ANKARA – Türkiye’nin birinci nükleer santrali Akkuyu Nükleer Güç Santrali’nin inşası sürerken hususa dönük tartışma devam ediyor. Akkuyu Nükleer Santrali’nin mutabakatı ve süreç içerisinde karşılaşılan meseleler, santral konusunu en başından incelemeye neden oluyor. Türkiye neden nükleer güce yöneldi? Türkiye’nin Rosatom tercihinin münasebeti ne? Santralin muahedesi sıra dışı mı? Bu soruları dış ticaret uzmanı Aydın Sezer’e sorduk.
Türkiye neden nükleer enerjiyi tercih etti?
Nükleer 1980’lerin birinci yarısından beri gündemdeydi. Lakin Ankara, yatırım ve ekonomik perspektif uyarınca buna gücünün yetebileceğini düşünmüyordu. Türkiye bu noktada yabancı yatırım, teknoloji transferi peşinde oldu.
1990’larda ABD, Kanada, Fransa üzere ülkeler Türkiye ile yakından ilgileniyordu, lakin Türkiye’deki 1990’lar siyasî çalkantısı buna imkân vermedi. AKP devrinde bilhassa 2005’ten sonra süreç hızlandı. Türkiye’nin büyümesine ve elektrik talebindeki artışa paralel olarak 2007’de Türkiye’nin elektrik kapasitesinin yüzde 10’una denk gelecek halde bir nükleer santral planı gündeme geldi ve Türkiye ihaleye girdi. Ne yazık ki ihaleye katılan firmaların birden fazla son dakikada ihaleden çekildi. Geriye yalnızca Ciner ile Rusya kaldı.
Başka firmalar ihaleden neden çekildi?
Türkiye’nin kredi talebi, teknoloji transferi ve süratli adım atılması üzere koşulları Batılılarda “altyapınız yok, hukuksal düzenlemeniz, kuruluşunuz yok, bu bu türlü basma kalıp halde olmaz” yorumlarına neden oldu. Firmalar ürktüler. Öteki firmaların çekilmesiyle ihale Ciner ve Rusya’ya kaldı. 4.8 gigawattlık, bugünkü Akkuyu’nun birebiri, 11-12 milyar dolara mâl olacak halde ihale sona erdi. CHP ve TMMOB bunu yargıya taşıdı ve yargı ihaleyi iptal etti. AKP de fırsatı kullanıp ihaleyi iptal etti. İhale iptal edilir edilmez, Rusya’nın ilgili bilindiği için Rusya ile müzakerelere başlandı. O devirde boru çizgileri görüşmeleri uyarınca Çalık Kümesi, Çalık’ın o dönemki CEO’su Berat Albayrak ile Ruslar zati flört halindeydi. Bu devirde enteresan olan; boru sınırı olmayacağı anlaşılınca, periyodun dışişleri müsteşarı Rusya’yı tehdit etti ve “Kanal İstanbul yapacağız, gemilerinizi geçirmeyeceğiz” dedi.
‘KANAL İSTANBUL ÜSTÜNDEN RUSYA TEHDİT EDİLDİ’
Yani Kanal İstanbul o vakit gündemdeydi?
Evet evet, bu Ruslara tehdit olarak söylendi. “Sizin hiçbir petrol tankerinizi geçirmeyeceğiz” dediler. Bu devirde nükleer santral için Taner Yıldız’ın yaptığı müzakerelerde çok garip bir finans modeli gündeme geldi. Aslında AKP de nükleere sahip olmanın ötesinde onunla ilgiliydi. Yani bu işten nasıl nemalanılacağı da çalışıldı, yüzde 49’luk hisse da o denli geldi. Yani şöyle düşünün: Bir devlet öteki bir devletle muahede yapıyor ve şunu diyor: Bu projenin yüzde yüzünü ben karşılayacağım demiyor, süreç içinde yüzde 51’i bende kalmak şartıyla yüzde 49’unu Türkiye’nin bilgisi dahilinde devredilirim. Bu türlü bir şey olmamalı. Sen Türkiye’de bir şirketsen, devlet hissesini da korumak istiyorsan, yarın borsaya da açılırsın. Sen artık bir Türk şirketi oluyorsun, gerçekten Akkuyu da bir Türk şirketi. Türkiye, doğalgaz çevirim santralinin yerini alacak ucuz güce yönelmeye çalışıyordu, o periyotta doğalgazla elektrik maliyetinin “yüksek olduğunu” düşünüyordu. Yenilebilir kaynaklarda da bugünkü seviyeye ulaşılmadığı için kısa vadede potansiyel arz etmiyordu. AKP Türkiye’nin güç gereksinimi ve kendisine finansal kaynak için bu yola girdi.
Lakin söylediğiniz devir ile şimdiki periyodun güç kompozisyonunda önemli bir değişim var. Yenilenebilir güç hem yaygınlaşıyor hem fiyatları daha uygun. Örneğin rüzgar santralinde kilowat/saat maliyet 3-5 sent ortasındayken nükleer mutabakatla santralden gelecek elektriği kilowatt/saati 12,3 sent ile 15.3 ortasında sabitlendi. Bu durumda santral nasıl cazip kalacak?
Burada şöyle bir karışıklık var. Nükleer gücün satış fiyatının 2-5 sent olması öteki bir şey, ucuz olması diğer bir şey. Türkiye’de yatırımın maliyetinin çıkarılması gayesiyle garanti verdiği fiyat ve dönem öbür bir şey. Birinci ve ikinci reaktöre 15 yıl boyunca yüzde 70 alım garantisi, üç ve dörtte de yüzde 30’luk 15 yıllık alım garantisi verilmiş. Yani santral üretime geçtiği anda bunun yüzde 30luk kısmı piyasada rekabetçi sayılarla satılacak. Akkuyu bu türlü satacak yoksa kimseye satamaz.
Fakat bir de 70’lik kısım var garanti edilmiş?
Evet, o yüzde 70’lik kısım 15.3 sentten satılacak.
‘ALIM GARANTİSİ KAPSAMINDA RUSYA’YA 31,5 İLÂ 38 MİLYAR DOLAR ORTASI FİYAT ÖDEYECEĞİZ’
Anladım, fakat muahedede 12,35 de var. Bu sayı nereden geliyor?
Bu sayı, şöyle hesaplanıyor, 15,3’ten başlayacak ve basamaklı olarak 6,8 sentlere kadar inecek. İşte bu 12,35 onun ortalaması.
Türkiye dedi ki: Birinci reaktörü açalım, bunun ürettiği elektriğin yüzde 70’ni senden 12,35 sent ortalamayla alacağım. Sen buradan gelen parayla ikinci reaktörü süratlendir. İkinci devreye girdiğinde ikisinden gelen parayla üç ile dördü süratlendir. Burada devletin tüccar mantığı ya da Çalık’ın iş modeli devreye giriyor. Toplamda bu sayının o devirde 22 milyar dolara çıkacağı öngörülüyordu.
Şunu belirtelim; bu, bizim Rusya’ya ödeyeceğimiz para değil, bir yılı 365 gün yani 8760 saat alırsak Rusya’ya ödeyeceğimiz para 38 milyar dolar. Şayet santral yılda bir ay bakıma girer diyorsanız, o vakit 7500 saatten ödeyeceğimiz meblağ 31,5 milyar dolar. Yani özetle Türkiye’nin alım garantisi kapsamında ödeyeceği fiyat asgarî 31,5 milyar dolar azamî 38 milyar. Santralin 22 milyar dolara mal olması bekleniyor, ortadaki fark da Rusya’nın kâr hissesi.
Burada benim itiraz ettiğim 12,35’ten alım değil, Rusya santral için 3 milyar dolar getirdi, şayet Türkiye de 2,9 milyar dolar koysaydı, alım garantisi birinci reaktörden sonra yarıya inerdi. Lakin Türkiye hiç yatırım yapmadı. Yani o sayılar içinde üretim, yatırım maliyeti de var.
Pekala bu uygun mu?
Bence değil. Söylediğiniz için kompozisyon büsbütün değişti. Lakin şöyle düşünün birinci ve ikinci reaktör için 15’er, üçüncü ve dördüncü için 15’er yıl garanti kapsamında olduğunu hesaba katarsak bu santralin 60 yıl gündemde kalacağını görüyoruz.
‘TÜRKİYE’NİN RUSYA DIŞINDA ALTERNATİFİ YOKTU’
Nükleer güçte kaza olduğunda maliyeti iktisat sonlarının ötesine çıkıyor. Akkuyu’yu yapan Rosatom’un daha evvel yaptığı Çernobil 1986’da patladı. Türkiye neden sicilinde patlama olan bir şirketi tercih etti?
Birincisi, çaresizlik. Başlangıçta Türkiye’nin nükleer ile ilgili arayışında “Rus teknolojisi kullanalım, Rusya ile anlaşalım” diye bir strateji yoktu. Batılı firmalar ilgi göstermeyince elde kalan tek seçenek Rusya oldu. Yani Türkiye’nin şirketin kabiliyeti, teknolojisi ve güvenliğini ayrıntılı inceleyebilecek bir konumu yoktu. Daha da kıymetlisi hiçbir diğer yabancı şirketle de bu işin ticari boyutu bu kadar kolay konuşulamazdı, ki Japonya bunu Sinop’ta kabul etmedi. Örneğin Ruslar Türkiye’ye hiçbir vakit “sizin mevzuatınız var mı?” diye sormadı.
‘ERDOĞAN SANTRAL İÇİN PUTİN’E MÜTEAHHİT LİSTESİ VERDİ’
Muahededen santrale dönmek isterim. İnşa sırasında çatlak oluştuğu, akabinde tekrar yapıldığı lakin ikinci sefer çatlak olduğu argümanı var, ki bunu ilgili kurumlar yalanlamadı. Hatta TMMOB’un santrale girip bakmasına müsaade verilmedi. Bir sorun mu var inşada, neden bir şey öğrenemiyoruz?
2016’da uçak krizinin ertesinde Türkiye Rusya’yı cezbetmek için santrale stratejik yatırım statüsü verdi. Bunu verildiğinde Erdoğan bu projenin altyapısında çalışacak müteahhitlerin listesini Putin’e verdi. Hakikaten inşaata birinci Cengiz İnşaat başladı. Öte yandan Ruslar bu şirketlerle çalışırken, bu şirketlerin yetersiz olduğunu harç karıp tavan döşemeyi bilmediğini raporladı. “Ben bu şirketleri değiştireceğim” dedi. Erdoğan devreye girse de Rusya kabul etmedi. Akabinde Rusya projenin ana müteahhidini değiştirdi ve Titan 2 devreye girdi. Titan 2 gelince Cengiz projeden çıkarıldı, yerine İçtaş firması geldi.
Çatlaksa mevsim arazi şartlarındandı, yerle ilgili değildi, teknik bir küsurdu. Alandaki arazi yapısı ve güvenlik testleri Rusya mevzuatına nazaran yapılamaz. Türkiye sıkı bir biçimde denetliyor, Türkiye’nin yanında Fransız bir firma da güvenliği denetliyor.
‘NÜKLEER ATIĞIN NE OLACAĞI BİLİNMİYOR’
Nükleer santral konusunda başka bir belirsizlik nükleer atık konusunda. Akkuyu’nun nükleer atığı ne olacak?
Bunun kimin başına kalacağı, ne olacağı muamma. Muahedede Rusya’nın atığı geri alacağına dönük bir karar yok. Bir de bir nükleer santralin 60 yıl sonra söküm maliyeti, imal maliyetinden daha fazla. Bunun da nasıl ve kim tarafından yapılacağı bilinmiyor. Santralin sırf bugününü konuşuyoruz. Bunun bir de sonu var. Yani sorunun büyüğünü şimdi görmedik. Bizi bekliyor.
Aydın Sezer kimdir?
ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu İdaresi mezunudur. 1983-2001 ortasında Başbakanlık ve Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın çeşitli ünitelerinde çalıştı. Sezer, Hür Bölgeler Genel Müdürlüğü Dış alakalar Dairesi Başkanlığı, Muahedeler Genel Müdürlüğündeki misyonu uyarınca Rusya dahil yurtdışı vazifelerde bulunmuştur.
Gazete Duvar