Belgeselci Nefin Dinç’in tesadüfen ele geçirdiği Macar asıllı Antoine Köpe’nin hatıratı, Köpe ailesinin öyküsünün içinden Osmanlı’nın ve Türkiye’nin 100 yıllık çalkantılı periyoduna farklı bir gözle bakabilmemizi sağlıyor. 1897’de Selanik’te doğan ve bir periyot Osmanlı Bankası’nda memurluk da yapan ve daha sonra Avusturya – Macaristan üniformasıyla Suriye – Filistin cephelerinde bulunan Antoine Köpe, Türkiye’nin toplumsal ve siyasal dönüşümünü amatör bir tarihçi titizliğiyle kayda geçirmiş. Köpe’nin ömrü boyunca biriktirip sakladığı 600’ü aşkın fotoğraf, bir o kadar görüntü, mektuplar, ordu yazışmaları, gazete kupürleri, çizdiği karikatürler ve topladığı öteki gereçlerden kimileri 14 Mart’a kadar Salt’ın Beyoğlu İstiklal Caddesi’ndeki yerinde sergilenecek. Bir belgesel ve bir kitap projesi de yolda…
Yönetici Nefin Dinç Aslında orta sınıf bir aile olan Köpe’lerin Tanzimat’tan, Cumhuriyet’e üç-dört jenerasyon boyunca uzanan ve göçlerle zenginleşen serüvenleri, 1848-49 Macar İhtilali’nin ayak seslerinin duyulduğu periyoda dayanıyor. Her şey siyasi muhalif Andras Köpe’nin 1830’ların sonlarına hakikat ülkesinden kaçarak padişahın himayesinde İstanbul’a gelmesiyle başlar. Karaköy’de bir saatçide çalışmaya başlayan Andras, mağaza sahibinin kızı Fransız – Breton Léocadie Tallibart ile evlenir. İkinci çocukları Charles, Trabzonlu Levanten bir aileye mensup Rose-Marie Marcopoli ile 1882’de hayatını birleştirir. İşte bu evlilikten altı çocuk dünyaya gelir: Charlotte, Ida, Taïb, Ferdinand, Antoine ve Eugène…
Antoine’ın doğumundan sonra aile Selanik’e taşınır. 1908’deki Jön Türk ihtilali esnasında küçük Antoine şimdi 10 yaşındadır. Burada Bulgar komitacıların ataklarına şahit olur. 1913’ün sonbaharında İstanbul’a döndüklerinde başşehir çok değerli bir değişimden geçmektedir. İttihat ve Terakki Cemiyeti darbeyle iktidara gelmiş durumdadır. Talat, Cemal ve Enver Paşalar giderek ön plana çıkmaktadır.
Antoine çizime hevesliyken, ağabeyi Taib fotoğrafa meraklıdır. Taib, Goebben ve Breslau gemilerinin gelişi dahil olmak üzere pek çok kıymetli olayın fotoğrafını çeker. Haydarpaşa Garı havaya uçtuğunda Taib de “o an”ı ölümsüzleştirmektedir. Kapitülasyonlar kaldırılırken İstanbul’daki şovlar, savaşa takviye veren şovlar, Şehzade Yusuf İzzeddin’in cenaze merasimi, Avusturya – Macaristan İmparatoru Karl ve İmparatoriçesi Zeta’nın 1918’deki İstanbul ziyareti… Tüm bunlar yaşanırken Taib de oradadır. Antoine, ağabeyinin çektiği o fotoğrafları da daha sonradan hatıratına ekler.
Aile Selanik’te Aile, hiçbir vakit Osmanlı tabiiyetine geçmez fakat İmparator Karl’ın Macaristan’a geri dönme teklifini de reddederler. Öte yandan Antoine I. Dünya Savaşı patladığında İstanbul’da ant içerek Avusturya – Macaristan ordusuna katılır, Filistin cephesine gönderilir. Geri hizmette görevlendirilen Antoine savaştan yara almadan kurtulur.
Mukadderatın cilvesi bu ya, iki kız kardeşinden biri İtalyan ile evlenmiş, öbürü de bir Fransız askeriyle nişanlanmıştır. Antoine’ın kız kardeşi İda’nın Fransız nişanlısı Binbaşı Pagnier de İstanbul’u birinci işgal eden askerler ortasındadır. Antoine, mağlup olmuş bir ordunun askeri olarak kentine ve meskenine geri dönmüş, bir düşman askeri olan “enişte”siyle kendisi açısından hüzünlü bir akşam yemeği yemiştir.
Antoine anılarla Çok sade ve vakit zaman nüktedan bir lisan kullanan Antoine, anılarında işgal altındaki İstanbul’u ete kemiğe büründürerek anlatıyor. Kurtuluş Savaşı’nı birebir görüyor ve yaşıyor. Cumhuriyet ihtilalleri yapılırken Anadolu’da madenlerde çalışmakta ve harf ihtilalinden sonra bir kursa gidip Türkçe yazı yazmayı da öğreniyor. Türk – Yunan nüfus mübadelesine de şahit olan Antoine, o devir kimi Rum tanıdıklarına yardımcı oluyor. Macaristan’ın komünizmin tesirine girmesi nedeniyle artık istese de ülkesine geri dönemiyor. Cumhuriyet’in ilanından sonra vatandaşlık başvurusu da kabul edilmeyen Antoine Köpe, sonunda ABD’ye göç etmek zorunda kalıyor ve 1974’te burada hayata gözlerini yumuyor.
1945’te I. Dünya Savaşı’ndan tanıdığı bir arkadaşının cenazesinde yaşadıklarını yazması gerektiğine karar veren Köpe, kaleme aldıklarını 1954’te tamamlamış. Kalabalık bir takımın uzun vadeli arşiv çalışması sonucunda ortaya çıkan “İmparatorluklar Ortasında – Hudutlar Ötesinde” isimli stant, Salt Beyoğlu’nda Salı – Cuma 11:00-17:00 saatleri ortasında ziyaret edilebilir.
Antonie cephe çizimi Gazete Duvar
