria Schneider, James Houston Baxter, David Russell ve Atina Akademisi’nden George P. Oikonomos’a yazdığı mektuplar ve periyodun önde gelen Bizans yıllıklarının editörlerine yolladığı yazılar, İstanbul’daki uzmanların yurt dışındaki meslektaşlarıyla yakın bağlantı içinde olduklarını gösterir. (Görsel: BÜ Aziz Ogan arşivinden bir mektup)
Mehmed Fuad Köprülü’nün 1931’de kaleme aldığı, Bizans kurumları ile Osmanlı kurumları ortasındaki benzerlikten bahseden makalesi ise Diehl ve Gibbons’ın oryantalist bakış açısına bir reaksiyon olarak kıymetlendirilir. Köprülü, 1931 üzere erken bir tarihte Bizans üzerine yayın yapmış olmasının yanı sıra 1946’da DP’nin kurucularındandır. 1953’te dış işleri bakanlığı nezdinde teşebbüste bulunarak 1955’teki Bizans kongresinin birinci defa İstanbul’da organize edilmesine katkıda bulunmuştur.
1926 – 1950 ortasındaki yıllarda, Yunan ve Roma klasiklerinin Türkçeye çevrilmesi konusunda ağır çalışmalar yapıldı. Charles Diehl’in ve Alexander A.Vasiliev’in kitapları Türkçeye çevrildi. Akdes Nimet Kurat (1933), Reşad Ekrem Koçu (1934) ve Şerif Baştav (1947) Bizans tarihi konusunda kitaplar yazdı. 1935’te Ankara Üniversitesi’nde çağdaş ve klasik filoloji kısımları açıldı. Yunanca, Latince, Macarca, Farsça, Arapça, Urduca, Çince ve Rusça kısımları kuruldu.
II.Dünya Savaşı’ndan kaçan bilim insanları için Türkiye, inançlı bir sığınak oldu. İstanbul Üniversitesi’nde Steven Runciman, Bizans sanatı ve tarihi dersleri verdi. Runciman’dan sonra, 1945-1949 ortasında Ernst Diez, 1950-1954 ortasında Philipp Schweinfurth Bizans derslerini yürüttü. 1956’dan sonra ise Semavi Eyice Bizans derslerini üstlendi. Eyice, 1963’te İstanbul Üniversitesi’nde Bizans sanatı kürsüsünü kurdu.
Ayasofya’nın mescide çevrilmesi kararının akabinde 2021’deki Bizans Kongresi’nin İstanbul’da yapılmasının iptal edilmesi, 1955’teki kongrenin 6-7 Eylül Olayları’na karşın gerçekleşmiş olmasıyla karşılaştırıldığında, kültürel mirası korumak konusunda Türkiye’nin akademik manada itibar kaybına uğradığının göstergesi olarak yorumlanabilir. Şu sıra mozaikler, namaz vakitlerinde perdelerle kapatılıyor. (Hazırlayan: Melishan Devrim)
Gazete Duvar
