Meral Deva
(1906 – 08.10.1992)
“Ubıh lisanı ayakta ölecek. Dağılmıyor. Tevfik bu lisanı bizim için konuşuyor, şahitler var, yakın vakitlere kadar bu lisanı konuştuğu yaşlılar vardı. Sözgelimi Latincenin Roman lisanlarını doğurarak dağılmış olduğu söylenebilir. Ancak Ubıh lisanı, hayır. Dağılmadı. Kaybolacak, hepsi bu.”
Prof. Georges Dumézil
Tevfik Esenç’i 8 Ekim 1992 yılında kaybettik. 28 yıl evvel bugün bir lisanın son seslerinin sustuğu gündü.
Tanıklık ettiğim, ses kaydı aldığım ve Prof. Georges Charachidzé’nin yazıp yayımladığı son çalışmasında Tevfik Esenç çalışmayı şu sözlerle bitirmişti:
“Büyük dostum Prof. Charachidzé,
Çok Laf Palavrasız Olmaz, Çok Mal Çobansız Olmaz (Ubıh Atasözü).
Kusur yaptımsa da kusura bakmayın. Ubıhçanın sonunu bu türlü bitiriyorum.
Bundan sonra benden fazla Ubıhça bilen birisini bulursam yeniden onunla da konuşurum.
Ubıhça bugünden sonra sensin. Bugünden sonra anlatacak, konuşacak sensin.
Bunları okuyanlara sesleniyorum; daha doğrusunu, daha gerçeğini bilen varsa söylesinler, çok mutlu olurum.
Allah size iyilikler, hoşluklar versin!
Ubıh lisanı burada sona eriyor.”
Tevfik Esenç, 1906 yılında Balıkesir ilinin Manyas ilçesine bağlı Hacı Osman Köyü’nde (Huncahable) doğdu. Annesi Ubıhların Hunca ailesinden, babası ise Zeyşüe ailesindendir. Hacı Osman Köyü, 1864 yılında Kafkasya Soçi’den Osmanlı topraklarına sürgün edilen bir Çerkes kabilesi olan Ubıhlar tarafından kurulmuştur. Köyde sonradan öğrendikleri Türkçe ile bir arada 3 lisan konuşulur: Ubıhça, Adigece ve Türkçe.
Ubıhça 3’ü sesli, 82’si sessiz toplam 85 harften oluşur. Kafkasya’da uzun süren savaşlarda, birlik ve beraberliğin en muhtaçlık duyulduğu vakitlerde, Ubıhlar lisan birliği olması gayesiyle, Adigece konuşma kararı alırlar ve Adigece bağlantı lisanı olur. Osmanlı topraklarına sürgünden sonra Adigecenin yanı sıra yıllarca Ubıh lisanını de konuşmuşlardır.
Tevfik Esenç’in bu kadar iyi Ubıhça bilmesi yaşadığı ortamla çok ilgilidir. Çok küçük yaşta babasını kaybeder ve dedesi Papüj’ün yanında büyür. Papüj, Kafkasya’dan gelirken öbür büyüklerimiz üzere lisanını de getirir ve konuştuğu lisan en saf, en gerçek ve en varlıklı Ubıhçadır. Tevfik Esenç, ana lisanını Kafkasya’da öğrenmemiş, dedesi ana vatandan getirdiği lisanı konuşmuş ve ona öğretmiştir. Ailede herkesin Ubıhça konuşması da bu lisanı kusursuz öğrenmesine yol açmıştır.
Tevfik Esenç’in Ubıh lisanı çalışmalarına katılması, Prof. G. Dumézil ile tanışmasıyla başlar. Ünlü Fransız dilbilimci Prof. G. Dumézil, birinci olarak 1929-1930 yıllarında Adapazarı ve Sapanca köylerini ziyaret eder ve oralarda yaptığı çalışmalarda Ubıh lisanını konuşanların tek tek öldüğünü düşünmesine karşın, “ender rastladığım bir olay” diye yazdığı, bir kişinin Ubıhça – Adigece – Abazaca konuştuğuna şahit olur. Dumézil, sonraki yıllarda Paris’te tanıştığı Prof. Aytek Namitok tarafından Türkiye’ye davet edilir. Aytek Namitok, eşi Hayriye Melek Hunç ile Manyas’ın Dümbe Köyü’nde yaşamaktadır. Dumézil’e etraflarındaki iki köyde (Hacı Osman Köyü, Hacı Yakup Köyü) Ubıhça konuşanların olduğunu müellif ve onu Manyas’a davet eder. 1954’te Dumézil Manyas’a gelir ve iki hafta konukları olur. Bu müddet zarfında, Dumézil ile Hayriye Melek Hanım’ın köyü olan Hacı Osman Köyü’ne sarfiyatlar. Mescitte, köy kahvesinde bu lisanı konuşanları görünce Dumézil çok şaşırır. Sonrası çok hoş çalışmalarla, anılarla, sevinçlerle, hüzünlerle gelecek uzun yıllar başlar ve her yıl, bazen yılda iki defa Türkiye’ye gelir.
Hacı Osman Köyü’nde yaşlılarla çalışmaya başlayan Dumézil daha sonra çalışmalarını Tevfik Esenç ile sürdürmüştür. Başka çalışmalarıyla ilgili (Alemkeri Hunca, Ali Çavuş – Bilaş, Halil Ural, Kazım Özdemir) Ubıhça-Fransızca basılmış öyküler vardır.
Tevfik Esenç’in lisanı çok iyi bilmesi, genç, istekli ve eğitimli olması doğal ki çalışmaları daha kolaylaştırıyordu. Dumézil, bir yazısında şöyle der:
“Dilin kaybolacağının şuurunda o. Çok zeki. Bir lisanı kurtarmanın kıymetini kavramış. Ömrünün yapıtı bu ve cetlerinin lisanının cenazesini teyp bantlarına geçirmek gurur veriyor ona.”
Tevfik Esenç, son Ubıh değildi, bu çalışmaların yapıldığı yıllarda Ubıhça konuşan son kişi de değildi. Ancak Tevfik Esenç Ubıh lisanının kaybolduğunun şuurundaydı ve onun kayda geçirilmesi için yıllarca çalıştı. Son yıllarında Prof. Georges Charachidzé ile çalışmalarında üzerinde ağırlaştıkları tek husus yanlışların düzeltilmesiydi. Dumézil’in başladığı ve bitiremeden vefat ettiği, daha sonra Charachidzé’nin devam ettiği kelamlık üzerine ağır bir çalışma içindeydiler. Kusurların düzeltildiği, doğrunun gaye alındığı büyük bir çalışmaydı bu kelamlık. Hatta yeni bulunan birkaç söz de vardı ve bunlardan birini de ben bulmuştum, çocuklukta dinlediklerimden aklımda kalan bir söz, literatüre benim adımla geçti.
. Yeniden son yıllarında ziyaretine gelen biri vardı. Lakin bu başkalarından çok farklıydı ve ana vatandan geliyordu. Ubıh asıllı Abhaz dilbilimci Prof. Viacheslav Chirikba. Çok soğuk, karlı bir günde içini ısıtmıştı Tevfik Dede’nin; “Nihayet kızım ikimizden öbür, bizden birisi de ilgileniyor” demişti. Ve bu ziyaretçi yıllar sonra ana vatana geri taşıdı Ubıhça sözcükleri ve hatta Sohum’da Abhaz Devlet Üniversitesi’nde öğrencilerine Ubıhça dersi verdi. Tevfik Esenç’in bir vakitler Paris’te Collége de France’ta ders verdiği Fransız ve öteki öğrencilerin yerine, artık Chirikba’nın Kafkasya’da Kafkasyalı öğrencilere ders verdiğini görseydi sevinci sonsuz olurdu.
Son yıllarında, birden fazla sefer günün yarısını çalışarak, kalan yarısını da hasta yatağında geçirdi Tevfik Esenç. Son günlerinde daha çok Ubıhça konuştu. Bir gün yanına gittiğimde bana içerisinde Alemkeri ve Celalettin’in de olduğu bir anısını anlattı, ben gözümden dökülen yaşlara mani olamadan dinledim, dinledim lakin yalnızca bir kısmını anlayabildim.
28 yıl evvel, bugün bir lisanın sonuna anbean tanıklık edip, cet dilimin son seslerini dinledim.
Son kelamlarında bile, daha iyisini bilen varsa konuşsun diyebilecek kadar mütevazı, her istikametiyle beyefendi olan bu “Son Ubıh”ı çok özlüyorum.
Saygıdeğer büyüğüm, öğretmenim, yol gösterenim Tevfik Esenç’i hürmet, sevgi ve minnetle anıyorum.
Işıklar içinde olsun!
Šáλa a zaw žǝ zagʹáċʼ
Gazete Duvar
