Günsu Durak
ANKARA – Dünyanın korona virüsü salgınına karşı “tek çare” olarak gördüğü aşının uygulanma süreci başladı. Başta Avrupa ülkeleri olmak üzere birçok ülkede aşılar belirlenen riskli küme sıralamasına nazaran yapılıyor. Türkiye’nin de Çin’den satın aldığı 50 milyon doz aşıdan birinci gelen 3 milyon doz üzerinde inceleme sürüyor. Sıhhat Bakanlığı “acil kullanım onayı” verdikten sonra aşıların ocak ayı sonuna gerçek uygulanması bekleniyor. Süratle atılan bu adımlara rağmen aşı konusunda tereddütleri olan insan sayısı da gitgide artıyor. Aşı tereddüdünü, nedenlerini ve geçmiş aşılanma tecrübelerinin bugün ne tabir ettiğini Anadolu Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Temmuz Gönç Şavran ile konuştuk.
Korona salgınıyla gayrette aşılama periyoduna girdik. Ülkeler süratle nüfuslarını aşılamaya başladı. Fakat tam da bu sürat, tereddüde neden oluyor. Aşı tereddüdü hakkında ne düşünüyorsunuz?
Aşı reddi ve tereddüdü tartışmalarının tarihi hayli eski. Bugün aşı zıtlığındaki kimi münasebetler üç yüzyıl evvel de ileri sürülüyordu. Lakin günümüzde birkaç nedenden dolayı hem aşı tereddüdü davranışı kısmen yaygınlaşıyor hem de bu bahsin ehemmiyeti artıyor. Bu noktada yapısal şartların bu tereddüdü mümkün kılmasına ve yaratmasına, ikincisi ise manalı bir toplumsal hareket olarak bu davranışın manasına bakmak gerekiyor.
AŞI TEREDDÜDÜNÜN 3 YAPISAL NEDENİ
Pekala nedir bu yapısal nedenler nedir?
Birincisi neoliberalizmin 1980 sonrası yükselişiyle bir arada, devletler sıhhatle ilgili sorumluluklarını terk etmeye, sıhhati piyasalaştırmaya başlaması. Buna ‘Sağlık ve hastalık bireyin ferdî tercihlerinin sonucudur’ söylemi eşlik etti. Bu yeni çerçevede sağlıklı olmak bir ahlaki durum olarak görüldü, sıhhati kaybetmek de bireyin kendi sorumsuzluğuyla, ilgisizliğiyle bağlıymış üzere gösterildi. Yani günümüzde devletin sorumluluğu üstlenmediği, risklerin ve belirsizliklerin daima vurgulandığı ve bireyin bu riskleri değerlendirip kendini şahsî olarak koruyacak tedbirleri almak zorunda olduğu bir dünyada yaşıyoruz.
İkincisi, risklerin değerlendirilmesinde internet tesiri. Bugün çok farklı kanallardan malumat edinmek mümkün. İnternetteki bilgi kirliliği hem bilimsel açıdan hem sanayiyle münasebeti açısından tıbbın eleştirildiği bir periyotta son derece kıymetli hale geldi. Beşerler için dikkate alınması gereken ve gerekmeyen bilgiyi birbirinden ayırmak son derece sıkıntı. Yapılan çalışmalar aşıyla ilgili risklerin ispata dayalı çalışmalardan edinilmediğini gösteriyor. Yani beşerler bu bilgi kirliliği içinde risk algılarını ve düşünme modellerini yalnızca kendilerine manalı ve makul gelecek biçimde oluşturuyorlar.
Üçüncüsü, aşı toplumsal bir mevzu, zira aşı olmak yahut olmamak toplumdaki başka bireyleri, toplumun tamamını etkiliyor. Münasebetiyle aşı olmamanın getireceği risk, kolektif bir risk. Ancak bu günümüzde ferdî bir risk üzere algılanıyor. Sebebi bireyi her açıdan yalnız bırakan neoliberal paradigma. Artık birey kimliğini inşa edecek kolektif bir yer bulamıyor, giderek kişiselleşiyor ve yalnızlaşıyor. Bu nedenle aşı olmasının yahut olmamasının toplumsal, kolektif sonuçlarını düşünmüyor. Natürel halk sıhhati kolektif bir hareket ve bireylerin şahsî davranışlarını aşan bir olgu, fakat buradaki sorun bireyin aşı konusunda topluma karşı bir sorumluluk hissetmemesi.
‘AŞI ZIDDI OLMANIN KÜME KIYMETİ VAR’
Bu nedenler silsilesi içinde aşı tereddüdü için diğer ne söylenebilir?
Çağdaş toplumda hareketlerimizin birden fazla rasyonel, lakin her rasyonel davranış gayeye yönelik değil. Pahaya yönelik rasyonel davranış olarak isimlendirilen bir hareket kategorisi var. Aşı aykırılığında bu hareket tipini sık görüyoruz. Kimi çalışmalar şunu gösteriyor, çocuk aşıları konusunda bilhassa geliri ve eğitim seviyesi yüksek aileler, yeni bir etrafa girdiklerinde aşı tersi olmanın bir küme kıymeti olduğunu görüyor ve daha evvel bu bahiste düşünmemiş olsalar da birden aslında aşı aykırısı olduklarını keşfediyorlar. Burada vurgulanan kendini toplumun geri kalanından bu açıdan ayıran bireyler olmak. Bu davranış günümüzde pek çok kümede prestij kazandıran, sembolik sermayeyi gösteren bir davranış olarak kabul ediliyor.
‘ÇİÇEK, BOĞMACA, KIZAMIK AŞILARI İLE GRİP AŞISINI BİR TUTMAMAK GEREKİYOR’
Aşı tereddüdü tartışmalarında bunu oluşturan nedenler ortasında rehavet, rahatlık üzere mevzular sıralanıyor. Genelde “aşılar vaktinde büyük muvaffakiyet gösterdi ve hastalıklar zayıfladı, kimileri yok edildi (çiçek gibi), bugün biz bu hastalıkları unuttuk, hastalık hafızamız zayıfladı ve aşıların kıymeti anlaşılmıyor” deniyor. Öte yandan bugün COVID-19 çok yeni gayret ettiğimiz bir virüs, vefatlar devam ediyor. Bu tablo aşıya karşı kararsızları anlamak için ne kadar geçerli?
Aşı tereddüdü konusunda toplumsal hafıza kıymetli elbette. Bahsettiğiniz husus da genel olarak aşılamanın ehemmiyetinin anlaşılmamasının nedenlerinden biri lakin burada iki sıkıntı daha var. Birincisi aşı çok geniş bir kavram, çiçek yahut boğmaca, kızamık üzere hastalıkların aşıları ile grip aşısını bir tutmamak gerekiyor. Son on yılda kuş gribi, domuz gribi ve grip aşısı tartışmaları çok arttı. Lakin grip aşısına karşı olanlar içinde kızamık aşısının kıymetini bilenler vardır. Sorun biraz da bireylerin COVID-19’u hangi kümeye koyduklarıyla, bu hususta edindikleri bilgileri nasıl değerlendirdikleriyle ilgili. Hastalık yeni olduğu için ve belirtileri gribe benzetildiği için grip aşısı üzere daha az kritik bir aşı olduğunu düşünenler olabilir. Hastalığın sınıflandırılmasıyla ilgili bir sorun. İkincisi, şöyle düşünelim, çiçek yahut çocuk felci aşısı günümüz şartlarında yapılıyor olsaydı sanki aşılama birebir derecede başarılı olur muydu? Bunu bilemeyiz elbette lakin bugün toplumdaki güvensizlik, bilgi kirliliği, kolektif kimliğin zayıflamış olması, devlet siyaseti olarak algılanmaması tahminen olumsuz bir tesir yaratırdı.
AŞI OLMAMAK MEDİKAL ALANDAN ÇEKİLMEK DEĞİL, TOPLUMSAL ALANA DAHİL OLMAK MANASINA GELİYOR
DSÖ 2019’da global çapta sıhhate tehdit olan 10 mevzudan birinin aşı tereddüdü olduğunu açıkladı. Ama ‘zannedildiği üzere her vakit tereddüdün nedeni ferdî bir tercih olmayabiliyor. Toplumsal art planı var ve bağlamını gerek yerelde gerek ülke ölçeğinde anlamamız gerek’ dedi. Bu ne demek?
Aşıya yönelik tavırlar ve davranışlar kimliklerin, toplumsal sınıfların ve toplumsal alakaların sonucunda oluşuyor. Bireylerin bu mevzudaki niyetleri çoklukla bir bilimsel değerlendirmeyle değil, kendi kültürel ve sınıfsal mana sistemleri içinde, habitusları içinde büyük ölçüde ferdî şuur dışında oluşuyor. Aşı tersliği örneklerinde aşı olmamak medikal alandan geri çekilmek manasına değil, toplumsal bir alana dâhil olmak manasına geliyor.
‘ABSÜRT SORULARI DA DİKKATE ALAN BİLGİLENDİRME YAPILMALI’
Pekala bu bahiste ne yapılabilir?
Mesela mahallî seviyede bilgilendirme, ancak insanların kanılarını umursamayan, sorularını dikkate almayan bir bilgilendirme değil, ne kadar saçma yahut absürt görünse de sorularını, ikilemlerini dikkate alan bir bilgilendirme. Tıp alışılmış kendi bilgisinin tek hakikat ve geçerli bilgi olduğunu kabul ediyor, lakin bu hal lakin aşıların zorla yapılmasına neden olur, insanları aşının sağlıklı olduğuna, toplum sıhhati için aşı olmamız gerektiğine ikna etmez. İnsanların davranışlarını değiştirmek için insanların kendi gerçekliği içinden konuşmak gerekir, dünyayı o gözle görmek ve akıllarındaki soruları da bu perspektiften cevaplamak gerekir. Burada her fikre hürmet duyulmalı üzere bir klişeden bahsetmiyorum. Bu fikirleri bilimsel açıklamaları göstererek değiştirmek bu yüzden pek mümkün değil, değiştirebilmek için fikrin kümeler tarafından nasıl manalandırıldığını, nasıl meşrulaştırıldığına bakmak ve buna nazaran bir strateji geliştirmek gerekiyor.
Bu tip bir bilgilendirmenin de işe yaramayacağı şahıslar olacaktır. Aşı zıddı olan yahut tereddüt içinde olanlar belli bir oranda daima var olacaklar. Hastalığın ölümcüllüğü bunu değiştirmez. Emel bu bireyleri zorla ikna etmek değil de aşı tersliğini tehlikeli olmayacak bir oranda tutmak, bu tavrın yaygınlaşmasını önlemek olmalı.
‘SAĞLIKLI OLMA AMACI DAİMA GÖZETLENEN BİR TOPLUMA DÖNÜŞMEMİZE NEDEN OLMAMALI’
Aşı tartışmaları içinde kimi ülkelerde aşının zarurî olmasından farklı olarak “aşı pasaportu” “bağışıklık belgesi” üzere hususlar gündemde. Sizce bu biçim kısıtlamalar eşitsizlikleri derinleştirmede nasıl bir rol oynuyor?
Bu tip uygulamalar hastalığı ortadan kaldırma konusunda tesirli olsa bile biyopolitik uygulamalar. Yani nüfusun ve ömrün kendisinin siyasetin objesi haline geldiği bir periyotta ömrü sürdürmek, artırmak, nüfusu daha çalışkan, üretken, uysal kılmak için izlenen siyasetler. Sosyoloji ortaya çıkışından beri halk sıhhatini çok önemsiyor, lakin tıbbın hayatın her alanında karşı çıkılamaz bir otorite olması çeşitli açılardan sıkıntılı. Bu uygulamalar bilginin yeni çeşitlerini kontrol altına alan, hiçbir direniş noktasına yer bırakmayan uygulamalar olarak karşımıza çıkar ve yeni ahlaki konumlar, insanların etiketleneceği yeni kategoriler oluşur. Bu kategoriler üzerinden de yeni baskı eksenleri oluşur. Kaldı ki bu dokümanlar için de karaborsa oluşabilir, bu evrakları edinmek hem ekonomik hem de bürokratik nedenlerle toplumun her bölümü için mümkün olmayabilir.
Sağlıklı olma maksadı Judi Zeh’in Paka Havale isimli romanındaki üzere daima gözetlenen bir topluma dönüşmemize neden olmamalı. Aşı olmayanları da ayıracak mıyız, alerji üzere biyolojik nedenlerle olmayanlar ile ahlaki yahut kültürel nedenlerle olmayanları ayırıp biyolojik nedenleri olanlara hiyerarşide daha üst bir yer mi vereceğiz? Bu tip zorlamalarla yapılacak değişikliğin beklenmeyen sonuçları da olur.
Kaldı ki çiçek yahut kızamık örneklerinde Türkiye’nin aşılama konusunda iyi sonuçlar almasının nedenlerinden biri sıhhat işçisinin en ücra köylere kadar gidip aşıları yapmasıydı. Artık ise muhtemelen beşerler kendileri aşıya ulaşmak zorunda olacak. Aşı büsbütün fiyatsız olsa ve genel sıhhat sigortasına sahip olan ve olmayan herkese sağlansa bile yol parası yahut konaklama maliyeti üzere nedenlerle ulaşamayanlar olacak.
Temmuz Gönç Şavran Kimdir?
Doç. Dr. Temmuz Gönç Savran, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim üyesi olarak misyon yapmaktadır. Erkek Hemşireler Değişen Roller, Çatışan Kimlikler (2017, Siyasal Kitabevi) isimli kitabın müellifidir. Çalışma sosyolojisi, sıhhat ve hastalık sosyolojisi, vücut sosyolojisi, toplumsal cinsiyet akademik ilgi alanıdır.
Gazete Duvar
