Ebru Kayaalp* & İbrahim Burhan Işık**
2020’nin birinci aylarında Covid-19 tüm dünyayı kasıp kavururken, birden fazla ülke virüsle uğraş etmek için emsal bir yaklaşımı benimsedi: Evvel toplumsal aralık ve öbür hami önlemleri teşvik etmek, daha sonra virüs yayıldıkça karantinaları ve öteki daha sıkı tedbirleri yürürlüğe sokmak. Bu tedbirlere rağmen, birçok ülke hâlâ çift haneli bir vefat oranıyla karşı karşıya: İspanya’da yüzde 11, İtalya’da yüzde 14.4, Fransa’da yüzde 17.3 ve İngiltere’de yüzde 15.4. Tüm bilgiler ışığında, sıhhat sisteminin Avrupa’da uzak orta en iyisi olduğu söz edilen bir ülke olan Türkiye’nin daha berbata gitmesi gerekirdi. Lakin bunun yerine, virüsün vefat oranının yalnızca yüzde 2.5 olduğunu bildirerek, çok daha iyi bir performans sergiliyor üzere görünüyor.[1]
Bu dikkat cazip derecedeki düşük oran ne ile açıklanabilir?[2] Türkiye idaresi, düşük mevt oranını kendi siyasetlerine bağlamakta telaşlı davrandı. Başka birtakım beşerler, bunun, Türk genlerinin kimi virüslere karşı güçlü olan yapısına ya da ülkenin klasik işkembe çorbasının virüsle uğraşta sağladığı güce bağlı olabileceğini argüman ettiler. Buna rağmen, diğer beşerler, sayıların tahrif edildiğini öne sürdüler ve gerçekler halktan gizlenirken virüsün yaygınlaştığını söz ettiler. Bu makale, bunlardan fazla, meseleye ait altyapısal bir yaklaşımı benimsiyor ve Türkiye’deki düşük mevt sayılarını açıklamak için yeni yollar düşünmek emeliyle kuramsal bir uğraş ortaya koyuyor.
Covid-19, mevcut sıhhat altyapısının önüne gibisi görülmemiş zorluklar çıkardı. (Örneğin, Ebola, MERS ve SARS ile karşılaştırıldığında) nispeten düşük olan mevt oranı, yüksek seviyedeki bulaşıcılığı ve uzun kuluçka devri, virüsün geniş çapta yayılmasına, hastane koğuşlarının adeta (hastalığa/ç.n.) gömülmesine ve hastaların bakımının tesirli ve inançlı bir halde gerçekleştirilebilmesi için gereken esirgeyici giysi ve kâfi ekipman eksikliği yaşamasına yol açtı. Bir manada, virüs, kimilerinin ‘geçmişten beri var olan sıhhat krizimiz’ (Adams 2020) olarak isimlendirdiği şeyi açığa çıkardı. Caduff’un belirttiği üzere, “on yıllardır hükümetler dünya çapında sıhhat sistemlerini yetersiz biçimde finanse etti, yetersiz işçi aldı, bunları özelleştirdi ve bu eğilimler pandeminin tesirini daha da kötüleştirdi” (2020, 11).
Türkiye’nin sıhhat sistemi, birçok açıdan bu daha geniş eğilimlerin bir simgesidir. Pandeminin başlamasından evvel bile, ülkenin mevcut sıhhat altyapısında büyük boşluklar olduğu ortadaydı. Bununla birlikte, Türkiye’nin Covid-19 ile çabadaki muvaffakiyetini tam olarak bu ‘boşlukların’ açıkladığını savunuyoruz; yani, altyapıdaki ve yönetmeliklerdeki eksiklikler ile Türkiye’deki sıhhat sisteminin toplumsal, politik ve etik açıdan telaş verici yapısı, ülkenin nispeten düşük vefat oranını açıklamaya yardımcı olabilir. Sistemin manipülasyon ve sömürüye açık olmasının onu daha esnek hale getirdiğini ve bunun, Covid-19’a cevap vermeye elverişli olduğu kanıtlanan bir çok taraflılık ve biçimlendirilebilirlik seviyesi sağladığını savunuyoruz. Türkiye’nin görünen muvaffakiyet hikayesinin gerisinde yatan sebepler, güç şartlarda ve çok biçimde çalışan sıhhat uzmanları; hastaları sömüren özelleştirilmiş bir sıhhat sistemi; görüntüleme teknolojilerinin gereksiz yere çok kullanımı; hiçbir delil temelli bilimsel yaklaşıma dayanmayan deneysel ilaç kullanımı ve hükümetin PCR testleri ve Covid-19 kodlarını muğlak bir formda kullanması üzere nedenler yüzünden mantık dışıdır
Makalenin birinci iki kısmında, sıhhat hizmetlerindeki altyapı meselelerinin aslında Türkiye’ye avantaj sağlamış ve Covid-19 mevt oranlarını düşürmüş olduğu savunulurken, sıhhat altyapısının bir modülü olarak da gördüğümüz tıbbi testler ve kodlar hakkındaki son kısımda, Türk hükümetinin bulanık raporlama ve hadise sayımının da kısmen düşük vefat oranlarını açıkladığı tartışılıyor. Böylelikle, görünüşte birbiriyle çelişen iki farklı süreç tıpkı anda gerçekleşiyor: Türkiye’nin çeşitli altyapı eksiklikleri Covid-19 salgınıyla başa çıkmada muhtemelen bir avantaj sağlarken, test ve kodlar üzere başka ögeler hükümet tarafından çarpıtılıyor ve resmi olarak toplanan sayılar gerçek durumu yansıtmıyor. Türkiye, Covid-19’a karşı yürüttüğü gayrette her iki yolu da kullanarak bir muvaffakiyet hikayesi yazmış üzere görünüyor. Türkiye’nin durumu kimi istikametlerden eşsiz olsa bile, verdiği reaksiyonun tahlili, çağdaş toplumlarda sıhhat dalında rol oynayan karmaşık dinamiklere ışık tutuyor.
Türkiye’deki sıhhat çalışanları ve hastalarla yapılan görüşmelere dayanan bu makalede [3], Türkiye’nin sıhhat altyapısındaki üç farklı alan başlığı altında Türkiye’nin Covid-19’a verdiği reaksiyon tartışılmaktadır: tıbbi kapasite, tıbbi ekipman ve ilaçlar ile tıbbi testler ve kodlar. Simone (2004), Anand (2011) ve Harvey ve Knox’un (2015) akabinde, altyapıyı yalnızca fizikî tabirlerle -otoyollar, borular ve kablolarla sınırlandırılmış- değil, bundan daha çok, uzay ve vakit içinde daima bir oluşum halinde olan beşerler, eşyalar ve uygulamalardan oluşan bir topluluk olarak kıymetlendiriyoruz. Altyapı, beşerler ve insan olmayan varlıklar ortasındaki sayısız alakaya bağlı olarak her vakit hareket halindedir ve ebediyen dönüşüm ve hareketlere açıktır.
Türkiye’de, -etik boşlukları, tıbbi belirsizlikleri, bürokratik bulanıklığı, yapısal yetersizlikleri ve pazar odaklı stratejileri ile- Covid-19 öncesi sıhhat sistemi salgının ortaya çıkardığı gereklilikler doğrultusunda yine biçimlendirilmiş ve dönüştürülmüştür; ve Türkiye’nin virüse karşı yürüttüğü uğraştaki ‘başarısını’ borçlu olduğu öge da işte bu yeni altyapıdır. Hükümetin şeffaf olmayan kodlama ve raporlama sistemi, sunulan (ya da sunulmayan) sıhhat müdahaleleri olmaksızın mevt oranlarının düşük olduğu izlenimi yaratmasına yardımcı olsa dahi, Covid-19’dan vefat oranları büyük ihtimalle daha yüksek olmalıdır.
Bu makale, çeşitli aktörlerin iştirakini ve birbirleriyle olan etkileşimlerini açığa çıkararak, Covid-19’la ilgili altyapı siyasetlerinin, sabit ve evvelce belirlenmiş bir varlık olarak sıhhat altyapısı çerçevesindeki anlaşılamayan karmaşık ve çok boyutlu süreçleri nasıl içerdiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.
TIBBİ KAPASİTE
Salgının başlangıcından itibaren, Türk Hükümeti ülkedeki hastane yataklarının ve ağır bakım ünitelerinin (YBÜ) sayısını paylaştı. Türkiye, kişi başına düşen hastane yatağı sayısı açısından, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) içerisinde bilgi sağlanan 42 ülke ortasında 30’uncu sırada yer almaktadır; fakat Türkiye’de 100.000 şahsa düşen 29.4’lük (çocuk YBÜ’leri hariç) hastane yatağı oranı, sadece 12.4 civarında olan İtalya üzere başka birçok ülkeden daha yüksek bir YBÜ oranını söz ediyor.[4] Ağır bakım ünitelerinin sayısı tahminen de en değerli sayıdır; zira görüştüğümüz sıhhat çalışanları, Türkiye’nin yüksek sayıdaki ağır bakım ünitelerinin Covid-19’a verilen karşılıkta önemli bir rol oynadığını tekraren tekrarladılar. Bununla birlikte, bilhassa de nispeten düşük olan yatak kapasitesi göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye neden bu kadar büyük bir ağır bakım ünitesine sahip olabilirdi?
Bu tutarsızlık, büyük ölçüde, Türkiye’deki özel hastaneler olağan yatak kapasitesinin yalnızca yüzde 23’üne sahipken, ülkedeki YBÜ’lerin orantısız bir kısmını (yüzde 42) oluşturması gerçeğinden kaynaklanmaktadır.[5] Özel hastanelerdeki YBÜ’lerin sayısının bu kadar yüksek olmasının nedeni, Türkiye’deki sıhhat sisteminin özelleştirilmesiyle irtibatlıdır.[6] Hükümet, YBÜ’lerde bakım hizmeti alan hastalar için hastanelere daha fazla ödeme yapmaktadır ve özel hastaneler hastaları bu ünitelerde nispeten daha uzun bir müddet, çoğunlukla tıbbi açıdan kuşkulu münasebetlerle tutma eğilimindedir. Türkiye Sıhhat Bakanlığı, 20 Mart’ta, bulaşıcı hastalıklar, göğüs hastalıkları yahut iç hastalıklar konusunda uzmanlaşmış en az iki hekimin bulunduğu bütün özel hastaneleri ‘pandemi hastanesi’ duyuru etti. Bu hastanelerdeki YBÜ’ler de Türkiye’nin Covid-19’la çabasında kullanıldı. Bir hekimin bize açıkladığı üzere, “Türkiye sıhhat alanında inanılmaz derecede plansız. 300.000 nüfuslu küçük bir kentte çalışırken, beş özel hastaneye karşılık sadece bir devlet hastanesi mevcuttu. Ve çalıştığım özel hastanede 115 kişilik büyük bir ağır bakım ünitesi bulunuyordu. Özel hastaneler ağır bakım hastalarından çok para kazanıyordu.” Hâl böyleyken, Covid-19 öncesi devirde özelleştirilmiş olan sıhhat sistemi, salgınla gayrette bir avantaj haline geldi.
Ağır bakım üniteleri, tesirli bir bakım sağlamak için özel çalışana, bilhassa de tecrübeli hemşirelere gereksinim duyarlar. Bununla birlikte, OECD, YBÜ’lere atanan hemşire sayısı bakımından Türkiye’yi ikinci en berbat ülke olarak sıralıyor.[7] Bunu telafi etmek için, salgın sırasında, resmi olarak kâfi olmayan işçi öteki kısımlardan [8] ya da hastanelerden YBÜ’lere transfer edildi. Bir hemşire, YBÜ kapasitesinin hastanenin farklı kısımlarından yapılan transferlerle 30’dan 50 hemşireye yükseltildiğini tabir etti. Ayrıyeten, hastaneler de tabip sayılarını artırmak gayesiyle tedbirler aldı. Uzman bir tabibin açıkladığı kadarıyla, “Ayda 10 gece vardiyası yerine, 14 kere vazife yaptım. Buna ek olarak, hastane, nöroşirürji, genel cerrahi, dermatoloji, pediatri ve hatta psikiyatri üzere öbür kısımlardan YBÜ’ye transfer edilmek üzere bir stajyer işçi havuzu oluşturdu.” Görüştüğümüz hekimlerin tamamı, Türkiye’deki hastanelerin Covid-19 hastası akınıyla baş etmesine yardım eden sıhhat çalışanının kahramanca bir uğraş gösterdiği konusunda hemfikirdi. Bir hekimin açıkça söylediği üzere; “Sayıca yetersiz kaldığımız kesin. Fakat biz hekimler, mazoşistiz [‘eziyet çekmeyi seviyoruz’/ç.n.]. Avrupa’daki bir tabip günde 10 ilâ 15 hastayı zar güç görüyor. Bizse burada [her gün/ç.n.] yüzlerce hasta görüyoruz ve 36 saat boyunca aralıksız çalışabiliyoruz. Yıllarca bu şartlara maruz kaldıktan sonra, çılgınca şartlarda çalışma yeteneği edindik.”
Uzmanlaşma devrindeki öteki bir hekim daha misal bir argüman sunuyor: “Günlük rutinimiz esasen ağır. Uzmanlaşma şartları ise insan hakları ile bağdaşmayacak nitelikte. Tekrar de biz tek bir kelam bile etmiyoruz. Bunu eğitimin olağan bir modülü olarak alıyoruz. Uykusuz geceler, yetersiz ekipman … bunlar bizim için olağan şeyler.”
Öbür bir tabibin da söz ettiği üzere, bu şiddetli çalışma şartları, Türkiye’deki tıp çalışanlarına bir krizle karşılaştıklarında avantajlı bir pozisyon sağlıyor: “Avrupa’da ‘normal’ şartlarda çalışan hekimler, sıra dışı periyotlar yaşadıklarında adeta bir felç hali yaşarken, -‘normal’ şartlarda bile aslında çok çalışan- bizim sıhhat çalışanımız sürekli iyi hazırlanmış oluyor. Zira Türkiye’deki bir tabip için ‘normal’ durum bir istisna halidir.” Böylelikle, tıp uzmanlarının çok çalışması ve Türk sıhhat sisteminde bir norm haline gelen makûs çalışma şartları, salgınla çabada bir nimet olarak ortaya çıktı ve hekim ve hemşirelerin aslında telaşlı olan günlük rutinlerinden yeni krize problemsiz bir formda geçiş yapmalarına imkan sağladı.[9]
TIBBİ EKİPMAN VE İLAÇLAR
Türkiye, Covid-19’a karşı çabasında, ülkedeki hastanelerde tıbbi aygıt ve ilaç kullanımını düzenleyen izafî bir düzenleme eksikliğinden faydalandı. Bu durum, Türkiye’deki tabiplere, Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki meslektaşlarına nispeten, virüse karşı tesirli olabilecek lakin uzun vadeli sonuçları tam olarak anlaşılamayan teknikler ve tedaviler denemek için daha özgür bir alan sağladı.
Teknikler açısından bakılınca, Türkiye’nin virüse verdiği karşılığın ayırt edici özelliklerinden biri de, ülkenin teşhis maksatlı görüntüleme teknolojilerinin kullanımını ne kadar süratli biçimde benimsediği oldu. Türkiye, MRG (Manyetik Rezonans Görüntüleme/ç.n.) ve BT (Bilgisayarlı Tarama/ç.n.) üniteleri sayılarında öbür OECD ülkelerinin gerisinde kalsa bile, bunları ebediyen daha fazla kullanıma sokmuştur. OECD’nin 2017 raporuna nazaran, Türkiye OECD’de MRG kullanımında kişi başına en yüksek orana sahip; raporda, ayrıyeten, “MRG testlerinin çeşitli sıhhat sıkıntıları olan hastalar için sistematik biçimde reçete edildiği ve bu durumun, testlerin çok seviyede kullanılmasına yol açtığı” da söz ediliyor.[10] Olağan bir MRG testi çoğunlukla 20 dakika ya da daha fazla sürer; 24 saat boyunca çalışan tek bir makinenin, bir rutin olarak günde 80 test üretmesi gerekirken, Türkiye’deki MR aygıtları günde 150’den fazla imaj üretiyor. Yani, Türkiye’deki tabipler, şu ya da bu biçimde, taramaları olağandan çok daha süratli işlemeye alışıyorlar.[11]
Türk hastanelerinde görüntüleme teknolojilerinin çok seviyedeki kullanımı, tıpkı ülkedeki yüksek YBÜ sayısına rağmen düşük hastane yatağı sayısı üzere, sıhhat sisteminin ekonomik dinamiklerinin bir sonucudur. Bu cins yüksek fiyatlı aygıtları satan şirketler sert bir rekabet içindedir ve hepsi de hastanelere düşük maliyetli tarama aygıtları satmak için rakiplerinden daha iyi bir teklif sunmaya çalışmaktadır[12]; bu durum, görüntüleme testlerinin kitlesel biçimde kullanımını mümkün kılar. Buna ek olarak, radyologlar reçete ettikleri her bir görüntüleme testi için tazminat alır ve bu durum onları daha fazla test reçetesi yazmaya teşvik eder.[13] Başka yandan, bir tabibin samimi biçimde bize söylediği kadarıyla, “Bu sistem Covid-19’la baş etmemiz için bize yardımcı oldu mu? Evet, bilhassa de salgının başında, şimdi PCR testlerinin gereğince bulunmadığı periyotta yardımcı oldu… Bu sistemden yararlandık. Çok sayıda BT yaptık. PCR’ı pek önemsemedik. Erken teşhisler bu türlü konuldu… Bu uygulama mevt oranlarını azalttı. Buna rağmen birçok hasta gereksiz yere radyasyona maruz kaldı.” Böylelikle, yapılan taramalar, bilhassa de PCR testlerinin bulunmadığı durumlarda, akciğer lezyonlarının erken bir etapta ve süratli bir biçimde saptanmasını imkanlı kıldı. Birebir vakitte, Covid-19 pnömonisinin akciğer bölgelerinde muhakkak bir infiltrasyon paterni olduğunu ve bu yüzden BT bulgularının hastalığın teşhisinde tabiplere rehberlik edebileceğini gösteren çeşitli bilimsel çalışmalar mevcut (Cinkooğlu vd., 2020; Ye vd., 2020).
Türkiye’nin başka ülkelerden ayrıştığı bir başka nokta da Covid-19 tedavisinde test edilmemiş ilaçların sınırsız ve sistemsiz biçimde kullanımıdır. Sıhhat Bakanlığı’nca yayınlanan bir kılavuza nazaran, hekimler PCR testinin sonuçlarını bile beklemeden, klinik teşhislerini koymalarının akabinde Covid-19 tedavisi için ilaç yazmaya başlamakta özgürler. Tedavinin birinci etabında, Hidroksiklorokinis (orj. Hydroxychloroquineis) ilacı kullanılır. Şayet hastalarda hiçbir iyileşme görülmezse, o vakit hastalara Japonya’da grip tedavisi için kullanılan antiviral bir ilaç olan Favipiravir verilir.[14]
Türkiye Sıhhat Bakanı, bu standart tedavi yaklaşımının Türkiye’ye has olduğunu vurguluyor: “Hiçbir ülke [Covid-19] müspet, kuşkulu tüm hadiselerde Hidroksiklorokin ilacını erken devirde kullanmadı. Biz bu ilaçtan daha olay görülmeden 1 milyon kutu alıp depoladık. Çin’den getirilen Favipiravir’i de bizdeki yaklaşımla kullanan ülke yok.”[15]
Görüştüğümüz tüm sıhhat çalışanları, bizlere, bu ilaçları tereddütsüz biçimde kullandıklarını söylediler: “Başarımız Hidroksiklorokin ve Favipiravir’in erken kullanımıyla ilgiliydi. Her vakit Hidroksiklorokin ile başladım ve Favipiravir ile devam ettim. Ve bazen hastanın oksijen düzeyinde bir azalma olmasını dahi beklemeden Favipiravir verdim. Dürüst olmak gerekirse, Sıhhat Bakanlığı bizi bu ilaçların uygulanmasından ötürü sorumlu tutmadı.” Bununla birlikte, bir hekim, bu ilaçların aktifliğinin en iyi ihtimalle kısa müddetli olduğunu da belirtti: “Türkiye Hidroksiklorokin’i en çok kullanan ülke. Ancak bu ilacı neden kullandığımıza dair [destekleyici] somut ispatlara dayalı bilimsel bilgiye sahip değiliz… Favipiravir de birebir durumdaydı. O da deneyseldi. Sıhhat Bakanlığı bu süreci kolaylaştırdı. Ben bu ilaçlar kadar kolay ulaşılabilen diğer bir ilaç görmedim.” Bu ilaçların Türkiye dışında ve bilhassa Avrupa’da[16] sıkı bir kontrol altında olduğu yerlerde görülen önemli yan tesirleri ve kanıtlanmamış sonuçları nedeniyle, Türkiye’deki hekimler tedavi ve etik düzenlemelerle daha az sınırlandırılmışlardı ve bu durum onlara Covid-19’un tedavisi için gidişatı serbestçe belirleme özgürlüğü sağladı.[17]
Buraya kadar, Türkiye’de Covid-19 kaynaklı düşük mevt oranını açıklayabilecek nedenlerin, sıhhat çalışanlarının dur durak bilmeyen uğraşları, pazar odaklı Türk sıhhat sistemi, görüntüleme teknolojilerinin çok seviyedeki kullanımı ve deneysel ilaç kullanımı olduğunu tartıştık. Öbür bir deyişle, sıhhat dalında görülen altyapı problemleri, aslında Türkiye’ye avantaj sağlamış ve mevt oranlarını düşürmüştür. Bununla birlikte, Türkiye’deki düşük mevt oranlarını açıklayabilecek öteki etkenler de olduğunu düşünüyoruz; yani, hükümetin aldatıcı resmi istatistikleri, Covid-19 hadiselerinin sayımı ve kaydedilmesinde özensiz yollar kullanılması. Bir sonraki kısımda, bu kadar düşük düzeydeki resmi Covid-19 istatistiklerinin geçerliliği sorgulanacak. Elbette, bu argüman, düşük Covid-19 oranları için üstte sunulan açıklamaların kimileri açısından kuşku uyandırıcı olsa da bizim savımız, kusurlu raporlama ve aldatıcı istatistikler kelam konusuyken bile, bu başka şartların hâlâ Covid-19 oranlarının azaltılmasında bir rol oynadığıdır.
TIBBİ TESTLER VE KODLAR
Türkiye Sıhhat Bakanlığı’na nazaran, Temmuz ayı ortasına dek Türkiye’de 4 milyon test yapıldı ve 216.000 Covid-19 hadisesi doğrulandı.[18] Her 1 milyon kişi başına 48 bin bireye PCR testi yapıldı; bu, benzeri bir nüfusa sahip olan lakin 1 milyon kişi başına 76 bin PCR testi uygulanan Almanya üzere bir ülkeyle kıyaslandığında nispeten düşük bir sayı.[19] Türkiye hükümetini eleştirenler, yetkililerin Covid-19 istatistiklerini az sayıda test yaparak ve toplam test oranına tekrarlanan testleri de ekleyerek sayıları çarpıttıklarını öne sürüyorlar.[20] 19 Haziran’da yayınlanan yeni bir yönetmelik, PCR testlerini sadece besbelli Covid-19 semptomları olan bireylerle sonlandırdı; bu karar, asemptomatik (belirti göstermeyen/ç.n.) hastaların ve onaylanmış Covid-19 hastalarıyla temas halinde olan şahısların test yaptıramayacağı manasına geliyor.
Yaptığımız görüşmelerde, kendisine Covid-19 teşhisi konan fakat iş arkadaşları ve aileleri test yaptıramayan bireylerle konuştuk. Güzelleşen bir Covid-19 hastası, karısının, tabipleri birkaç defa ziyaret etmesine rağmen hiç test yaptıramadığını söyledi. Bir hemşireye nazaran, “Hükümetin yaklaşımı, şayet ortada bir belirti yoksa teste gerek olmadığı tarafında. Bu bir sorun. Şayet biri hastaysa, o kişinin etrafındaki herkese test yapılmalı. Fakat bu yaklaşım Türkiye’de benimsenmiyor” dedi. Biyolog Emrah Altındiş’in açıkladığı kadarıyla, “Bir insan virüs teşhisi konmuş birine yakın olsa bile, rastgele bir belirti göstermiyorsa test yaptıramıyor. Formül kolay: ne kadar az test, o kadar az Covid-19 hadisesi. Bu, iktidar partisi için siyasi bir zafer olabilir. Buna rağmen, toplum açısından daha az test daha büyük bir risk manasına geliyor”.[21]
Bir öteki uyuşmazlık noktası da, test sayılarında yaşanan şeffaflık eksikliği; bilhassa de tekrarlanan testlerin sayısının bilinmemesi. Bir Türk milletvekili meclis önünde yaptığı açıklamada, resmi istatistiklerdeki testlerin -eğer daha da fazla değilse- yarısının tekrarlanan testler olabileceğini öne sürdü: “Hasta bir insanın tedavisi başladıktan sonra, bir hekim lakin iki ardışık negatif testten sonra hastayı iyileştirdiğini açıklayabilir”.[22] Görüştüğümüz bir hemşire ise şu duyguyu yineledi:
“Hükümet şu ana kadar 3.5 milyon test gerçekleştirdiğini söylüyor. Bu testlerin yaklaşık bir milyonunun sıhhat çalışanı için yapıldığından eminim. Bir hemşire olarak, sadece ben 15 test yaptırdım. Ayrıyeten, bir cezaevinde gardiyan olan kocam da çok fazla test yaptırdı. Bu, ikimiz için toplam 25 test yapıldığı manasına geliyor. Testlerin halka ulaştığına inanmıyorum.”
Resmi şeffaflık eksikliğinin tartışmalara yol açtığı bir öteki alan ise, hasta insanların sıhhat sistemine nasıl kaydedildiğine ait kapalı ve tutarsız süreç.[23] Dünya Sıhhat Örgütü, Covid-19 olayları için iki farklı kod sunmaktadır: U07.1, olumlu PCR testi olan hastalar için kullanılan koddur; ve U07.2 kodu, bir test yapılmadan virüs tanısı konulan hastalar için kullanılır. Ne var ki, 9 Nisan’da, Türkiye’de, Avustralya Kodlama Standartları’na dayalı farklı bir kodlama süreci kullanılmaya başlandı: PCR testi müspet olan Covid-19 hastaları U07.3 olarak kaydedilirken, olumlu olmayanlar U06.0 altında kodlanmaktadır. Türkiye Sıhhat Bakanlığı’na göreyse, hastanelerin olayları ikinci kodlama uyarınca rapor etmeleri gerekmiyor[24]; yani hadiselerin resmi sayılarda yer almayabildikleri manasına geliyor. Görüştüğümüz bir hekim, bir Covid-19 hastasını kaydetmek için olumlu bir PCR sonucu göstermeleri gerektiğini lisana getirdi; bir olumlu test sonucu olmadan, sistem klinik ve epidemiyolojik teşhis konulmasına karşın hastayı Covid-19 olayı olarak kaydetmelerine müsaade vermeyecektir. Münasebetiyle, şayet hastalar PCR testi yapılmadan evvel ölmüşse ya da test sonuçları negatif çıkarsa, vefatları, Covid-19 kaynaklı değil, ‘viral pnömoni’ ya da basitçe “bulaşıcı hastalık (doğal ölüm)” olayları olarak sınıflandırılır.
Lancet mecmuasında yayınlanan yakın tarihli bir yazı da (Bayram vd. 2020), Türk hükümeti tarafından açıklanan resmi sayıların, Covid-19 enfeksiyonu ve mevt oranlarını gizlediği argümanını destekliyor.[25] 11 Mart-5 Temmuz tarihleri ortasında İstanbul’da son 3 yılda gerçekleşen ortalama vefat sayısı 23.232 iken, 2020 yılı için bu sayı 27.955’tir. Tıpkı vakit zarfında resmi olarak bildirilen Covid-19 vefat oranı 2771 iken, bu devirde İstanbul’da en az 1952 açıklanamayan vefat gerçekleşmiştir. Türk Toraks Derneği üyesi olan muharrirler, bu tutarsızlığı DSÖ kodlarına uyulmaması ve Türkiye’nin yalnızca PCR testi müspet olan hadiseleri raporlamasıyla açıklıyorlar.
SONUÇ
Saha çalışmalarımız esnasında, sıhhat çalışanlarının virüse bir aktörlük niteliği atfettiğine sıkça şahit olduk. Bir tabibin dediği üzere, “İnsanlık ve virüs birbirini tanımaya yeni başlıyor. Onu tanımak istiyoruz. Virüs de bizi tanımak istiyor.” Birlikte var olmanın kıymetini vurgulayan sıhhat çalışanları, virüsün de tıpkı beşerler üzere bir aktör olduğuna dikkat çekiyorlar: “Virüs tabiatta tek başına yaşayamaz. Hayatta kalabilmek için bir konakçıya gereksinimi var; ve şayet konakçıyı öldürürse kendisi de var olamaz. Bundan dolayı, virüs, beşerle birlikte yaşamak mümkün olana dek kendini dönüştürecek.” Şu anki Covid-19 krizinde şahit olduğumuz şey, sadece biçim değiştiren bir virüsü değil, tıpkı vakitte, genelde kasıtlı insan davranışları yoluyla olduğu üzere tesadüfen ve şartlar nedeniyle de bulaşan bu virüsle dinamik olarak etkileşime girebilen esnek bir altyapı ağını da içeren bir salgındır. Bu insan-insan harici altyapı ya da “toplam”, yalnızca virüsün varlığını değil, tıpkı vakitte varlığının çeşitli toplumlar tarafından görünür hale getirilmesini de değerlendirmemize yardımcı olabilir.
Bu makalede göstermeye çalıştığımız üzere, Türkiye’deki sıhhat altyapısı, pandeminin ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde dönüştürülmüştür. Bununla birlikte, mevcut sıhhat sistemi içindeki etik boşluklar, tıbbi belirsizlikler, bürokratik kapalılık, yapısal yetersizlikler ve pazar odaklı stratejiler, yalnızca bir mühlet için işe yarayabilecek üzere görünüyor.
Türkiye’nin Haziran ayında Covid-19 önlemlerini kaldırmasının ve ‘normalleşme sürecini’ başlatmasının akabinde, hasta sayısı süratli bir formda arttı ve YBÜ’lerdeki boş yatak sayısı azaldı.[26] Covid-19’un süratli yayılışı, salgını bastırmak ve tesirli bir formda durdurmak için uygulandığı argüman edilen çeşitli uğraşlara karşın, tüm sıhhat altyapısında bir bozulmaya neden olabilecek bir noktaya kolay kolay ulaşabilir. Sıhhat altyapısında PCR testlerinin ve Covid-19 kodlarının manipülasyonu, rastgele bir uygun hazırlık teşebbüsünü engelleyen kapalı bir sistem yaratıyor. Bu nedenle, klinik uzmanlardan oluşan geniş bir kısma nazaran şimdilik Covid-19’a cevap vermek için elverişli olabilecek sistemin çok taraflılığı ve biçimlendirilebilirliği, hasta sayısı arttıkça ve düşük enfeksiyon düzeyleriyle ilgili telaffuz artık sürdürülemez hale geldikçe zayıflayabilir.
*Dr. Ebru Kayaalp, Ankara Bilim Üniversitesi’nde doçent olarak misyon yapmaktadır. Ana uzmanlık alanı, felaketlere, uzmanlara ve bilimsel bilgiye odaklanan kültürel antropoloji ve bilim ve teknoloji çalışmalarıdır.
**İbrahim Burhan ışık, Arizona Üniversitesi Antropoloji Bölümü’nde doktora öğrencisidir. Araştırması, insan olmayanların direnç süreçlerindeki tesirlerine odaklanıyor.
Notlar:
[1] Sayılar, 21 Temmuz 2020 itibariyle https://ourworldindata.org/coronavirus sitesinden alınmıştır.
[2] Türkiye’deki düşük mevt oranlarıyla ilgili emsal bir tartışma için bkz. https://www.institutmontaigne.org/en/blog/battle-over-numbers-turkeys-low-case-fatality-rate
[3] Bu makale için Dokuz görüşmeciyle (beş tabip, iki hemşire ve iki Covid-19 hastası) görüştük, hekimler tarafından düzenlenen üç web seminerine katıldık ve medya araştırması yaptık.
[4] https://dosyasb.saglik.gov.tr/Eklenti/36134,siy2018trpdf.pdf?0 ; https://www.advisory.com/research/global-forum-for-health-care-innovators/the-forum/2020/03/italian-hospitals
[5] https://dosyasb.saglik.gov.tr/Eklenti/36134,siy2018trpdf.pdf?0
[6] https://sol.org.tr/haber/yogun-bakim-yatagi-sayisinin-arkasindaki-gercek-piyasa-istedi-sgk-destekledi-2520
[7] https://www.birgun.net/haber/yogun-bakim-hemsiresi-sayisinda-sondan-ikinciyiz-hemsireler-tukenmek-uzere-295144
[8] https://tybhd.org.tr/duyurular/guncel-durum-raporu-3/
[9] Bu argüman, birçok ülkedeki en büyük kamu kent hastanelerinin acil servis ve acil bakım kliniklerindeki tabiplerin ziyadesiyle çalışmadığı manasına gelmiyor. Burada vurgulamak istediğimiz şey, Türk kamu hastanelerindeki çok çalışma şartlarının, görüşmecilerimiz tarafından birçok kere bir istisna değil, norm olarak tanımlandığıdır.
[10] https://www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration-health/health-at-a-glance-2017_health_glance-2017-en
[11] https://www.dw.com/tr/haz%C4%B1rolan-%C3%A7ekilen-150-mr-veya-tomografiden-120si-gereksiz/a-51009098
[12] Hekimlerden birinin bize açıkladığı üzere, Türkiye’de MRI ve BT taramalarının kullanımı çok ucuzdur: ‘sa öbür bir ülkede 120 USD’ye mal olursa, burada 3 USD’ye mal olur.’
[13] https://www.dw.com/tr/hazırolan-çekilen-150-mr-veya-tomografiden-120si-gereksiz/a-51009098
[14] https://covid19bilgi.saglik.gov.tr/depo/tedavi/ilac/favıpıravır_200_mg_tablet.pdf
[15] https://twitter.com/drfahrettinkoca/status/1250318172957208576
[16] Bir tabibin bize açıkladığı üzere, Alman hükümeti, Türkiye’nin önde giden hidroksiklorokin kullanımı nedeniyle, Türkiye’ye seyahat kısıtlamalarını kaldırmak konusunda isteksizdi. İlaç Almanya’da kullanılmıyor; çünkü tedavinin tesirleri ve bununla alakalı riskler meçhuldür. https://www.ema.europa.eu/en/news/covid-19-chloroquine-hydroxychloroquine-only-be-used-clinical-trials-emergency-use-programmes.
[17] Hidroksiklorokin ve Favipiravir kullanımının Covid-19’e karşı yararlı olduğu bilimsel olarak kanıtlanmasa da, tabipler, Türkiye’deki Covid-19 hastaları için bunları reçete etmektedir. Türkiye’deki klinik telaffuzun neden bu ilaçların faydalı olacağını lisana getirdiğini sorduğumuzda, hekimlerden biri bize delillerin kısa vadeli muvaffakiyete dayandığını ve Sıhhat Bakanlığı’nın da bu öykülere dayanarak deneysel tedavilere başladığını aktardı.
[18] https://covid19.saglik.gov.tr
[19] https://www.worldometers.info/coronavirus/?utm_campaign=homeAdUOA?Si%23countries
[20] https://www.birartibir.org/siyaset/785-daha-yolun-basi-ve-turkiye-nin-kredisi-tukeniyor
[21] https://www.birgun.net/haber/az-test-az-vaka-demek-iktidar-basari-pesinde-305628
[22] https://www.birgun.net/haber/aile-calisma-ve-sosyal-isler-komisyonu-koronavirus-icin-toplanmiyor-299696
[23] https://www.dw.com/tr/dünyada-covid-19-türkiyede-kuş-gribi/a-53127514
[24] https://tig.saglik.gov.tr/TR,64880/covid-19-klinik-kodlama-kurali-hakinda-duyuru.html
[25] Ayrıyeten misal bir argüman için bkz. Elbek (2020).
[26] https://t24.com.tr/haber/capa-tip-fakultesi-dekani-ndan-koronavirus-uyarisi-onceki-doneme-gore-gelen-hasta-sayisinin-neredeyse-iki-kati-kadar-basvuru-var-dikkat-edilmezse-sayi-yukselir,893200 ; https://www.birgun.net/haber/ankara-alarm-veriyor-iddiasi-kamu-hastanelerinde-bos-yatak-kalmadi-310038
Referanslar:
Adams, V 2020 Disasters and capitalism … and COVID-19, viewed 30 July 2020,
Anand, N 2011 ‘Pressure: The Polytechnics of Water Supply in Mumbai’, Cultural Anthropology, vol. 26, no. 4, pp. 542-564.
Bayram, H., Kokturk, N., Elbek, O., Kılınç, O., Sayıner, A., and Dağlı, E 2020. Interference in scientific research on COVID-19 in Turkey. The Lancet, 396(10249), 463-464.
Caduff C 2020 What Went Wrong: Corona and the World after the Full Stop, Medical Anthropology Quarterly, doi: 10.1111/maq.12599.
Cinkooglu A, Hepdurgun C, Bayraktaroglu, Ceylan N, Savas R 2020 CT imaging features of COVID-19 pneumonia: initial experience from Turkey. Diagn Interv Radiol 26:308–314.
Elbek, O 2020 ‘COVID-19 Outbreak and Turkey’, Turk Thorac J, vol. 21, no. 3, pp. 215-216.
Harvey, P & Knox, H 2015 Roads. An Anthropology of Infrastructure and Expertise, Cornell University Press, Ithaca.
Simone, A 2004 ‘People as Infrastructure: Intersecting Fragments in Johannesburg’. Public Culture, vol. 16, no. 3, pp. 407-429.
Ye, Z, Zhang, Y, Wang, Y. et al. 2020 Chest CT manifestations of new coronavirus disease 2019 (COVID-19): a pictorial review Eur Radiol 30,4381–4389.
Makalenin aslı Medical Anthropology Quarterly mecmuasının, Covid-19’a karşı reaksiyonları derleyen blog dizisinde 30 Ağustos 2020 tarihinde yayınlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
