DAVACI : Mütemadi Vakıflar, Tarihi Ürünlere ve Etrafa Hizmet Derneği
VEKİLİ : Av. Selami Karaman
DAVALI : Cumhurbaşkanlığı (Başbakanlık) / ANKARA
VEKİLİ : Hukuk Müşaviri Zeynep Gökçe Varlıklı / birebir yanda
DAVANIN KONUSU : Ayasofya’nın tekrar ibadete açılması gayesiyle Başbakanlığa yapılan 31/08/2016 tarihli müracaatın Başbakanlığın bağlı kuruluşu olan Vakıflar Umum Müdüriyeti İstanbul 1. Yer Müdürlüğünce reddine yönelik 19/10/2016 tarih ve 27882 sayılı sürecin dayanağı olan Ayasofya Camii’nin müzeye çevrilmesine ait 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Konseyi Kararının iptali istenilmektedir.
DAVACININ İDDİALARI : Davacı tarafından, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararındaki imzaların gerçekliğinin grafolojik yandan incelenmesi gerektiği, 1924 Anayasası’nın 52. hususu mucibince kararnamelerin Resmî Gazete’de yayımlanması ve Danıştay’ın incelemesinden geçirilmesi gerekirken bu koşullara uyulmadığı, Kararda imzaları bulunan birtakım bakanların karar tarihinde Ankara dışında olduklarının Meclis tutanakları ile sabit olduğu, Ayasofya’nın tapu kaydında “müze” değil, “cami” sözünün mekan aldığı ve UNESCO’nun resmi internet sitesinde müze olarak tanımlanmadığı, vakıf malı olan Ayasofya’nın vakfiyesine mütenasip bir biçimde cami olarak kullanılması gerektiği, vakfedenin iradesine alışılmamış hareket edildiği, Ayasofya’nın Kültür ve Turizm Bakanlığına tahsisine yönelik alınmış bir karar bulunmadığı ileri sürülerek, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararının iptali istenilmektedir.
DAVALI YÖNETIMIN SAVUNMASI: Davalı (Kapatılan) Başbakanlık tarafından, 1934 yılında yürürlüğe konulan Bakanlar Konseyi Kararına karşı yıllar sonra dava açılamayacağı, davanın vadesinde olmadığı; davacının Başbakanlığa ve gayrı kurumlara Ayasofya ile ilgili olarak vakit devir müracaatlarda bulunduğu, davaya esas müracaat içeriğinin bir evvelkinden farksız olduğu, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararının iptali hususunda muhtelif davalar açıldığı, tekrar tıpkı sürece karşı davacı tarafından daha evvel açılan davanın reddedildiği ve bu kararın katılaştığı, süreç hakkında kesin karar bulunduğu; Ayasofya Camii’nin 1470 tarihli Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı vakfiyesinden olup tapunun 57 pafta, 57 ada, 7 parselinde “türbe, akaret, muvakkithane ve medreseyi müştemil Ayasofya’yı Kebir Camii Şerifi” olarak kayıtlı olduğu, kelam konusu Vakfın hükmî kişiliğe sahip bir mazbut vakıf olduğu ve Vakıflar Umum Müdürlüğünce temsil ve yönetim edildiği; Devlet yönetiminin en yüksek karar organı olan Bakanlar Konseyinin yönetim meydanında umumi karar organı olduğu, Anayasa ve kanunlarla kendisine başkaca ve açıkça salahiyet verilmemiş olsa bile, yönetim ortamında “kanuna dayanmak” ve “Anayasaya ve kanunlara alışılmamış olmamak” koşuluyla istediği her süreci yapmak konusunda yetkili olduğu; Ayasofya’nın tahsis ve tasarruf halinin değiştirilmesinin yürütmenin takdirinde olduğu, ulusal ve milletlerarası koşullar ile iç
hukukumuz çerçevesinde Bakanlar Kurulunca bu bahiste her devir karar alınabileceği, Bakanlar Şurası Kararında konum alan imzaların geçersiz olduğu savının gerçeği yansıtmadığı öne sürülerek, davanın reddi gerektiği savunulmaktadır.
DANIŞTAY TETKİK HÂKİMİ : Uğur Yasin Yolal
DÜŞÜNCESİ : Dava konusu sürecin iptal edilmesi gerektiği düşünülmektedir.
DANIŞTAY SAVCISI : Aytaç Kurt
DÜŞÜNCESİ : Davacı tarafından, Ayasofya Camii’nin müzeye çevrilmesine ait 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Heyeti Kararının üzerindeki Atatürk imzasının kriminoloji laboratuvarında incelettirilmesi ve iptali istenilmektedir.
Bakılan davanın açılmasından evvel, tıpkı istemle açılan davanın Danıştay Onuncu Dairesinin 31/03/2008 tarih ve E:2005/127, K:2008/1858 sayılı kararıyla esas yanından incelenerek reddedildiği, anılan kararın Danıştay İdari Dava Daireleri Heyetinin 10/12/2012 tarih ve E:2008/1775, K:2012/2639 sayılı kararıyla değişik münasebetle onandığı, davacının karar düzeltme isteminin de 06/04/2015 tarih ve E:2013/3803, K:2015/1193 sayılı kararla reddedildiği anlaşılmaktadır.
Bu durumda, davacının 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Konseyi Kararından en geç yukarıda anılan davanın açıldığı tarihte haberdar olduğunun kabulü gerektiği, sonradan dava hakkı doğuracak nitelikte yeni bir hukuksal durumun da ortaya çıkmadığı dikkate alındığında bakılan davanın mühlet aşımı nedeniyle incelenmesine imkan bulunmamaktadır.
İşin esasına gelince;
Evrakın incelenmesinden, türbe, akaret, muvakkıthane ve medreseyi de kapsayan Ayasofya Camiinin bulunduğu İstanbul İli, Eminönü İlçesi, Cankurtaran Mahallesi Bab-ı Hümayun Sokağı, 57 pafta, 57 ada, 7 sayılı parselde bulunan 2 hektar 6644 m²’ den ibaret taşınmazın 19.11.1936 tarihinde Fatih Sultan Mehmet Vakfı ismine tapuya tescil edildiği, eşsiz bir mimarlık ve sanat abidesi olan Ayasofya Camiinin, müzeye çevrilmesi konusunda o periyotta vakıflardan sorumlu olan Maarif Vekaletinin (Milli Eğitim Bakanlığı) 4.11.1934 tarih ve 94041 sayılı metniyle, Ayasofya Camiinin etrafındaki evkafa ilişkin dükkanların yıktırılması, başkalarının de evkafça istimlak edilmesi suretiyle sıklaştırılması ve tamiri ve daimi koruması masraflarına karşılık da evkafça bu sene ve gelecek sene bütçelerinden muayyen bir para ayrılması hakkında bir karar alınması suretiyle Ayasofya Camiinin müzeye çevrilmesinin istenildiği, Evkaf Umum Müdürlüğü’nün (Vakıflar Umumi Müdürlüğü) 7.11.1934 tarih ve 153197/107 sayılı metniyle da, vakfın durumunun mali olarak kıymetlendirilmesi üzerine, 24.11.1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Şurası Kararıyla; Ayasofya Camiinin etrafındaki evkafa ilişkin binaların Evkaf Umum Müdürlüğü’nce yıktırılarak temizlettirilmesi ve gayrı binaların istimlak, yıkma ve binanın tamir ve koruma masrafları da Maarif Vekilliğince verilmek suretiyle Ayasofya Camiinin müzeye çevrilmesine karar verildiği anlaşılmaktadır.
Bütün insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen âlemşümul kıymetlere sahip kültürel ve doğal sitleri dünyaya tanıtmak, toplulukta sözkonusu kozmik mirasa sahip çıkacak bilinci oluşturmak ve çeşitli sebeplerle bozulan, yok olan kültürel ve doğal kıymetlerin yaşatılması için gerekli işbirliğini sağlamak amacıyla Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Umumî Konferansınca 16 Kasım 1972 tarihinde Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Akit kabul edilmiştir. 14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız münasip bulunan bu Kontrat, 23.05.1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Heyeti Kararıyla onaylanarak, 14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır.
Bu Mukavelenin başlangıç kısmında; kültürel mirasın ve doğal mirasın yalnızca klasik bozulma nedenleriyle değil, gelgelelim toplumsal ve ekonomik koşulların değişmesiyle bu durumu vahimleştiren daha da tehlikeli çürüme ve tahrip olgusuyla gitgide artan bir biçimde yok olma tehdidi altında olduğu, kültürel ve doğal mirasın rastgele bir modülünün bozulmasının yahut yok olmasının, bütün dünya milletlerinin mirası için zararlı bir fakirleşme oluşum ettiği, bu mirasın ulusal seviyede korunmasının, himayenin gerekli kıldığı kaynakların genişliği ve kültürel varlığın toprakları üstünde bulunduğu devletin ekonomik, ilmî ve teknik kaynaklarının zayıflığı nedeniyle birçok sefer tamamlanmamış olarak kaldığı, örgüt yasasının, dünya mirasının koruma ve korunmasını sağlamak ve ilgili milletlere gerekli memleketler arası mukaveleleri tavsiye etmek suretiyle haber korumasını arttırmayı ve yaymayı öngördüğü, kültürel ve doğal varlıklara ait mevcut milletlerarası akit, tavsiye ve kararların hangi halka ilişkin olursa olsun bu eşsiz ve tarafı doldurulmaz kültür varlıklarının korunmasının dünyanın bütün halkları için değerini gösterdiği, kültürel ve doğal mirasın modüllerinin istisnaî bir değere sahip olduğu ve bu nedenle tüm insanlığın dünya mirasının bir kesimi olarak korumasının gerektiği, kültürel ve doğal varlıkları tehdit eden yeni tehlikelerin vüsat ve ciddiyeti önünde, ilgili devletin faaliyetinin konumunu almamakla bir arada bunu müessir bir halde tamamlayacak kolektif yardımda bulunarak, istisnaî âlemşümul kıymetteki kültürel ve doğal mirasın korunmasına iştirakin, bütün milletlerarası camianın ödevi olduğu, bu hedefle, daimi bir temel üzerine ve asrî ilmî sistemlere iyi olarak, istisnaî bedeldeki kültürel ve doğal mirasın kolektif korunmasına matuf dinamik bir sistemi kuran yeni kararları, bir ahit biçiminde kabulünün farz olduğu hususlarına nokta verilerek bu mukavelenin kabul edildiği vurgulanmaktadır.
Kelam konusu Mukavele kararlarının bir gereği olarak oluşturulan Dünya Miras Listesi, UNESCO’ya bağlı Dünya Miras Komitesi tarafından belirlenerek bulundukları memleketin devleti tarafından korunması garanti edilmiş doğal ve kültürel varlıkları göstermektedir. Bu türlü bir liste oluşturmadaki emel, tüm insanlığın malı olan kıymetlerin korunmasında uluslar arası işbirliğini mümkün kılmaktır. Nizamlı olarak yenilenen listede 2008 yılı itibariyle 141 memlekete ilişkin 851 varlık bulunmaktadır. Bunların 660’ı kültürel, 166’sı doğal, 25’i ise kültürel ve doğal varlıktır. Kültürel bir miras niteliği taşıyan İstanbul’un tarihi yerleri 6.12.1985 tarihinde Dünya Miras Listesine dahil edilmiştir.
İstanbul’un tarihi ortamlarının en değerli kesimlerinden biri olan ve ortak miras olarak kabul edilen üniversal bedellere sahip Ayasofya’nın, müze olarak kullanılması yönetimin takdir salahiyeti kapsamındadır ve dava konusu süreçte hukuka terslik bulunmamaktadır.
Davacı tarafından, Ayasofya Camii’nin müzeye çevrilmesine ait 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Şurası Kararının üzerindeki Atatürk imzasının kriminoloji laboratuvarında incelettirilmesi istenilmektedir. Evrakın incelenmesinden, T.C. Başvekalet Kararlar Müdürlüğünce 14/11/1934 tarih ve 94041 sayılı Tezkere uyarınca İcra Vekilleri Heyetince kararnamenin hazırlandığı ve onaya sunulduğu, Cumhurbaşkanınca Kararnamenin imzalandığı, Müzenin 01/02/1935 tarihinde faaliyete geçtiği göz önüne alındığında Cumhurbaşkanının iradesinin oluşmadığından kelam edilemeyeceğinden tezin incelenmesi istemi noktasında görülmemiştir.
Açıklanan nedenlerle, davanın reddi gerektiği düşünülmektedir.
TÜRK MİLLETİ ISMINEKarar veren Danıştay Onuncu Dairesince, duruşma için evvelden taraflara bildirilen 02/07/2020 tarihinde davacı Derneği temsilen İsmail Kandemir ile davacı Dernek vekili Av. Selami Karaman’ın, Cumhurbaşkanlığını temsilen Hukuk Müşaviri Zeynep Gökçe Zengin’in geldikleri, Danıştay Savcısının hazır olduğu görülmekle açık duruşmaya başlandı, taraflara argüman ve savunmalarını açıklamaları için yordamına iyi laf verilip, Danıştay Savcısının tasavvuru alındıktan ve tarafların Savcı niyetine yönelik beyanları dinlendikten sonra duruşmaya son verildi.
Davacının, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararında nokta alan imzaların gerçeği yansıtmadığı, Kararda imzaları bulunan birtakım bakanların karar tarihinde Ankara dışında olduklarının Meclis tutanakları ile sabit olması nedeniyle imzalarının geçersiz olduğu ve grafolojik cihetten incelenmesi gerektiği savları cephesinden, belgede husus ile ilgili inceleme yapılmasını gerektirecek ehil emare bulunmadığı kanaatine ulaşıldığından laf konusu imzaların gerçekliğiyle ilgili inceleme yapılmasına gerek görülmemiştir.
Davalı yönetimin davada müddet aşımı olduğu argümanı yanından;2577 sayılı İdari Yargılama Tarzı Kanunu’nun 7. hususunun 1. fıkrasında; dava açma mühletinin, hususî kanunlarında münferit vade gösterilmeyen hâllerde Danıştay’da ve yönetim duruşmalarında altmış ve vergi duruşmalarında otuz gün olduğu, dördüncü fıkrasında ise, ilanı gereken düzenleyici süreçlerde dava vadesinin, ilan tarihini izleyen günden itibaren başlayacağı, lakin bu süreçlerin uygulanması üzerine ilgililerin, düzenleyici süreç yahut uygulanan süreç yahut her ikisi aleyhine birden dava açabilecekleri karara bağlanmış, tıpkı Kanun’un 10. hususunda de; ilgililerin, haklarında idari davaya husus olabilecek bir süreç yahut hareketin yapılması için idari makamlara başvurabilecekleri, altmış gün içinde bir karşılık verilmezse isteğin reddedilmiş sayılacağı, ilgililerin altmış günün bittiği tarihten itibaren dava açma müddeti içinde, konusuna nazaran Danıştay’a, yönetim ve vergi duruşmalarına dava açabilecekleri karar altına alınmıştır.
Dava konusu vakada, davacı Dernek tarafından 31/08/2016 tarihinde Başbakanlık umumî evrak kaydına giren dilekçe ile “Ayasofya Camii’nin müze olmasının hukuken ve vakfen mümkün olmadığı, 7044 sayılı Aslında Vakıf Olan Tarihi ve Mimari Kıymeti Haiz Eski Ürünlerin Vakıflar Umum Müdüriyetine Devrine Dair Kanun’un, Bakanlar Şurası Kararından evvel uyulması gereken bir hukuk normu olduğu, Türkiye Cumhuriyetinde hukukun Anayasa’nın teminatı altında olduğu” ileri sürülerek hak, hukuk ve vakıf senedine nazaran Ayasofya Camii’nin ibadete açılması talep edilmiştir. Anılan müracaata, Başbakanlık bağlı kuruluşu Vakıflar Umumî Müdüriyeti İstanbul 1. Yer Müdüriyetinin 19/10/2016 tarih ve 27882 sayılı metniyle “Ayasofya Camii mülkiyetinin Vakıflar Umum Müdüriyetine ilişkin olmakla birlikte, dava konusu 24.11.1934 tarih ve 2/1589 sayılı İcra Vekilleri Heyetince müzeye çevrilmiş olup, hala Kültür ve Turizm Bakanlığının sorumluluğunda müze olarak devam ettiği” belirtilerek karşılık verilmiş ve bu suretle laf konusu talep reddedilmiş bulunmaktadır.
Davacı Derneğin Başbakanlığa yapmış olduğu müracaat 2577 sayılı İdari Yargılama Yöntemi Kanunu’nun 10. hususu kapsamında yapılan bir müracaat niteliğinde olup, Ayasofya’nın müze statüsünde tasarrufunun hukuk ve vakıf senedine uymaz olduğu savıyla cami olarak tasarrufa açılması talebini içermektedir. Bu talebin reddine dair süreç, dava dilekçesi ekinde ibraz edilen taahhütlü bildirim alındısı suretine nazaran davacı Derneğe 24/10/2016 tarihinde bildiri edilmiş ve altmış günlük yasal dava açma vadesi içinde kalan 20/12/2016 tarihinde de bu dava açılmıştır. Esasen Dairemizin E:2018/3786 sayılı evrakında direkt dava konusu Bakanlar Konseyi Kararına karşı açılan dava, davalı yönetime yeni bir müracaat yapılmadan ve bahis ile ilgili tesis edilmiş ferdî bir süreç olmadan açılmış bulunduğundan 13/09/2018 tarihinde verilen K:2018/2588 sayılı mühlet ret kararıyla sonuçlanmış iken, bu dava bahis konusu müracaat üzerine tesis edilen yeni bir kişisel süreç akabinde açılmış olduğundan, evrak esas cephesinden görüşülmek üzere tekemmül ettirilmiştir.
Davacı Derneğin müracaatının reddedilmesine dair süreç, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararı dayanak alınmak suretiyle tesis edilmiştir. Hasebiyle davacı, hakkında idari davaya mevzu olabilecek ferdi sürecin tesis edilmesi üzerine hem bu süreç, hem de dayanak sürece yahut bunlardan rastgele birine karşı dava açabilecek olup, uyuşmazlıkta da, kişisel ret sürecinin dayanağını oluşturan Bakanlar Konseyi Kararına karşı kelam konusu sürecin bildirisi üzerine yasal müddeti içinde dava açılmıştır. Bu nedenle, davalı yönetimin vade aşımı itirazı bölgesinde görülmemiştir.
Davalı yönetimin, tarafları ve konusu birebir olan evvelki bir davada Dairemizce verilen kesin bir karar bulunduğu argümanına gelince;Laf konusu kesin karar tezine ait karar; Dairemizin 31/03/2008 tarih ve E:2005/127, K:2008/1858 sayılı davanın reddine ait kararının değişik münasebet ile onanmasına dair İdari Dava Daireleri Konseyinin 10/12/2012 tarih ve E:2008/1775, K:2012/2639 sayılı kararıdır.
Anılan Kararda, “… Dünya Miras Listesine dahil edilerek tüm insanlığın ortak pahası kabul edilen Ayasofya’nın da, anılan akit kararları mucibince, bulunduğu Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından korunacağı ve yaşatılacağı açıktır. Müdafaa ve yaşatma prensibine münâsib olmak kuralıyla, Ayasofya’nın tasarruf biçiminin ise iç hukukumuza nazaran belirlenmesi önünde anılan Mukavelede pürüz bir kural bulunmamaktadır.
Davalı yönetim tarafından, Ayasofya’nın tarihi, mimari ve kültürel nitelikleri nedeniyle ve korunması emeliyle öteki camilerden farklı değerlendirilmesinin farz olduğu, bu zorunluluklar nedeniyle ve 1934 yılındaki ulusal ve memleketler arası koşullar dahilinde, dava konusu süreçle tasarruf biçiminin müze olarak belirlendiği belirtilmektedir.
Ulusal ve memleketler arası koşullardaki değişiklikler gözetilerek ve Ayasofya’nın tarihi, mimari ve kültürel niteliklerini muhafaza ve yaşatma emeline bağlı kalınarak Ayasofya’nın tasarruf formunun müze olmaktan çıkartılması ve öteki bir maksada tahsis edilmesi de yönetimin takdirinde bulunmaktadır. …” münasebetine bölge verilmiş ve bu münasebet ile davanın reddine ait karar onanmıştır.
Bahse mevzu kararda, Ayasofya’nın tasarruf halinin iç hukukumuza nazaran belirlenmesi önünde Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’de handikap bir kararın bulunmadığı belirtildikten sonra, Ayasofya’nın müze vasfından farklı bir emele tahsisinin yönetimin takdirinde olduğuna hükmedilmiştir. Lakin, kelam konusu dava içeriğinde; Ayasofya’nın mülkiyeti, vakıf niteliği ve tapusunda mekan alan vasfı itibarıyla vakıf senedinde tahsis edildiği hedef dışında tasarrufunun hukuka ters olduğuna ait argümanlar cihetinden esasa ait rastgele bir inceleme ve kıymetlendirme bulunmadığı üzere, buna dair rastgele bir münasebet ve karar de nokta almamıştır.
Bu itibarla, davacı Derneğin daha evvelki davalar kapsamında yargılama konusu yapılmayan, hakkında rastgele bir münasebet ve karar bulunmayan dava sebepleri cephesinden 2577 sayılı Kanun’un 10. unsuru mucibince yaptığı yeni ve farklı bir müracaat sonucu tesis edilen süreç üzerine ortaya çıkan uyuşmazlığın esasının incelenmesi gerekmekte olup, belirtilen mevzular hakkında mutlaklaşan bir karardan laf edilemeyeceğinden, davalı yönetimin tarza ait argümanları mekanında görülmeyerek, Tetkik Yargıcının açıklamaları dinlendikten ve evraktaki dokümanlar incelendikten sonra işin esasına geçilerek gereği görüşüldü:
MADDİ HADISE VE TÜZEL SÜREÇ:
1470 tarihli Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı’nın vakfiyesinde “cami” olarak gösterilen ve 19/11/1936 tarihli tapu senedi uyarınca İstanbul İli, Eminönü İlçesi (hâlen Fatih İlçesi), Cankurtaran Mahallesi, Babı Hümayun Sokak, 57. Pafta, 57. Ada, 7 numaralı Parselde “türbe, akaret, muvakkithane ve medreseyi müştemil Ayasofyayı Kebir Camii Şerifi” vasfı ile “Ebulfetih Sultan Mehmet Vakfı” ismine kayıtlı Ayasofya’nın tekrar ibadete açılması talebiyle davacı Dernek yetkilisi tarafından 31/08/2016 tarihli dilekçe ile (kapatılan) Başbakanlığa başvurulmuştur.
Anılan dilekçeye Vakıflar Umum Müdüriyeti İstanbul 1. Kesim Müdüriyetinin 19/10/2016 tarih ve 27882 sayılı yazısı ile Ayasofya Camii’nin müze olarak tasarrufunun devam ettiği yanında karşılık verilmiş olup, davacıya bu yazı 24/10/2016 tarihinde bildiri edilmiş ve bunun üzerine 20/12/2016 tarihinde kayda giren dilekçe ile bakılmakta olan dava açılmıştır.
İNCELEME VE MÜNASEBET :
a) İlgili Mevzuat:
Mülga 864 sayılı Kanunu Uygarın Sureti Meriyet ve Formu Tatbiki Hakkında Kanun’un 1. unsurunda “Kanunu uygarın meri olmağa başladığı tarihten önceki hâdiselerin hukuksal kararları, mezkûr hâdiselerin hangi kanun meri iken vaki olmuş ise tekrar o kanuna tâbi kalır.
Binaenaleyh 4 teşrinievvel 1926 tarihinden önce vukubulmuş olan muamelelerin hukukan lâzimülifa olup olmamaları ve neticeleri, mezkûr tarihten sonra dahi, vukuları devranında meri olan kanunlara tevfikan tayin olunur. …” kararına, 8. unsurunda ise “Kanunu uygarın meriyete vazından mukaddem vücuda getirilen evkaf hakkında başkaca bir tatbikat kanunu neşrolunur.”
kararına taraf verilmiştir.
Benzeri biçimde, 864 sayılı Kanun’u yürürlükten kaldıran 03/12/2001 tarih ve 4722 sayılı Türk Uygar Kanununun Yürürlüğü ve Tatbik Formu Hakkında Kanun’un 1. hususunda “Türk Uygar Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten evvelki hadiselerin türel sonuçlarına, bu hadiseler hangi kanun yürürlükte iken gerçekleşmişse kural olarak o kanun kararları uygulanır.
Türk Uygar Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten evvel yapılmış olan süreçlerin hukuken bağlayıcı olup olmadıkları ve sonuçları, bu tarihten sonra dahi, yapıldıkları sırada yürürlükte bulunan kanunlara nazaran belirlenir. …” kararına, 8. hususunda ise “Türk Kanunu Medenîsinin yürürlüğe girmesinden evvel kurulmuş bulunan vakıflar hakkında yürürlükte olan kişisel kararlar saklı kalmaya devam eder. ” kararına konum verilmiştir.
05/06/1935 tarih ve 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. hususunda “Tahsis edildikleri maksada nazaran kullanılmaları kanuna yahut amme intizamına münasip olmayan veyahud işe yaramaz bir hale gelen hayrat vakıflar, yönetim meclisinin teklifi ve Bakanlar Heyetinin kararı ile mümkün mertebe gayece tıpkı olan öbür hayrata tahsis edilebileceği üzere bu kabîl hayrat ayın yahut para ile değiştirilerek elde edilecek ayın yahut para dahi tıpkı suretle öbür hayrata tahsis olunabilir.
Mimarî yahut tarihî pahası olan eserler satılamaz.” kararı nokta almaktadır.
Hala yürürlükte bulunan 20/02/2008 tarih ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15.
unsurunda “Vakıfların hayrat taşınmazları haczedilemez, rehnedilemez, bu taşınmazlarda mülkiyet ve irtifak hakkı için kazandırıcı zamanaşımı işlemez.
Umumî Müdüriyete, mazbut ve mülhak vakıflara ilişkin olup, tahsis edildikleri gayeye nazaran kullanılmaları kanunlara yahut kamu tertibine alışılmamış yahut tahsis hedefine elverişliliğini kaybetmiş, kısmen yahut külliyen hayrat olarak kullanılması mümkün olmayan taşınmazlar; mazbut vakıflarda Meclis kararı ile mülhak vakıflarda vakıf başkanının talebi üzerine Meclis kararı ile gayece birebir yahut en yakın öbür bir hayrata dönüştürülebilir, akara devredilebilir yahut paraya çevrilebilir. Bu paralar birebir surette vesair bir hayrata tahsis olunur. Tıpkı vakıf içerisindeki dönüştürme yahut devirlerde bedel ödenmez.” kararına, 16. unsurunda de, “Mazbut vakıflara ilişkin hayrat taşınmazlara, Umumi Müdüriyet tarafından öncelikle vakfiyeleri doğrultusunda işlev verilir. Umumi Müdürlükçe değerlendirilemeyen yahut işlev verilemeyen hayrat taşınmazlar; fiilen asli niteliğine mütenasip olarak kullanılıncaya kadar kiraya verilebilir.
Bu hayrat taşınmazlar; Umum Müdürlükçe işlev verilmek maksadıyla, vakfiyesinde yazılı hizmetlerde kullanılmak üzere Umum Müdüriyetin teftişinde onarım ve restorasyon karşılığı kamu kurum ve kuruluşlarına, benzeri hedefli vakıflara yahut kamu yararına çalışan derneklere tahsis edilebilir. ” kararına konum verilmiştir.
b) Vakıf MüessesesiAnayasa Duruşmasının 04/12/1969 tarih ve E:1969/35, K:1969/70, 26/12/2013 tarih ve E:2013/70, K:2013/166 sayılı kararlarında da vurgulandığı üzere, kökü İslâm hukukuna dayanan, temelinde vakfedenlerin iradesi bulunan ve bir toplumsal yardım kurumu olan vakıflar, bir mülkün menfaatlerinin toplumsal ve kültürel hizmetlere tahsis edilmek üzere şahsi mülkiyetten çıkarılarak temlik ve temellükten yasaklanmak suretiyle kamu yararına özgülenmesini tabir etmektedir.
22/11/2001 tarih ve 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu’nun 101. hususunda vakıflar, “gerçek yahut hükmî kimselerin yerinde mal ve hakları belli başlı ve mütemadi bir hedefe özgülemeleriyle oluşan hukukî kişiliğe sahip mal toplulukları” olarak tanımlanmıştır.
Günümüzde vakıf kurulabilmesi, 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu kararlarına nazaran mümkün olmakla birlikte, anılan Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten evvel kurulmuş olan vakıfların, tarihten gelen özellikleri, kuruluş irade ve maksatları ile vakıf senetlerindeki koşullar gereği korunmaları ve sürekliliklerinin sağlanması hususları gözetilerek, “mazbut vakıflar”, “mülhak vakıflar”, “yeni vakıflar”, “cemaat vakıfları” ve “esnaf vakıfları”nın idaresi, faaliyetleri ve teftişi, yurt içi ve yurt dışındaki taşınır ve taşınmaz vakıf kültür varlıklarının tescili, koruması, onarımı ve yaşatılması, vakıf varlıklarının ekonomik biçimde işletilmesi ve değerlendirilmesinin sağlanmasına ait yordam ve esaslar 20/02/2008 tarih ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nda düzenlenmiştir.
Vakıf maksat ve faaliyetlerinin tarafına getirilmesi için gelir getirici biçimde kıymetlendirilmesi zarurî olan taşınır ve taşınmazlara “akar”, vakıfların direkt topluluğun istifadesine bedelsiz olarak sundukları mal ve hizmetlere “hayrat” ismi verilmektedir.
c) Eski Vakıflar Hakkında Uygulanacak Hukuk Kuralları17/02/1926 tarih ve 743 sayılı Türk Kanunu Uygarı 04/04/1926 tarih ve 339 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmış ve yürürlük tarihinin düzenlendiği 936. unsuru kararı gereği yayımı tarihinden altı ay sonra 04/10/1926 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
19/06/1926 tarih ve 864 sayılı Kanunu Uygarın Sureti Meriyet ve Hali Tatbiki Hakkında Kanun’un “Umumî kararlar, Kanunun makabline şümulü” başlıklı 1. hususunda “Kanunu uygarın meri olmağa başladığı tarihten önceki hâdiselerin türel kararları, mezkûr hadiselerin hangi kanun meri iken vaki olmuş ise yine o kanuna tâbi kalır. Binaenaleyh 4
teşrinievvel 1926 tarihinden önce vukubulmuş olan muamelelerin hukukan lâzimülifa olup olmamaları ve neticeleri, mezkûr tarihten sonra dahi, vukuları devranında meri olan kanunlara tevfikan tayin olunur. …” kuralına, “Kanunu medeniden önce müesses evkaf, tesisler” başlıklı 8. unsurunda ise “Kanunu uygarın meriyete vazından mukaddem vücuda getirilen evkaf hakkında ayrıyeten bir tatbikat kanunu neşrolunur. Kanunu uygarın meriyete vazından sonra vücuda getirilecek tesisler, kanunu uygar ahkâmına tâbidir.” kuralına konum verilerek, 743 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 4 Ekim 1926 tarihinden evvel kurulan eski vakıfların yeni Kanun kararlarına tabi olması iyi görülmediğinden, 864 sayılı Kanun’un 8. unsurunda, Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girmesinden evvel kurulan vakıflara dair münferit bir kanuni düzenleme yapılacağı belirtilmiş ve bu kapsamda 05/06/1935 tarih ve 2762 sayılı Vakıflar Kanunu yürürlüğe konulmuştur.
Emsal halde, 1 Ocak 2002 tarihinde 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle birlikte, 864 sayılı Kanun’u yürürlükten kaldıran 03/12/2001 tarih ve 4722 sayılı Türk Uygar Kanununun Yürürlüğü ve Tatbik Hali Hakkında Kanun’un 8. unsurunda de, 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden evvel kurulan vakıflar için yürürlükte olan kişisel kurallar saklı tutularak 4 Ekim 1926 tarihinden evvel kurulmuş olan vakıfların tüzel statülerinin korumasına karar verilmiştir.
Buna nazaran, kanun koyucu, eski vakıfları kuranların iradelerine ve akit hürriyetine olabildiğince hürmet göstererek, 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nda eski vakıfları düzenlerken vakıf kurumunun ve ondan doğan bağlantıların tüzel niteliğinde ve bu arada vakıf mallarının kişisel mülkiyet konusu mallar olmasında, rastgele bir değişiklik yapmamış, 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 04/10/1926 tarihinden evvel kurulan vakıfların tüzel statüleri 2762 sayılı Vakıflar Kanunu (hâlen 5737 sayılı Vakıflar Kanunu) kararları çerçevesinde korunmaya devam edilmiştir.
ç) Yargıtay Hukuk Umumi Heyetinin Eski Vakıflarla İlgili DeğerlendirmeleriYargıtay Hukuk Umum Şurasının 30/05/2007 tarih ve E:2007/18-293, K:2007/310 sayılı Kararında vakıflarla ilgili olarak yapılan umum kıymetlendirme şu biçimdedir:
“… Dava konusu vakıf, Osmanlı devrine ilişkin bir vakıftır. Bu nedenle davayı Osmanlı Vakıf Hukuku düzenlemelerine nazaran incelemek gerekir. Osmanlı tatbikatında vakıf; bir malı mülkiyetten çıkarıp menfaatlerini ayan koşullarla, ebedi olarak bir hayır cihetine tahsis etmek demektir. Vakıf, kamu yahut hususî nitelikte kurulsa dahi hukuksal bir tasarruf olduğunda kuşku yoktur. Lakin, türel tasarruflar, tek taraflı ve iki taraflı irade beyanı çeşitlerine ayrılmaktadır. O halde vakıf, hangi cins irade beyanına nazaran kurulmaktadır. Osmanlı hukukçularına nazaran; velev kamuya, isterse hususî cihetlere tahsis edilsin yahut bir numara raddede vakıftan yararlanacak belirli şahıslar bulunsun yahut bulunmasın vakıf tek taraflı bir türel muameledir. Vakfedenin (vâkıf) icabıyla (irade beyanıyla) kurulur. Vakıf muamelesinin bağlayıcılık kazanması için hakimin yargılama sonucunda vakfın lüzumuna karar vermesi gerekir. Osmanlı tatbikatında buna tescil denilmektedir. Bir vakıf muamelesinin hem sahih hem de lâzım olabilmesi için tescili koşul koşulmuştur. Tescil ile, vakfiyet ile verilen kararlar tarafları ve bütün hükmi şahısları bağlar. Artık hiçbir kimse vakıf mal aleyhinde mülkiyet ve istihkak savıyla dava açamaz. … Vâkıfa ilişkin mülk, vakfedildikten sonra kimin olacaktır. Osmanlı hukukçuları vakıf malların mülkiyetinin ‘…. Allahın mülkü kararında …’ diyerek hükmi bir şahsiyete intikal ettiğini açıkça söylemektedirler. Vakfın hukuksal sonucu vakfedilen malın aslının mahpusu ve menfaatinin Allahın kullarına ilişkin olmasıdır. (Ebu-Üla Mardin, Ahkam-ı Evkaf, Ömer Hilmi Karinabadizade Ahkamül Evkaf) Vakıf muamelesiyle vakfedilen mal, bir çeşit manevi dokunulmazlık kazanır. Artık vakıf mal üzerinde, mülkiyet konusu bir malmış üzeretasarruf olunamaz. … Yukarıda yapılan açıklamalardan hareketle Osmanlı tatbikatında vakıf; tek taraflı irade beyanıyla kurulan, yargılama sonucunda lüzumuna karar verilen, tescille karar tabir eden; konusu malum, muayyen ve dayanıklı bir malın, vakfedenin mülkiyetinden çıkarılıp şahsi ve hükmî insanların yararına, gayesine müsait bir biçimde mütevellilerince yönetim edilen hukuksal müesseselerdir.
Osmanlı devrinde kurulan bir vakfın yukarıdaki esaslar dairesinde kurulup kurulmadığının tespiti gelgelelim vakfın tüzüğü (vakfiye) ile belirlenebilir. ”
d) Danıştay İdari Dava Daireleri Heyetinin Kariye Camii’ne Dair Kararı743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 04/10/1926 tarihinden evvel kurulmuş, mazbut vakıf hayratı statüsünde bulunan, İstanbul İli, Fatih İlçesindeki Kariye Camii’nin müze ve müze deposu olarak kullanılmak üzere Ulusal Eğitim Bakanlığına tahsisine ait 29/08/1945 tarih ve 3/3054 sayılı Bakanlar Konseyi Kararının iptali istemiyle Dairemizde açılan davada, 12/03/2014 tarih ve E:2010/14612, K:2014/1474 sayılı kararımızla, “… Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Umumi Konferansınca 16 Kasım 1972 tarihinde ‘Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’nin kabul edildiği, 14/04/1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız iyi bulunan bu Sözleşme’nin, 23/05/1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Heyeti Kararıyla onaylanarak, 14/02/1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete’de yayımlandığı, … Laf konusu Akit kararlarının bir gereği olarak oluşturulan Dünya Miras Listesi, UNESCO’ya bağlı Dünya Miras Komitesi tarafından belirlenerek bulundukları memleketin devleti tarafından korunması garanti edilmiş doğal ve kültürel varlıkları gösterdiği, bu türlü bir liste oluşturmadaki hedefin tüm insanlığın malı olan pahaların korunmasında uluslar arası işbirliğini mümkün kıldığı tertipli olarak yenilenen listede 2008 yılı itibariyle 141 memlekete ilişkin 851 varlık bulunduğu bunların 660’ı kültürel, 166’sı doğal, 25’i ise kültürel ve doğal varlık olduğu, kültürel bir miras niteliği taşıyan İstanbul’un tarihi yerlerinin 06/12/1985 tarihinde Dünya Miras Listesine dahil edildiği, İstanbul’un tarihi meydanlarının kıymetli kesimlerinden biri olan ve ortak miras olarak kabul edilen üniversal pahalara sahip Kariye Müzesinin, inşa edildiği yüz yıllar öncesinden günümüze kadar uzanan süreçte tarihe tanıklık etmesi, anlaşılan bir vakit diliminde yahut kültürel mekanda, mimarinin yahut teknolojinin, anıtsal sanatların gelişiminde, kentlerin planlanmasında yahut peyzajların yaratılmasında, kişisi pahalar arasındaki kıymetli etkileşimi göstermesi, insanlık tarihinin bir yahut birden fazla mealli periyodunu temsil eden yapı tipinin ya da mimari yahut teknolojik yahut peyzaj topluluğunun kıymetli bir örneğini sunması ve bir yahut birden fazla kültürü temsil eden kıymetli bir örnek olması nedeniyle tüm dünyaya tanıtılma işlevinin gereği üzere mekanına getirilebilmesi hedefiyle müze olarak kullanılmasında hukuka terslik bulunmadığı ”
gerekçesiyle davanın reddine karar verilmiştir.
Dairemizin anılan kararının temyiz edilmesi üzerine Danıştay İdari Dava Daireleri Konseyinin 26/04/2017 tarih ve E:2014/4645, K:2017/1860 sayılı kararıyla temyize husus karar hukuka ve yönteme müsait bulunmuş ve kararın onanmasına karar verilmiş ise de davacı tarafından, dava konusu Bakanlar Şurası Kararının hukuka alışılmamış olduğu ileri sürülerek Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulunca verilen 26/04/2017 tarihli onama kararının düzeltilmesinin istenilmesi üzerine, Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulunca, karar düzeltme dilekçesinde ileri sürülen nedenler, 2577 sayılı Kanun’un 54. hususu kararına iyi bulunarak, karar düzeltme isteminin kabulü ile Danıştay İdari Dava Daireleri Heyetinin 26/04/2017 tarih ve E:2014/4645, K:2017/1860 sayılı kararı kaldırılarak temyiz istemi yine görüşülmüş olup, 19/06/2019 tarih ve E:2018/142, K:2019/3130 sayılı karar ile;
“Kariye Camii Şerifi, Osmanlı Devleti devrinde şahsi hukuk kararlarına nazaran vakfedilmiş, mazbut Fatih Sultan Mehmet Vakfına ilişkin hayrat taşınmazlardandır. Hayrat taşınmazlar; ibadethane, hastahane ve aşhane üzere direkt sahihe hayır hizmetlerinin ifası için kurulmuş olan vakıfların taşınmazlarıdır ki; bu taşınmazlar gerek mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu, gerekse hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu kararları uyarınca kamu malı niteliğindedirler. Hasebiyle, bunlar hakkında, esas itibariyle, şahsi mülkiyet kararları tatbik olunamaz. Hayrat malları satılamaz, rehin edilemez, haciz olunamazlar, bunlar için ne mülkiyete, ne de irtifak haklarına ait kazandırıcı zamanaşımı kararları uygulanamaz. Çünkü, bu mallar hiç bir kişinin kişisel mülkiyetinde olmayıp, kamunun tasarrufuna ve istifadesine tahsis edilmişlerdir. Hayrat taşınmazlar, mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. unsuru ile hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15 ve 16. hususlarında öngörülen kararlar hariç olmak üzere vakfın belirlediği tasarruf biçimi dışında bir tasarruf gayesine tahsis edilemez.
Bu itibarla, mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. unsurunda öngörülen durum ortaya çıkmamış olmasına rağmen vakfedenin, taşınmazın ilelebet cami olarak kullanılması istikametindeki iradesini ve tahsisini ortadan kaldıracak halde alınan dava konusu Bakanlar Konseyi Kararı, metni yukarıya alınan ve vakıf senedi hangi tarihte düzenlenmişse o tarihteki mevzuatın uygulanacağını karara bağlayan 864 sayılı Kanunun 1 inci unsuruna alışılmamıştır. Bu hukuka terslikten olsa gerektir ki, dava konusu Bakanlar Şurası Kararı alınmadan evvel Maliye Bakanı tarafından Başbakanlığa gönderilen görüş yazısında; ‘Bu itibarla, Ulusal Eğitim Bakanlığınca hazırlanmakta olan kanun tasarısının süreçleri biterek yürürlüğe gireceği vakte intizaren …’ sözüne taraf verilmiş, daha yürürlüğe girmemiş bir kanuna atıfla Bakanlar Konseyi Kararı ihdas edilmiştir. Dava evrakı Danıştay Altıncı Dairesinde iken Dairece 21/04/2010 tarihli ara kararla yönetime ‘dava konusunu oluşturan mevzuat hükümleri’ sorulmuş olmasına rağmen, idarece hiçbir yasal dayanak gösterilmemiştir.
Hayrat vakıflarının temel özelliği bunların hedef dışı tasarruflara karşı üçüncü bireyler yanında, şahsen Devlet’e karşı da korunmuş olmasıdır. Bu vakıfların Devlet’in muhafazası altında olması, Devlet’in istediği vakit ve istediği biçimde vakıf malları üzerinde tasarrufta bulunması manasına gelmez. Devlet, yalnızca vakıf malların emeli doğrultusunda kullanılmasını teminen, kendisine emanet edildiği varlık konumundadır. Bir düzenleme ile olsa bile hayrat vakıfların, öteki bir maksada özgülenmesi, hukuka karşıt olacaktır.
Öte yandan, Bakanlar Şurası Kararı alınırken süreç tarihinde yürürlükte olan 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun öngördüğü kaidelere uyulmamıştır. Yukarıda lafı edilen mülga 864 sayılı Kanun kararları bulunmasa bile, süreç tarihinde yürürlükte bulunan mevzuatın öngördüğü kaideler, dava konusu Bakanlar Şurası Kararı alınırken; 05/06/1935 tarihinde çıkarılan 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. hususunda mekan alan; ‘Tahsis edildikleri maksada nazaran kullanılmaları kanuna veya amme intizamına makul olmayan veyahut işe yaramaz bir hale gelen hayrat vakıflar, yönetim meclisinin teklifi ve Bakanlar Heyetinin kararı ile mümkün mertebe gayece birebir olan sair hayrata tahsis edilebileceği üzere bu kabil hayrat ayın yahut para ile değiştirilerek elde edilecek ayın yahut para dahi birebir suretle öteki hayrata tahsis olunabilir.’ kararına, makul hareket edilmemiştir. Birebir karar hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15. ve 16. hususlarında yinelenmiştir.
Dava konusu Bakanlar Konseyi Kararı ise; Kanunda öngörülen kurallardan hiç birisi gerçekleşmeden alınmış, gerekli form kurallarına da uyulmamıştır. Çünkü; Kariye Camiinin, cami olarak kullanılmasında kanuna ve kamu sistemine karşıtlıktan laf edilemeyeceği üzere, Bakanlar Şurası kararına altlık oluşturmak üzere, Vakıflar Umumi Müdüriyeti Yönetim Meclisinin rastgele bir teklifi bulunmamaktadır. Öte yandan yapılan tahsis; bir ibadethanenin depo ve müze olarak kullanılması hedefine matuf olup, yukarıdaki kaideler var olsa bile, dava konusu süreci maksat istikametinden açıkça sakatlamaktadır.
Belirtilen nedenlerle, dava konusu Bakanlar Şurası Kararı, salahiyet, form, sebep, maksat istikametlerinden hukuka alışılmamıştır.” münasebetlerine taraf verilerek, Dairemizin 12/03/2014 tarih ve E:2010/14612, K:2014/1474 sayılı kararı bozulmuş olup, anılan bozma kararı uyarınca verilen Dairemizin 11/11/2019 tarih ve E:2019/11776, K:2019/7680 sayılı kararı ile de ilgili Bakanlar Şurası Kararının Kariye Camii’ne ait kısmı iptal edilmiştir.
e) Vakıf Mallarının StatüsüAnayasa Duruşmasının 30/01/1969 tarih ve E:1967/47, K:1969/9 sayılı Kararına nazaran vakıf mallarının maliki hiçbir devir Devlet değil, vakıfların kendileridir: “İslâm hukukuna nazaran kurulmuş olan ve varlıkları 2762 sayılı, 5/6/1935 günlü Vakıflar Kanunu ile tanınan vakıfların taşınmaz mallarının bu vakıfların mülkiyeti altında olduğu, gerek islâm hukukunun, gerekse o hukukun bu mevzudaki kararlarını saklı tutan Vakıflar Kanununun kararları gereğidir. Demek ki vakıf mallarının maliki, hiçbir devir Devlet değil, vakıfların kendileridir.”
Yargıtay içtihatlarına nazaran de vakıf mallarının sahibi Devlet değildir. Yargıtay İçtihadı Birleştirme Hukuk Umumi Konseyinin 26/05/1935 tarih ve E:1935/78, K:1935/6 sayılı Kararında da 864 sayılı Kanunu Uygarın Sureti Meriyet ve Formu Tatbiki Hakkında Kanun’un 8. unsuru mucibince “Kanunu Uygarın meriyete vaz’ından önce vücuda getirilen bu üzere evkaf hakkında esasatı sabıkanın tatbiki lazım gelmesine”, “mal-ı vakfın emval-i Devletten olmadığının kabuliyle” tabirleri kullanılarak, 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği tarihten evvel kurulmuş olan vakıflar hakkında anılan Kanun’dan evvelki hukuk kurallarının uygulanacağı ve vakıf mallarının Devlet malı kararında olmadığı karara bağlanmıştır.
f) 04/10/1926 Tarihinden Evvel Kurulan Vakıflarla İlgili Umumi KıymetlendirmeYukarıda alıntılanan kanun kararları, Anayasa Duruşması, Yargıtay ve Danıştay kararlarının birlikte değerlendirilmesinden 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 04/10/1926 tarihinden evvel kurulmuş olan vakıflarla ilgili olarak;
(i) Vakfiye ya da vakıf senedinin, vakfın kurucu dokümanı olduğu, bu evrakların, vakfın konusuna, maksadına ve organlarına dair vakfedenin iradesini yansıtan düzenlemeler içerdiği,
(ii) Vakfiye ya da vakıf senedi kararlarının, hukuk kuralı tesir, kıymet ve gücünde olduğu; vakıf kurma süreci tamamlandıktan sonra bu kuralların, “vakfedeni”, “vakfı yönetim edenleri”, “vakıftan faydalanacakları” ve “üçüncü kişileri” bağladığı üzere “Devleti” de bağladığı, bu nedenle, kurucu iradeyi yansıtan vakfiye ya da vakıf senetlerini hiç kimsenin değiştiremeyeceği,
(iii) Vakıf varlıklarının, vakfedenin iradesine münâsib olarak kullanılmasının zarurî olduğu, sonucuna varılmaktadır.
Bir kişisel hukuk süreci olan vakıf kurma iradesinin kanunla belirlenen usule iyi olarak açıklanması sonrasında, şahsi hukuk hükmî kişiliği kazanan mal topluluğunun, mülkiyetine geçen mal ve haklar üzerindeki tasarruf salahiyeti, kuşkusuz Anayasa’nın mülkiyet hakkına, hukukî kişiliğin varlığını sürdürmesi de örgütlenme hürriyetine ait kurallarının garantisi altındadır. Hasebiyle, vakıf hususî hukuk hükmî kişiliğine yönelik düzenlemelerin, vakıf kurumunun bu aslî niteliğine müsait olması ve vakıflara yönelik olarak tesis edilecek süreçlerde, vakfı kuranın iradesine, Anayasa’nın mülkiyet hakkı ve örgütlenme hürriyetine ait kurallarında öngörülenler dışında karışılmaması gerekir.
Aksi hâlde, vakfedenin vakfı oluştururken ortaya koyduğu kurucu iradeye bağlı kalmaksızın, vakfedenin gayesi dışına çıkılması ve vakfın hedefinin ya da mallarının değiştirilmesi hâlinde, vakfın kişisel hukuk hukukî kişiliği olarak nitelendirilmesine imkân kalmayacak ve bu durum, Anayasa’nın 2. unsurunda mekan verilen hukuk devleti niteliğinin gereği olan hukuk güvenliği prensibiyle, Anayasa’nın örgütlenme hürriyeti ve mülkiyet hakkına ait 33. ve 35. unsurlarındaki kurallarla bağdaşmayacaktır.
Gerçekten, kanun koyucu da 04/10/1926 tarihinden evvel kurulan vakıflarla ilgili yukarıda özetlediğimiz prensiplerden hareketle, 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun muvakkat 7. hususu ile cemaat vakıflarının; 1936 Beyannamelerinde kayıtlı olup, tasarruflarında bulunan nam-ı müstear yahut nam-ı mevhumlar ismine tapuda kayıtlı olan taşınmazlar ile 1936 Beyannamesinden sonra cemaat vakıfları tarafından satın alınmış yahut cemaat vakıflarına vasiyet edildiği yahut bağışlandığı hâlde, mal edinememe gerekçesiyle Kaynak yahut Vakıflar Umumi Müdüriyeti ya da vasiyet edenler yahut bağışlayanlar ismine tapuda kayıtlı olan taşınmazların, tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren onsekiz ay içinde müracaat edilmesi hâlinde, Vakıflar Meclisinin olumlu kararından sonra, ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları ismine tescillerinin yapılmasını öngörmüştür.
Emsal formda 22/08/2011 tarih ve 651 sayılı Kanun Kararında Kararname’nin 17. hususuyla 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’na eklenen muvakkat 11. husus ile, cemaat vakıflarının, 1936 Beyannamesinde kayıtlı olup; malik hanesi açık olan taşınmazları, kamulaştırma, satış ve trampa dışındaki nedenlerle Kaynak, Vakıflar Umumi Müdüriyeti, belediye ve vilayet şahsi yönetimi ismine kayıtlı taşınmazları, kamu kurumları ismine tescilli olan mezarlıkları ve çeşmeleri, tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte anılan hususun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren oniki ay içinde müracaat edilmesi hâlinde, Vakıflar Meclisinin olumlu kararından sonra, ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları ismine tescil edilmesi; cemaat vakıfları tarafından satın alınmış yahut cemaat vakıflarına vasiyet edildiği yahut bağışlandığı hâlde, mal edinememe gerekçesiyle Kaynak yahut Vakıflar Umumi Müdüriyeti ismine tapuda kayıt edilen taşınmazlardan üçüncü şahıslar ismine kayıtlı olanların ise Maliye Bakanlığınca tespit edilen rayiç pahasının Kaynak yahut Vakıflar Umumi Müdüriyeti tarafından ödenmesi kurala bağlanmıştır.
Son olarak 21/03/2017 tarih ve 7103 sayılı Kanun’un 78. unsuruyla 5737 sayılı Kanun’a eklenen süreksiz 13. husus ile Vakıflar Umumî Müdüriyetinin mülkiyetindeki Mardin İli, Nusaybin İlçesinde bulunan ve unsurda sayılan taşınmazların, tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte, taşınmazların bulunduğu yerde mahal alan Süryani cemaatine ilişkin vakıflar arasından Vakıflar Meclisinin kararı ile belirlenecek vakıflar ismine, ilgili tapu sicil müdürlüklerince tescil edilmesi karara bağlanmıştır.
g) Avrupa İnsan Hakları Duruşması (AİHM)’nin Vakıf Müessesesine BakışıAvrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde teminat altına alınan haklar arasında “vakıf kurma hakkı” açıkça nokta almamakla birlikte AİHM, Sözleşme’nin 11. hususunda yalnızca “birlik kurma hakkı”ndan bahsedilmesine karşın, bu maddeyi “vakıf kurma hakkını” da kapsayacak biçimde geniş yorumlamakta (Sidiropoulos ve diğerleri/Yunanistan, no. 26695/95, 10/07/1998, § 40; Mihr Vakfı/Türkiye, no. 10815/07, 07/05/2019, § 40), vakıf kurma hakkını Sözleşme’nin 9. unsurundaki diyanet ve vicdan hürriyeti ile 10. hususundaki söz hürriyetiyle yakın alakalı olarak görmektedir (Young, James and Webster/Birleşik Krallık, no. 7601/76; 7806/77, § 57, 13/08/1981).
AİHM, kimi vakıfların yaptığı kişisel müracaatlarda, Sözleşme’nin eki 1 Nolu Ek Protokolün
- hususu manasında mülkiyetin korunması hakkının ihlal edildiği cephesindeki savları incelemekte ve bu vakıflara ilişkin mal ve hakların tescil ve iadesi ya da maddi tazminat ödenmesi yanında kararlar vermektedir. Bu vakıflardan biri olan 1832 yılında Osmanlı periyodunda Padişah fermanıyla kurulan ve vakıf statüsü korunan Samatya Surp Kevork Ermeni Kilisesi, Mektebi ve Mezarlığı Vakfının yaptığı müracaat üzerine AİHM, korunan vakıf statüsü ve laf konusu taşınmazların uzun mühlet vakfa tescilli olduğunu gözeterek taşınmazların vakıf ismine yine tesciline, tescil yapılmaması hâlinde maddi tazminat ödenmesine karar vermiştir (Samatya Surp Kevork Ermeni Kilisesi, Mektebi ve Mezarlığı Vakfı Idare Kurulu/Türkiye, no. 1480/03, 16/12/2008).
Binaenaleyh AİHM’nin de Osmanlı periyodunda kurulanlar dâhil olmak üzere, vakıfların korunan statülerinin bir sonucu olarak sahip oldukları taşınmaz ve haklarının mülkiyet hakkı kapsamında korunmasını garanti altına aldığı görülmektedir.
Mülkiyet hakkının maliki olunan varlığı kullanma, kıymetlendirme ve yararlanma salahiyetlerini içerdiği açık olduğundan, vakfedenin vakfettiği mal ve haklarla ilgili iradesinin korunması, vakıf varlığının kullanılmasında bu iradeye münâsib davranılması gerekmektedir. Bu gereğin farz bir sonucu olarak da vakfedenin iradesine münafi olarak vakıf taşınmazının vasfının değiştirilmesi ya da vakfedenin iradesi hilafına diğer bir gayeye hizmet edecek halde kullanılmasının AİHM içtihatlarıyla da bağdaşmadığı anlaşılmaktadır.
ğ) Dava Konusu Sürecin İncelenmesi:
1) Kararname İçeriği
Ulusal Eğitim Bakanlığının (Maarif Vekaleti) 04/11/1934 tarih ve 94041 sayılı yazısı ile Vakıflar Umum Müdüriyetinin (Evkaf Umum Müdürlüğü) 07/11/1934 tarih ve 153197/107 sayılı yazısına istinaden yürürlüğe konulan dava konusu 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Konseyi Kararında, Ulusal Eğitim Bakanlığı ve Vakıflar Umumî Müdüriyetinin anılan metinlerine özetle taraf verildikten sonra, “Bu iş İcra Vekilleri Heyetince 24/11/934 te görüşülerek, caminin etrafındaki evkafa ilişkin binaların Evkaf Umum müdürlüğünce yıktırılarak temizlettirilmesi ve gayri binaların istimlak, yıkma ve binanın tamir ve koruması masrafları da Maarif Vekilliğince verilmek suretile Ayasofya camiinin müzeye çevrilmesi tasvip ve kabul olunmuştur.” sözlerine mahal verilerek Ayasofya Camii müzeye çevrilmiştir.
2) Vakıf Senedi1470 tarihli Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı’na ilişkin vakfiyede, vakfedilen hayrattan birinin de daha evvel kilise iken camiye çevrilen Ayasofya Camii olduğu, “vakıf mallarının hiçbir surette temlik ya da temellük edilemeyeceği” koşulunun iptal edilemeyeceği kesin bir halde söz edilmiştir.
3) Tapu SenediAyasofya, dava konusu Bakanlar Şurası Kararı yürürlüğe konulduktan sonra, 19/11/1936 tarihli tapu senedi uyarınca, İstanbul İli, Eminönü İlçesi (hâlen Fatih İlçesi), Cankurtaran Mahallesi, Babı Hümayun Sokak, 57. Pafta, 57. Ada, 7 numaralı Parselde “türbe, akaret, muvakkithane ve medreseyi müştemil Ayasofyayı Kebir Camii Şerifi” vasfı ile “Ebulfetih Sultan Mehmet Vakfı” (günümüzde Fatih Sultan Mehmet Han Vakfı) ismine kaydedilmiştir. Ayasofya Camii, Osmanlı Devleti periyodunda şahsi hukuk kararlarına nazaran vakfedilmiş, mazbut Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı’na ilişkin hayrat taşınmazlardandır.
4) Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair KontratAyasofya, 14/04/1982 tarih ve 2658 sayılı Kanun’la katılmamız tutarlı bulunan ve 23/05/1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Konseyi Kararıyla onaylanarak, 14/02/1983 tarih ve 17959 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme” kuralları çerçevesinde, 06/12/1985 tarihinde tasarruf durumuna ait rastgele bir niteleme yapılmaksızın “İstanbul’un Tarihi Alanları” başlığı altında Topkapı Sarayı, Süleymaniye Camii, Sultan Ahmet Camii, Şehzade Mehmet Camii, Zeyrek Camii, Tarihi Surlar üzere ürünlerin bulunduğu tarihi yarımada içerisinde Dünya Mirası Listesine dâhil edilmiştir. Anılan Mukavele kararlarının bir gereği olarak oluşturulan Dünya Mirası Listesi, UNESCO’ya bağlı Dünya Mirası Komitesi tarafından belirlenerek, bulundukları devletin devleti tarafından korunması garanti edilmiş doğal ve kültürel varlıkları göstermektedir.
Anılan Sözleşme’nin 6. unsurunda “Bu Akde taraf olan Devletler, 1. ve 2. unsurlarda kelamı edilen kültürel ve doğal mirasın toprakları üzerinde bulunduğu devletlerin egemenliğine tam olarak hürmet göstererek ve ulusal kanunların sağladığı mülkiyet haklarına zarar vermeden, bu çeşit mirasın, bütün memleketler arası topluluk tarafından işbirliği ile korunması gereken âlemşümul bir miras olduğunu kabul ederler.” kararı konum almaktadır.
5) Kıymetlendirme(i) Memleketler arası Hukuk Cephesinden
Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’nin 6. unsuru kararı bağlamında, Mukaveleye taraf devletlerin, Ayasofya kültürel ve doğal mirasının, toprakları üzerinde bulunduğu Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin egemenliğine tam olarak hürmet göstererek ve ulusal maddelerinin sağladığı mülkiyet haklarına zarar vermeden, memleketler arası topluluk tarafından işbirliği ile korunması gereken cihanşümul bir miras olduğunu kabul ettikleri açıktır.
Buna nazaran, tasarruf durumuna ait rastgele bir niteleme yapılmaksızın “İstanbul’un Tarihi Alanları” başlığı altında Dünya Mirası Listesine dâhil edilen Ayasofya’nın tasarruf halinin iç hukukumuza nazaran belirlenmesinin önünde ket oluşum eden rastgele bir kural Sözleşme’de konum almamaktadır. Bilakis, Ayasofya’nın tasarruf biçiminin iç hukukumuzda bölge alan “vakıf mülkiyet hukuku” çerçevesinde belirlenmesi, Ahdin 6. hususunda tabir edilen “egemenliğe tam olarak hürmet gösterme” ve “ulusal maddelerin sağladığı mülkiyet haklarına zarar vermeme” prensipleri kapsamında Sözleşme’den kaynaklanan bir zorunluluktur.
Sözleşme’nin asıl maksadı Dünya Mirası Listesine alınan doğal yahut kültürel mirasın korunması olup, kültürel mirasın tasarruf meydanı, kültürel mirasın bulunduğu memleketin iç hukukuna nazaran tayin edilecektir. Hakikaten, Dünya Mirası Listesinde yan verilen ve devletimizde bulunan miras sahalarından, Ayasofya’nın da içinde taraf aldığı “İstanbul’un Tarihi Alanları” ile öbür miras ortamlarında, Selimiye Camii, Divriği Ulu Camii, Süleymaniye Camii, Sultan Ahmet Camii, Şehzade Mehmet Camii ve Zeyrek Camii üzere hala cami olarak kullanılan çok sayıda tarihi eser de bulunmaktadır.
(ii) Ulusal Hukuk TarafındanHayrat taşınmazlar; ibadethane, hastahane ve aşhane üzere direkt sahihe hayır hizmetlerinin ifası için kurulmuş olan vakıfların taşınmazlarıdır. Bu taşınmazlar, gerek mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu gerekse hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu kararları uyarınca “ammenin istifadesine” terk edilmiştir.
Münasebetiyle, bu taşınmazlar hakkında, esas itibarıyla hususî mülkiyet kararları tatbik olunamaz; hayrat taşınmazlar satılamaz, rehnedilemez, haczolunamaz; bunlar için ne mülkiyete, ne de irtifak haklarına ait kazandırıcı zamanaşımı kararları uygulanamaz.
Çünkü bu mallar hiçbir kişinin kişisel mülkiyetinde olmayıp, kamunun tasarrufuna ve istifadesine tahsis edilmiştir. Hayrat taşınmazlar, mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. unsuru ile 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15. ve 16. unsurlarında öngörülen kararlar hariç olmak üzere, vakfın belirlediği tasarruf hali dışında bir tasarruf gayesine tahsis edilemez. Belirtilen istisna kararlara nazaran de, hayrat taşınmazlar mümkün mertebe gayece tıpkı sair hayrata tahsis edilmek zorundadır.
Vakıf hayrat taşınmazların temel özelliği bunların maksat dışı tasarruflara karşı üçüncü şahıslar yanında, şahsen Devlete karşı da korunmuş olmasıdır. Bu vakıfların Devletin himayesi altında olması, Devletin istediği vakit ve istediği formda vakıf malları üzerinde tasarrufta bulunması mealine gelmez. Devlet, yalnızca gayesi doğrultusunda kullanılmasını teminen, vakıf mallarının kendisine emanet edildiği varlık konumundadır.
Düzenleyici süreçlerle vakıf hayrat taşınmazların, sair bir gayeye özgülenmesi mevzuata ve âlemşümul hukuk prensiplerine münafi olacaktır.
Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girmesinden evvel kurulan vakıflar hakkında uygulanacak mevzuatı belirleyen, 864 sayılı Kanun’un 1. hususunda “Kanunu uygarın meri olmağa başladığı tarihten önceki hâdiselerin tüzel kararları, mezkûr hadiselerin hangi kanun meri iken vaki olmuş ise yeniden o kanuna tâbi kalır.” ve 8. hususunda ise “Kanunu uygarın meriyete vazından mukaddem vücuda getirilen evkaf hakkında ayrıyeten bir tatbikat kanunu neşrolunur.” formunda son nokta sarih kararlarla;
(i) vakfın kurucu dokümanı olan vakfiyede yan alan kayıtların, vakıf kurma süreci tamamlandıktan sonra, vakfedeni, vakfı yönetim edenleri, vakıftan faydalanacakları, üçüncü şahısları ve Devleti bağladığı,
(ii) vakfiye ile düzenlenen hususların hiçbir halde değiştirilemeyeceği,
(iii) vakıf varlıklarının, vakfedenin iradesine münasip olarak kullanılmasının mecburî olduğu, halinde formüle edilebilecek “eski vakıf statüsü” açıkça korunmuş olmasına karşın, dava
konusu Bakanlar Konseyi Kararı incelendiğinde, tapu kaydına nazaran mazbut bir vakıf olan Ebulfetih Sultan Mehmet Vakfına (günümüzde Fatih Sultan Mehmet Han Vakfı) ilişkin ve vakfiyesi mucibince cami olarak kullanılması gereken hayrat taşınmaz niteliğindeki Ayasofya Camii’nin müzeye dönüştürüldüğü görülmektedir.
Ayasofya Camii ve Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 4 Ekim 1926 tarihinden evvel kurulan öbür vakıfların 864 sayılı Kanun’un 1. ve 8. unsurları ile açıkça himaye altına alınmış olan eski vakıf statüsü, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararının yürürlüğe konulduğu tarihten sonra yürürlüğe giren 05/06/1935 tarih ve 2762 sayılı (mülga) Vakıflar Kanunu, 03/12/2001 tarih ve 4722 sayılı Türk Uygar Kanununun Yürürlüğü ve Tatbik Hali Hakkında Kanun ve 20/02/2008 tarih ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nda birebir esaslar çerçevesinde korunmaya devam edilmiştir. Buna nazaran, dava konusu Bakanlar Şurası Kararı, yukarıda alıntılanan ve vakıf senedi hangi tarihte düzenlenmişse o tarihteki mevzuatın uygulanacağını karara bağlayan 864 sayılı Kanun’un 1. unsuruna açıkça alışılmamıştır.
Dava konusu Bakanlar Şurası Kararı, yukarıda konum verilen mevzuat, Anayasa Duruşması, Yargıtay, Danıştay ve AİHM kararları kapsamında değerlendirildiğinde;
Ayasofya’nın, statüsü koruma edilerek hukuk sistemimizle garanti altına alınan, kişisel hukuk hükmî kişiliğini haiz mazbut vakıf niteliğindeki Fatih Sultan Mehmet Han Vakfı’nın mülkiyetinde olduğu,
Ayasofya’nın, vakfedenin iradesi gereği mütemadi formda cami olarak kullanılması için topluluğun hizmetine sunulduğu, bedelsiz olarak kamunun istifadesine terk edilmesi yanıyla hayrat taşınmaz niteliği taşıdığı, tapu dokümanında de cami vasfı ile tescilli bulunduğu,
Vakıf senedinin, hukuk kuralı tesir, kıymet ve gücünde olduğu, vakfedilen taşınmazın vakıf senedindeki niteliğinin ve tasarruf gayesinin değiştirilemeyeceği, bu hususun tüm gerçek ve hükmî insanlarla birlikte davalı yönetim için de bağlayıcı olduğu,
Devletin, vakıf varlığının, vakfedenin iradesine mütenasip olarak kullanılmasını sağlama cephesinde müspet yükümlülüğü, vakıf mal ve hakları ile ilgili olarak vakfedenin iradesini ortadan kaldıracak halde müdahalede bulunmama yanında de negatif yükümlülüğünün bulunduğu,
kuşkusuzdur.
Bu durumda, Türk hukuk sisteminde kadimden beri korunarak yaşatılan Vakfa ilişkin taşınmaz ve hakların vakfiyesi doğrultusunda istifadesine bırakıldığı topluluk tarafından kullanılmasına mahzur olunamayacağı, vakıf senedinde daima olarak tahsis edildiği cami vasfı dışında tasarrufunun ve gayrı bir gayeye özgülenmesinin hukuken mümkün olmadığı sonucuna varıldığından, bu hususlar dikkate alınmaksızın Ayasofya’nın cami olarak tasarrufunun sonlandırılarak müzeye çevrilmesi cephesinde tesis edilen dava konusu Bakanlar Şurası Kararında hukuka münasiplik görülmemiştir.
KARAR SONUCU :
Açıklanan nedenlerle;
- Dava konusu Bakanlar Şurası Kararının İPTALİNE,
- Ayrıntısı aşağıda gösterilen yekun 788,00 TL yargılama sarfiyatının davalı yönetimden alınarak davacıya verilmesine,
- Karar tarihinde yürürlükte bulunan Avukatlık Minimum Fiyat Tarifesi uyarınca 4.950,00 TL vekâlet fiyatının davalı yönetimden alınarak davacıya verilmesine,
- Posta sarfiyatları avansından artan meblağın kararın katılaşmasından sonra davacıya iadesine,
Bu kararın bildiri tarihini izleyen otuz gün içerisinde Danıştay İdari Dava Daireleri Şurasına temyiz yolu açık olmak üzere, 02/07/2020 tarihinde oybirliğiyle karar verildi.
Yönetici: Yılmaz AKÇİL
Üye: Ali ÜRKER
Üye: Abdullah AYGÜN
Üye: Lütfiye AKBULUT
Gazete Duvar