Pınar Hasret Aytaçlar
Antik Çağ’da Yunan dünyası, sayısı binleri bulan, küçük alanlarda kurulmuş ve az sayıda vatandaşı bulunan kent devletlerinden oluşuyordu. Bir Yunan kentinde vatandaşlar, bayanlar, çocuklar, köleler ve vatandaşlık hakkı olmayan yabancılar yaşardı. Vatandaşlık yalnızca 18 yaşını geçmiş, babası da kentin vatandaşı olan, özgür erkek bireylere verilen bir haktı. Bu yüzden de bir kentte yaşayan vatandaş sayısı birkaç bini geçmezdi. Nüfusun birçoklarını oluşturan köleler, bayanlar veya tarımla uğraşan yarı-vatandaş sayılabilecek kesim ise Yunan kent devletinin vatandaşlık haklarından faydalanamazdı. Yunan demokrasisi, nüfusun çok az kısmını oluşturan vatandaşlar topluluğunun iradesiyle oluşmuş bir halk idaresi idi. Demokratik rejimin, sonlu sayıda kişinin vatandaşlık hakkına sahip olmasıyla biçimlenen ve asırlarca değişmeden sürüp giden karakteri, yalnızca kentlerin yönetimini değil, toplumsal ve toplumsal yapıyı, günlük hayatın hiyerarşik nizamını, elhasıl hayatı belirlemiştir.
Yunan askeri sistemi ve ordusunu da belirleyen şahsen bu tertiptir. Orduya katılmak yalnızca kentin vatandaşlarına tanınan bir ayrıcalıktır. Kent savunması, bütün vatandaşların kendi imkanlarıyla katıldıkları bir kamu hizmetidir ve bu hizmet birebir vakitte vatandaşlık haklarının kullanılması ve korunması için de değerli bir ön şarttır. Bu nedenle kentler, askerlik hizmetini toplumun vatandaş olmayan bölümüne de açmayı, rejimi tehlikeye atacağını düşünerek, istememişlerdir. Monarşik ve oligarşik rejimleri yaşamış, hayatın tiranların darbeleriyle alt üst olduğu devirlere şahit olmuş Yunan toplumları için ne değerine olursa olsun demokrasiyi korumak ön plandadır.
EKMEK KAPISI: PARALI ASKERLİK!
Deniz çok seferlerin yapılmadığı, uzun yıllar süren savaşların gerçekleşmediği periyotlar boyunca Yunan kentleri kısıtlı vatandaş orduları ile savunmalarını gerçekleştirebilmişlerdir. Tarımla uğraşan ya da geçimini esnaf, zanaatkar ya da tüccar olarak sağlayan Yunan vatandaşlarının, uzak ülkelere yapılacak ve yıllarca sürecek seferlere katılması mümkün değildi. Bunun için savaş eğitimi almış, uzman ve geçimini askerlikten sağlayacak bireylere gereksinim vardı. Ağır silahlı askerler olarak tanımlayabileceğimiz hoplitler de, tam da bu nedenlerle, M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren karşımıza çıkmaktadırlar. Bu askerler kendi vatanlarından çok diğer devletler için savaşmakta, hatta Yunanlılar ile savaşan düşman devletlerin ordularında vazife almaktaydılar. Bu paralı Yunan askerlerinin savaş alanındaki üstün muvaffakiyetleri, onların, Arkaik devirden itibaren Babil, Mısır ve Pers hükümdarlarının ordularında yer almalarını sağlamıştır. Ortalarında güçlü, yetenekli ve eğitimli olanları, savaş ganimetleri ile güçlü olmuş, birtakım durumlarda yükselerek, Pers ve Mısır ordularında komutanlığa, hatta bölge valisi yahut satraplık pozisyonlarına getirilmişlerdir. Velhasıl Yunan tarihi boyunca, tarımla uğraşmak istemeyen, kısa yoldan güçlü olmaya istekli, savaşçı ve maceracı bir ruha sahip Yunanlılar için paralı askerlik en kolay seçenek olmuştu. Elbette ekonomik dertler da çok sayıda kişi için bu mesleği bir ekmek kapısı haline getirmişti.
Atina ve Sparta ortasında yaklaşık 30 yıl boyunca devam eden Peloponnessos Savaşı’yla başlayan süreç ve Pers savaşları, paralı asker kullanımını o kadar yaygınlaştırmıştı ki, M.Ö. 4. yüzyıl “Yunan paralı askerler yüzyılı” oldu. Artık, ‘asker’ manasına gelen ‘stratiotes’ terimi sadece paralı askeri söz etmeye başlamış ve ‘vatandaş asker’i söz etmek için özel bir tanımlama gerekir olmuştu.
ONBİNLER: PARALI ASKER ORDUSU
Ksenophon’un “Onbinlerin Dönüşü” yapıtında anlattığı “Onbinler” de, bir Persli için savaşan Yunan paralı askerlerinden diğeri değildi. Yunan dünyasının farklı kentlerinden toplanmış Yunanlılar, M.Ö. 401’de, Genç Kyros’un Pers Hükümdarı olan ağabeyi II. Artakserkses’e karşı giriştiği isyan seferine katılmışlardı. Bu, Anadolu üzerinden Kilikya’ya, oradan Mezopotamya topraklarına ulaşmış uzun bir seferdi. Kyros’un Kynaksa’da vefatıyla sonuçlanınca, aslında Pers ordusuna karşı Kyros önderliğinde zafer kazanmış olan Yunan askerleri de, büsbütün yabancı bir coğrafyada, Dicle ve Fırat ırmakları ortasında bir yerde ortada kalıvermişlerdi. Verdikleri çok sayıda kayıpla sayıları hayli azalmış olsa da, Onbinler’in Anadolu’ya maceralı dönüş seyahatini Ksenophon bize anlatır. Bu paralı asker ordusunun mahiyetini de bu sayede öğreniriz. Kalabalık paralı asker orduları, besin gereksinimini karşılayan seyyar marketlerin eşlik ettiği, içlerinde bayan ve çocukların da olduğu güruhlardı. Yol boyunca ele geçirilen hoş bayanlar, genç oğlanlar ve fahişeler de ordu ile birlikte ilerliyor, askerlerin her türlü muhtaçlığını karşılıyordu. Para için hiç tanımadığı topraklarda canı değerine savaşan Yunan askerleri, bu topraklardan, içerisinde Pers bayanların da olduğu savaş ganimetleriyle birlikte geri dönüyorlardı. Fakat nereye? Vatanlarına geri ulaşabiliyorlar mıydı? Muhtemelen pek azı… Onbinler içinde de, Mezopotamya’dan canlı dönebilenlerin büyük kısmı ya hasmına karşı savaşan bir Thrak Beyi’nin buyruğunda savaşmaya devam etti ya da Perslerle savaşmaya karar veren Sparta kuvvetlerine katıldı.
HERKES İÇİN HERKESE KARŞI
Paralı askerlik, genel olarak, toplumun alt katmanına ilişkin, eğitimsiz ve yoksul bireyler için geçim yoluydu. Arkadya, Girit, Karya üzere tıpkı halde ekonomik taraftan geri kalmış bölgeler de en büyük paralı asker kaynaklarına sahipti. Bu bölgelerden alınan paralı askerler, alanlarında uzmanlaşmış da oluyordu. Mesela Girit’in okçuları, Rodos’un sapancıları ya da Trakya’nın hafif piyadeleri meşhurdu. Geçimlerini sağlamaktan diğer bir önceliği olmayan paralı askerler, herkes için ve herkese karşı savaşabiliyorlardı. Bu yüzden, Perslere savaş ilan edilmeden evvel, Yunanlıların paralı asker olarak Pers ordularına katılması yasaklanmıştı. Bu yasağa karşın, Büyük İskender, burayı Perslerden temizlemek üzere Anadolu’ya girdiğinde, içerisinde 30 binden fazla Yunan askeri ve hatta Yunan kumandanlar olan Pers ordularıyla savaşmak zorunda kalmıştı. Persler savaşta yenilince Yunan askerleri teslim olmak istediler. Fakat İskender bu Yunanları bağışlamadı ve çok büyük kısmını savaş alanında öldürttü. Kalan az sayıda paralı askeri de, ağır işlerde çalışmak üzere Makedonya’ya gönderdi.
Geçimi için paralı askerlik yapanların hayatı uzun seferlerde, birbirini takip eden savaşlarda, vatanından uzakta ve bir aile kuramadan geçiyordu. Muhtemelen yaşarken ismini bile duymadığı uzak bir ülkede öldüğünde ise, gerisinde gözyaşı döken annesinden öteki kimse bulunmuyordu. Afrodisyas’da bulunmuş olan bu mezar şiiri, M.S. 2. yüzyıla tarihlenmektedir. Metinde kullanılan Yunanca tabirler, Philadelphos’un, Romalı bir komutanın peşinden giden bir paralı asker olduğuna işaret eder. Philadelphos, muhtemelen Parthlara karşı düzenlenen savaşta, vatanı Afrodisyas’dan çok uzakta, Dicle ırmağı yakınlarında ölmüştü…
“Bu mezarı, Philadelphos, sen ölünce acılarla yaptırdım
Ben, annen Helenis, üzerine bu kelamları yazdırdım.
Nasıl öldün, nerelerde, kimin peşinde, bilmiyorum.
Artık ben yitip giden oğlumun ruhunu arıyorum.
Bu yüzden oğlum, tek dileğim Hades’e gitmek.
Ben şanssız, seninle orada sonsuza dek dinlenmek.”**
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı
** Çeviri: Hasan Malay
Gazete Duvar
